مثنوی نه‌سپهر
مثنوی نه‌سپهر، کتاب شعر در قالب مثنوی از امیر خسرو دهلوی.
مثنوی نه‌سپهر، اثر شعری در قالب مثنوی از امیر خسرو دهلوی است که با استفاده از تکنیک‌های زبانی و صنعت ادبی، نوآوری‌های زیادی در زبان فارسی داشته است. اقتباس از مفاهیم قرآنی و مضامین احادیث، از جلوه‌های مهم معنایی و معرفتی این اثر است که مخاطب را با زبان شعر با دنیای عرفان و میراث اسلامی، آشنا می‌کند.
معرفی
این اثر در قالب «مثنوی»، در نه فصل (هر فصل یک سپهر) نگاشته شده است که شامل چهارهزار بیت می‌شود. مثنوی نه‌سپهر، توسط «امیرخسرو دهلوی» از شاعران تاثیرگذار زبان و ادب فارسی در هند در سال 716ق به‌نام «قطب‌الدین مبارک‌شاه» از سلاطین خلجی دهلوی،[۱] سروده شده است.[۲]
ویژگی
مثنوی نه‌سپهر، سرشار از فنون هنری و ظرافت ادبی است که شناخت آنها در درک درست گذشتۀ ادبیات فارسی بسیار اهمیت دارد. در بسیاری از ابیات این اثر، صنعت «ایهام» به‌صورت هنرمندانه به‌کار رفته است و مخاطب با دقت در ساختار ایهامی آن، متوجه مجموعه‌ای از واژگان چند معنایی می‌شود.[۳] اقتباس از رموز قرآنی و مفاهیم حدیثی و استفادۀ گسترده از تمثیل در گونه‌های مختلف آن برای بیان معانی دقیق اسلامی، از ویژگی‌های مهم دیگر این اثر است. همچنین در این اثر، از نمادهای مذهبی، اساطیری و ملی و گاهی تقابل نمادها در ساختن تمثیل‌ها بهره گرفته شده است. تأثیر فرهنگ سرزمین هند و آیین هندو نیز در ساختن برخی از تمثیل‌ها دیده می‌شود.[۴]
درون‌مایۀ کتاب
درون‌مایۀ اصلی کتاب در نه‌سپهر که نُه «جهان معنایی» است، پس از حمد خدا و تمجید پیامبر، به نظم در آمده است:
- پندنامه که حکایت‌هایی در اهمیت مشورت‌خواهی، قدرت اراده، هوشیاری، رعایت حق مردم و توصیف عدل و انصاف است؛
- آداب و رسوم کهن هند و توصیفی از پرندگان و جانوران هندی؛
- مقدمات فرمان‌روایی و شرح مراسم تاج‌گذاری قطب‌الدین مبارک‌شاه در بیست‌وچهارم محرم 716ق و گزارش مقابله با بت‌پرستان و تأسیس بنای مسجد جامع و بناهای دیگر به‌نام «حصن دارالخلافه»؛
- درون‌مایۀ سپهر پنجم یک دوره «هندشناسی» است که این کشور از نظر آب‌و‌هوا، میوه‌جات و علوم و فنون توصیف شده است. در این فصل، هند به‌عنوان بهشت توصیف شده و هبوط آدم از بهشت نیز در این کشور صورت گرفته است. همچنین، عدد صفر در ریاضیات، ابداع «کلیله و دمنه» و بازی شطرنج همه منبعث از فکر هندی توصیف شده است؛
- فصل پنج به‌عنوان «شکارنامه» با وصف جلوۀ «دی‌ماه» در هند آغاز می‌شود و سپس حرکت پادشاه به‌سوی سبزه‌زار را توصیف می‌کند؛
- در سپهر ششم، به تقارن دو حادثه در یک‌سال؛ یکی زیادی محصول و دیگری ولادت نوزادی در خاندان مبارک‌شاه آمده است؛
- وصف بهار، جشن نوروز، شرح جلوۀ هریک از گل‌های بهاری، معرفی مرغان نواساز، آراستن جشن و شرح هنر بازیگری در فصل هفتم به تفصیل آمده است؛
- در فصل هشتم، «گُوی باختن» شاه و تقابل «گوی» با «چوگان» توصیف شده است؛
- در آخرین سپهر، مقام شاعری خود را با «عطارد» مقایسه کرده است.[۵]
جایگاه
مثنوی نه‌سپهر، از منظر نوآوری‌ها و مرجع‌بودن در ادبیات فارسی، جایگاه مهمی دارد؛ به‌همین دلیل، در لغتنامۀ دهخدا، بسیاری از واژه‌های «نوترکیب» و جدید، به‌عنوان شاهد مثال به این اثر، استناد و ارجاع داده شده است.[۶]
جلوه‌های معنایی و معرفتی
1. اقتباس از قرآن و احادیث
مثنوی نه‌سپهر، سرشار از مفاهیم قرآنی و مضامین احادیث است که هم علاقۀ شاعر را به معارف اسلامی بیان می‌کند و هم توان ادبیات فارسی در انعکاس رموز قرآنی را به نمایش می‌گذارد. همچنین، جلوه‌های معرفتی قرآن و احادیث به‌صورت اقتباس و تلمیح در مثنوی نه‌سپهر، در شناخت بزرگان حلقۀ عرفان و شکل‌گیری سنت‌های ادبی و زبان فارسی، کمک می‌کند.[۷]
2. پیوند مفاهیم متعالی با ادب فارسی
مثنوی نه‌سپهر، پیوند شعر و ادب فارسی با مفاهیم قرآن و معارف اسلامی را به‌خوبی نشان می‌دهد. امیر خسرو دهلوی، در شناساندن این مهم در سرزمین هند بسیار تاثیرگذار بوده است.[۸]
3. معرفی فرهنگ اسلامی با هنر تمثیل
در مثنوی نه‌سپهر، هنر تمثیل در گونه‌های مخلتف ضرب‌المثل، حکایت، تشبیه مرکب و استعارۀ مرکب، برای بیان مفاهیم، استدلال و اقناع مخاطب استفاده شده است و این اثر از لحاظ معرفی فرهنگ اسلامی و ایرانی و هندی و ترکیب آن در ساختن تمثیل اهمیت زیادی دارد؛[۹] زیرا ضرب‌المثل‌های رایج در زبان‌های اردو، فارسی و عربی در اشعار این کتاب، به‌صورت گسترده‌ای استفاده شده است.[۱۰]
پانویس
- ↑ نیساری، «نوآوری‌های امیر خسرو دهلوی در ترکیب واژگان زبان فارسی؛ برگرفته از مثنوی نه سپهر»، مجلۀ شبه‌قاره، 1393ش، ص23-26.
- ↑ عالی محمودی، «گونه‌های مختلف ایهام در مثنوی نه‌سپهر امیر خسرو دهلوی»، فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره، 1401ش، ص205.
- ↑ عالی محمودی، «گونه‌های مختلف ایهام در مثنوی نه‌سپهر امیر خسرو دهلوی»، فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره، 1401ش، ص205.
- ↑ کریمی، «بررسی تمثیل و کارکرد آن در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، 1401ش، ص65.
- ↑ نیساری، «نوآوری‌های امیر خسرو دهلوی در ترکیب واژگان زبان فارسی؛ برگرفته از مثنوی نه سپهر»، مجلۀ شبه‌قاره، 1393ش، ص23-26.
- ↑ نیساری، «نوآوری‌های امیر خسرو دهلوی در ترکیب واژگان زبان فارسی؛ برگرفته از مثنوی نه سپهر»، مجلۀ شبه‌قاره، 1393ش، ص23-26.
- ↑ عالی محمودی و دیگران، «بررسی تلمیح و اقتباس مضامین قرآنی و احادیث نبوی در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ فنون ادبی، ۱۳۹۶ش، ص50-51.
- ↑ عالی محمودی و دیگران، «بررسی تلمیح و اقتباس مضامین قرآنی و احادیث نبوی در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ فنون ادبی، ۱۳۹۶ش، ص50-51.
- ↑ کریمی، «بررسی تمثیل و کارکرد آن در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، 1401ش، ص65.
- ↑ کریمی، «بررسی تمثیل و کارکرد آن در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، 1401ش، ص65.
منابع
- عالی محمودی، امیدوار، «گونه‌های مختلف ایهام در مثنوی نه‌سپهر امیر خسرو دهلوی»، فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره، دورۀ 14، شمارۀ 42، بهار و تابستان 1401ش.
- عالی محمودی، امیدوار و دیگران، «بررسی تلمیح و اقتباس مضامین قرآنی و احادیث نبوی در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ فنون ادبی، سال نهم، شمارۀ 2، تابستان ۱۳۹۶ش.
- کریمی، فرزانه، «بررسی تمثیل و کارکرد آن در مثنوی نه‌سپهر امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، دورۀ 14، شمارۀ 53، پاییز 1401ش.
- نیساری، سلیم، «نوآوری‌های امیر خسرو دهلوی در ترکیب واژگان زبان فارسی؛ برگرفته از مثنوی نه‌سپهر»، مجلۀ شبه‌قاره، شمارۀ 2، بهار و تابستان 1393ش.