محمد افضل ارزگانی

محمد افضل ارزگانی؛ دانشمند، فقیه و مورخ اهل ارزگان در افغانستان.

محمدافضل ارزگانی، معروف به مولوی افضل، متولد ارزگان و از چهره‌های نام‌آشنا در ارزگان است. در دوران او خفقان، ظلم و کشتار بی‌رحمانۀ هزاره‌های ارزگان توسط عبدالرحمان خان به اوج رسید. او، با فراگیری علوم دینی، تربیت شاگردان، تبلیغ معارف اهل‌بیت، ثبت وقایع، ظلم‌‌ و جنایات عبدالرحمان نسبت به هزاره‌ها و نوشتن کتاب «المختصر المنقول»، نام خود را ماندگار کرد.

کودکی و نوجوانی

محمدافضل فرزند وطن داد زابلی ارزگانی، در سال 1290ق در ارزگان به ‌دنیا آمد. او از طایفۀ سلطان احمد یکی از طایفه‌های ساکن در ارزگان است. محمدافضل، خواندن و نوشتن را از مکتب‌خانه آغاز کرد، تحصیلات ابتدایی را نزد اساتید جاغوری فراگرفت و برای ادامة تحصیل روانة نجف شد.

جوانی

محمدافضل، فقه، اصول فقه و کلام را نزد اساتید به‌نام در نجف آموخت. او به تاریخ، جغرافیا و زبان انگلیسی نیز تسلط پیدا کرد. محمد افضل، ضمن فراگیری علوم دینی، کتاب «المختصر المنقول در تاریخ هزاره و مغول» را نوشت. او در این کتاب، انساب قوم هزاره، تاریخچة ارزگان، وقایع و جنگ‌های مردم هزاره با عبدالرحمان، ظلم و تجاوز او بر هزاره‌ها و علت شکست مردم هزاره را بیان کرده و آن را در سال 1331ق، در کویتۀ پاکستان به‌چاپ رساند.

جایگاه اجتماعی

ارزگانی، بعد از پایان تحصیلات در نجف، به افغانستان برگشت و در منطقة داوود جاغوری مورد استقبال و توجه مردم قرار گرفت. مردم، برای او خانه و مدرسة علمیه ساخته و او را «ملای ارزگانی» خواندند. او، نه‌تنها در جاغوری مورد توجه مردم بود، بلکه در ارزگان نیز مورد توجه و عنایت حاکم سنی ارزگان، عبدالکریم خان قرار گرفت. اگرچه به‌دلیل سعایت سنی‌ها، این روابط، پایدار نماند.

گرایش فکری

محمد افضل تفکر اخباری داشته و با علمای ارزگان مانند ملا سید رجب باغچاری، بحث و مناظره می‌کرد.

فعالیت‌ها

اجتماعی

ملای ارزگان، برای بیداری مردم هزاره و ساماندهی اوضاع نابسامان اجتماعی آنها، تلاش زیادی کرد. او، به مناطق متعدد هزاره، سفر می‌کرد، مردم را به وحدت و انسجام دعوت می‌نمود و آنها را از اختلاف و تفرقه باز می‌داشت. از نظر او، علت شکست هزاره‌ها در جنگ با عبدالرحمان، دو چیز بود، یکی نفاق و اختلاف داخلی که بیشتر به‌دلیل جاه‌طلبی، خیانت و ستم خوانین به وجود آمده بود و دیگری بی‌سوادی و ناآگاهی مردم از اوضاع و شرایط کشور بود.

آموزشی

او، بعد از بازگشت از نجف، با کمک مردم جاغوری مدرسة علمیه‌ای بنا کرد و به‌مدت ده سال به تدریس علوم دینی و تربیت طلاب پرداخت. عالمان بزرگی همچون محمدعلی آخوند، ملاعلی‌اکبر داوود و آخوند بزرگ را تربیت نمود که هرکدام نقش مهمی در حفظ دین و آگاهی مردم نسبت به معارف اهل‌بیت داشتند. او، از معدود کسانی بود که هزاره را به فراگیری دانش و علم‌آموزی ترغیب و تشویق می‌کرد، از مدارس دینی شیعه، دیدن و با اساتید آنها بحث‌های علمی می‌کرد.

سیاسی

محمد افضل در سال‌های نخست حملة عبدالرحمان به ارزگان، در کنار مردم هزاره و با متجاوزان مبارزه کرد. بعد از شکست مردم هزاره، روانة ایران و عراق شد، تا صدای مظلومیت مردم هزارة افغانستان را به گوش مراجع شیعة آن زمان، برساند و جلو ظلم و تجاوز بیشتر عبدالرحمان را بگیرد. در پی تلاش‌های او، علمای مشهد به کمک آوارگان هزاره شتافتند و در عراق نیز مرجع بزرگ شیعیان آن زمان، میرزا حسن شیرازی نامه‌ای به دولت ایران نوشت و از دولت خواست تا دولت انگلیس را وادار کند که جلو ظلم و تجاوز عبدالرحمان را در افغانستان بگیرد.

تبلیغی

ارزگانی، به مناطق متعدد هزاره سفر کرد و معارف دینی را به‌صورت مخفیانه بیان می‌کرد تا جلو تغییر مذهب و اعتقادات شیعیان را بگیرد. در پی آگاهی حاکم ارزگان از این ماجرا، محمد افضل مجبور به ترک ارزگان شد و به بلخ رفت.

درگذشت

محمدافضل ارزگانی، در اواخر عمر، زادگاه خود را به‌همراه خانواده ترک کرد و در منطقة دولت‌آباد بلخ ساکن شد. او بعد از یک ‌عمر مجاهدت در راه تحصیل، تبلیغ دین و مبارزه با ظلم، در سال 1350ق در دولت‌آباد بلخ، وفات کرد و همان‌جا به خاک سپرده شد.

منابع

• ارزگانی، محمدافضل، المختصر المنقول در تاریخ هزاره و مغول، قم، چاپخانه فروردین، به‌تحقیق رمضان‌علی محقق.چ1، بی‌تا.
• بختیاری، اسماعیل، «ارزگانی، محمد افضل» در وب‌سایت بنیاد دانشنامه هزاره، تاریخ بازدید: 4 آذر 1401ش
• شورای فرهنگی سازمان نصر افغانستان، یادواره شهید بلخی، تهران، بلخی، 1368ش.
• ناصری داوودی، عبدالمجید، مشاهیر تشیع در افغانستان، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چ1، 1379ش.