مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان؛ بنایی تاریخی مذهبی و دومین مسجد چهار ایوان جهان اسلام در اردستان.

مسجد جامع اردستان از مهم‌ترین آثار تاریخی شهر اردستان در استان اصفهان و از قدیمی‌ترین مساجد ایران است که به‌عنوان نخستین مسجد دوطبقه و دومین مسجد چهار ایوانی شناخته شده است. بنای اولیه مسجد جامع اردستان، آتشکده بوده که در گذر زمان به مسجدی چهار ایوانی تبدیل شده است. قدمت تاریخی این بنا به دورۀ سلجوقی بر می‌گردد. این بنای تاریخی امروزه به‌عنوان مکانی برای برگزاری نماز‌های پنج‌گانه مسلمانان، مراسم عزاداری عاشورا و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد. مسجد جامع اردستان در سال 1311‌ش به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است.

تاریخچه

طبق نظر برخی محققان مسجد جامع اردستان، از بنا‌های به‌جای مانده از دورۀ سلجوقیان و متعلق به قرن چهارم هجری است. برخی دیگر معتقدند بنای اولیه این مسجد بر روی یک بنای قدیمی‌تر ساخته شده که در دوران ساسانیان به شکل آتشکده و معبد بوده است. تفاوت‌هاي آشكار در نحوة بناي ستون‌ها و نوع مصالح به‌كار رفته در شبستان‌های این مسجد نشان می‌دهد که قدمت بنای اولیه و تبدیل آن به مسجد، به دوره‌های مختلفی از تاریخ مربوط می‌شود. تاریخچه مسجد جامع اردستان مربوط به سه دورۀ زمانی است که عبارت‌اند از: دوره اول: در قرن سوم هجری قمری، بنای اولیه یک آتشکده گنبدی شکل بوده که به یک مسجد شبستانی به سبک خراسانی تبدیل شد؛ دوره دوم: در قرن سوم و چهارم هجری قمری، مسجد شبستانی به مسجد کوشک‌‌مانند تبدیل شد؛ دوره سوم: در قرن ششم هجری قمری و در دورۀ سلجوقی، مسجد کوشک‌مانند تقریباً تخریب و به‌شکل یک مسجد چهار ایوانی به سبک رازی تبدیل شده است.

جغرافیا

مسجد اردستان در در محله «محال» شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان و در 24 کیلومتری شهر اصفهان است. مسجد جامع اردستان از شمال به معبر باغ، از جنوب به آب‌انبار، از غرب به معبر باغ، حمام عمومی و کاروانسرا محدود می‌شود.

ویژگی

مسجد جامع اردستان، از مساجد شبستانی است که با گذر زمان به مسجد چهار ایوانی تبدیل شده است. این مسجد از ساختمان مسجد، مدرسه حاج حسين نور‌الدین، حمام پايين مسجد جامع، حسينيه، آب‌انبار، كاروانسرا و بازارچه تشکیل شده است.

معماری

مسجد جامع اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان و شیوه رازی، بنا شده است. این بنای تاریخی داراي چهار ايوان، شش ورودي و شبستان بزرگي در زير گنبد، صحن مرکزی (میانسرا)، دیوار خشتی در اطراف محوطه مسجد و سر در است. مسجد جامع اردستان اولین مسجد دو طبقه در تاریخ اسلام است. به عقیده برخی کارشناسان اين بنای تاریخی از نوع مساجد ايراني است. ساختمان این سازه به‌صورت كوشك گنبدي يا چهار طاقي است كه از سه طرف باز و جدا از ديگر بنا‌ها است. اجزاء تشکیل دهندۀ این مسجد عبارت‌اند از:

1. ورودی: مسجد جامع اردستان دارای ورودی‌های متعددی است. ورودی اصلی این مسجد در گوشه جنوب غربی آن قرار دارد و به‌شکل دالان طولانی است. برخی از ورودی‌های این مسجد، از یک طرف به محله فهره و از طرف دیگر به دشت محال راه دارند. نمای ورودی اصلی این مسجد به شکل یک قوس، دو طاق نمای محرابی شکل، دولچکی، دونیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سکوی آجری است.
2. صحن: مسجد جامع اردستان دارای صحن مستطیلی شکل است که در اطراف آن ایوان‌ها قرار دارند.
3. ایوان‌ها: مسجد اردستان دارای چهار ایوان شمالی، شرقی، غربی و جنوبی است. ایوان شمالی این مسجد معروف به صفه صفا است. این ایوان در دوران حکم‌فرمایی شاه طهماسب صفوی و توسط معمار ماهر قرن دهم هجری قمری «حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی» ساخته شده است. ایوان شرقی معروف به صفه امام حسین است. این ایوان در قرن یازدهم هجری قمری و توسط «میر محمد سعید» احداث شده است. ایوان غربی این مسجد ملقب به صفه امام حسن مجتبی‌ است. سقف این ایوان دارای نقاشی‌ها و آیات قرآنی بوده و در بالای آن مناره‌ای قرار دارد. ایوان جنوبی نیز م از طاق گهواره‌ای، تزیینات بسیار زیبای گچ‌بری و آجرکاری تشکیل شده است. در این ایوان کتیبۀ ارزشمند و تاریخی مربوط به‌دوره سلجوقی وجود دارد به‌همین منظور این ایوان مهم‌ترین ایوان مسجد است.
4. مناره: در گوشه شمال غربي مسجد، مناره مسجد قرار دارد.

در محوطۀ مسجد جامع اردستان علاوه بر ساختمان مسجد، درقسمت شرقي مسجد حسيني‌هايی متصل به مسجد وجود دارد. همچنین در سمت غربي اين مسجد نيز مدرسه‌ای که شامل حجره‌هایی در دو طبقه است، قرار دارد.

بازسازی

مرمت این مسجد در سه دوره زمانی صورت گرفته است. بازسازی اولیه هنگام تبدیل آتشکده به بنای اولیه مسجد بوده که توسط «عمر بن عبدالعزیزآل ابی‌دُلَف» صورت گرفته است. همچنین در گذر زمان بازسازی مجدد قسمت‌های مختلف این مسجد توسط معماران ایرانی «حیدرعلی بن ذوالفقار اردستانی»، «میر محمد سعید» و «استاد محمود اصفهانی» نیز صورت گرفته است.

کارکرد

مسجد جامع اردستان بزرگ‌ترین مسجد شهر اردستان است. این مکان‌ مذهبی محلی برای گرد‌همایی‌های عبادی، سیاسی و مراسم‌های مذهبی است. این مسجد محل برگزاری نماز‌های پنچ‌گانه است. همچنین درقسمت شرقي مسجد جامع اردستان حسينيه‌ای وجود دارد كه در ايام عزاداري و به‌ويژه مراسم عاشورای حسینی مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

کتیبه

در قسمت گنبد‌خانه مسجد جامع اردستان، کتیبه‌های زیبا به خط ثلث وجود دارد که در طاق‌های قوسی و اطراف شبستان قرار گرفته است. در این کتیبه نام استاد «حیدرعلی معمار اردستانی» به‌عنوان معمار ایوان شمالی حک شده است. همچنین در این کتیبه نام محمود اصفهانی معروف به غازی نیز وجود دارد.

بنیان‌گذار

اطلاعات کامل و مشخصی در رابطه با بانی مسجد در دسترس نیست؛ اما برخی کارشناسان و مردم بومی معتقدند «عمر بن عبد العزیز آل ابی‌دُلَف» بانی مسجد است. همچنین در کتیبه‌ها و برخی منابع تاریخی نیز نام چند نفر دیگر مانند سلطان بیک، میرمحمد سعید اردستانی، علی بن احمد طباطبایی و محمد مهدی حکیم الملک نیز به‌عنوان بانیان این مسجد وجود دارد.

نکات مهم هنگام بازدید

بازدید از مسجد جامع اردستان هر روز برای بازدید‌کنندگان از ساعت ۶:۰۰ تا ۲۱:۰۰ امکان‌پذیر است. به منظور بازدید از این بنای تاریخی مذهبی رعایت پوشش اسلامی ضروری است.

مسیر دسترسی

برای سفر و بازدید از مسجد جامع اردستان، می‌توان از میدان امام‌ خمینی در شهر اردستان به ‌سمت جنوب حرکت کرده و با عبور از بلوار امام‌ خمینی، به میدان نماز و پس از آن به مسجد جامع اردستان رسید.

منابع

• بهرام‌زاده، محمد و خانبلوکی، ساسان، «مطالعه سیر تکوین و تحول مسجد جامع اردستان با استناد به مدارک و مستندات موجود»، همایش ملی پژوهش‌های کاربردی در علوم و مهندسی، 1392ش.
• رضایی‌مهوار، میثم، «معماری و تزیینات گچ‌بری در مسجد جامع اردستان»، پیام بهارستان، شماره 9، 1389ش.
• «مسجد جامع اردستان؛ دومین مسجد چهارایوانی ایران»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ بازدید: 18 آبان 1401ش.
• «مسجد جامع اردستان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 18 آبان 1401ش.
• «مسجد جامع اردستان»، وب‌سایت razheh، تاریخ بازدید: 18 آبان 1401ش.