مسجد جامع هرات
مسجد جامع هرات؛ بزرگ‌ترین مسجد افغانستان و پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان. مسجد جامع هرات از جمله مساجد کهن در هرات است که چندین مرتبه مرمت و بازسازی شده و یکی از شاهکارهای معماری اسلامی به‌خصوص معماری غوریان و تیموریان محسوب می‌شود.
نام‌گذاری
این مسجد به‌نام‌های مسجد جامع هرات، مسجد جمعۀ هرات[۱] و نیز «مسجد آبی» شهرت دارد.[۲]
تاریخچه
برخی محققین معتقدند مکان فعلی مسجد جامع، معبد بزرگ آریایی‌ها و خانۀ اهورامزدا بوده و قدمتی چند هزار ساله دارد.[۳] پس از فتح هرات به دست مسلمانان در سال ۲۹ق و تشرف مردم به دین اسلام، این بنا، از حالت معبد خارج و به مسجد مسلمانان تبدیل شده است.[۴] بنای اولیۀ مسجد در قرن‌های اول تا پنج هجری چوبین و منقّش بوده است.[۵] در سال ۳۷۲ق به نقل از مؤلف کتاب حدود العالم، این مسجد از آبادترین مسجدها بوده و خواجه عبدالله انصاری نیز در آن کرسی تدریس داشته است.[۶] در سال ۴۱۴ق بر اثر آتش‌سوزی نیمی از مسجد که بیشتر از جنس چوب بوده، سوخته است.[۷] مسجد جامع را به‌شکل کنونی سلطان غیاث‌الدین محمد غوری در سال ۵۹۷ق[۸] با استفاده از خشت پخته و گچ[۹] طرح‌ریزی کرد اما موفق به تکمیل آن نشد. مقبرۀ او در پشت ایوان شمالی مسجد قرار دارد.[۱۰] پسر او سلطان محمود کارهای باقی‌ماندۀ پدر را تکمیل کرد.[۱۱]
موقعیت جغرافیایی
مسجد جامع هرات در قسمت شمال شرق شهر قدیم هرات[۱۲] و در ناحیۀ دوم شهر فعلی هرات واقع شده است.[۱۳]
مرمت و بازسازی
این مسجد، در دوران‌های مختلف بارها تخریب و دوباره بازسازی و تعمیر شده است. در قرن هفتم هنگام حملۀ چنگیزخان خسارت‌های زیادی بر آن وارد شد. در زمان ملوک آل‌کرت، ملک غیاث‌الدین (۷۰۷-۷۲۹ق) آن را تعمیر کرده و در سمت شمال آن مدرسه‌ای به‌نام « غیاثیه» ساخت.[۱۴] در دورۀ ملک معزالدین کرت (۷۳۲-۷۷۱ق) بعد از افزودن تزئینات، در کنار آن خانقاهی برای عبادت صوفیان ساخته شد.[۱۵] در دورۀ شاهرخ میرزا (۸۰۷-۸۵۰ق) از امرای تیموری نیز بازسازی‌هایی صورت گرفت و نقش‌ونگار رواق‌ها و دیوارهای مسجد ترمیم شد.[۱۶] در سال ۹۰۴ق امیر علی‌شیر نوائی، وزیر سلطان حسین بایقراء، مسجد جامع را تعمیرات اساسی کرد و تمام دیوارها و رواق‌های این مسجد با ستون‌های نفیس، سنگ‌های مرمر و کاشی‌های معرق تزئین شد.[۱۷] در همین دوره، منبری ۹ پله‌ای از سنگ مرمر طی شش سال در سال ۹۰۹ق توسط استاد شمس‌الدین سنگ‌تراش برای مسجد ساخته شد.[۱۸] در سال 916ق با هجوم سپاهیان شاه اسماعیل صفوی، ویرانی‌هایی به مسجد جامع وارد شد تا این‌که در سال 1036ق حسن‌خان شاملو آن ویرانی‌ها را تعمیر کرد.[۱۹] در زمان وزیر یارمحمد خان (1253ش) ایوان شمالی مسجد و قسمتی از شبستان‌های آن ترمیم شد. در دورۀ امیر حبیب‌الله خان مسجد ترمیم‌های بیشتری یافت.[۲۰] در سال 1324ش به‌همت عبدالله خان ملک‌یار نائب‌الحکومۀ هرات، خیابان‌های وسیع در اطراف و باغی به وسعت بیش از 25 هزار مترمربع در سمت شرق مسجد ایجاد شد.[۲۱] تعمیرات و بازسازی‌های دیگری نیز طی سال‌ها در این بنا صورت گرفت. از جمله ساخت محراب عالی و نفیس از سنگ‌های گران‌قیمت به‌جای محراب سابق و منبری بزرگ از سنگ مرمر در کنار آن توسط استاد محمدسعید مشعل، ساخت منارۀ یادگار شهدای مدافع هرات در وسط باغ شرقی مسجد، سنگ‌فرش کردن صحن مسجد، ساخت پنج عدد حوض آب برای وضو گرفتن مردم، حفر دو حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در داخل پارک شرقی مسجد، ساخت کناره‌های آهنی در دیوارهای مسجد، ساخت یک باب وضوخانه در داخل پارک مسجد، توسعۀ کتابخانۀ مسجد، عایق‌سازی بام‌های مسجد در سال ۱۳۸۲ش، ترمیم غسال‌خانۀ مسجد و رنگ‌آمیزی با ۵۲۰ قطع سنگ مرمر سفید در صحن مسجد جامع.[۲۲]
معماری
صحن مسجد که در وسط آن حوضی بزرگ قرار دارد، یک محوطۀ مستطیلی‌شکل به‌وجود آورده که چهار طرف آن را بنای مسجد احاطه کرده است.[۲۳] مسجد جامع ۴۶۷۶۰ متر مربع مساحت دارد و مشتمل بر ۴ ایوان بزرگ، ۶ دروازه، ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰ رواق، ۴۴۴ ستون و ۱۲ مناره است که مناره‌های آن بین ۱۷ تا ۳۶ متر ارتفاع و ۷ تا ۱۰ متر قطر دارند و هر یک دارای ۸ رواق هستند که به‌همراه بام خود با کاشی فیروزه‌ای تزئین شده‌اند.[۲۴] همچنین، ۴ کتیبۀ بزرگ، سه سرای‌چه، یک منبر سنگی، یک کتابخانه (شامل ۴ هزار جلد کتاب)، یک وضوخانه و یک مدرسۀ علمیه در این مسجد وجود دارد.[۲۵] در کتیبه‌های مسجد، آیات قرآن و اشعار شعرای نام‌دار حکاکی شده است. چنان‌که در کتیبۀ ایوان شرقی اشعاری از سنایی غزنوی، کتیبۀ ایوان غربی از بوستان سعدی، کتیبۀ ایوان شمالی از تحفة الاحرار جامی و کتیبۀ ایوان جنوبی از سبحة الاحرار جامی به خط نستعلیق قابل مشاهده است. در کتیبه‌های دیگر مسجد نیز آیاتی از قرآن و اشعار عرفانی از سعدی، جامی، خسرو دهلوی، شیخ ابوسعید، عطار و نیز از مقالات خواجه عبدالله انصاری حکاکی شده که بر زیبایی مسجد افزوده است.[۲۶] نکتۀ جالب در ساخت این مسجد سیر تاریخیِ ساخت آن است که به یک دوره و سبک معماری خاصی محدود نیست بلکه سبک‌های مختلف معماری غوری، تیموری و دیگر حکمرانان در آن قابل مشاهده است.[۲۷]
دیگ هفت‌جوش
دیگ بزرگ فلزی هفت‌جوش و منقشی در گوشه‌ای از صحن مسجد با قطر یک‌ونیم و عمق ۲ متر وجود دارد. این دیگ وقف مسجده بوده و در گذشته، در روزهای متبرک در آن شربت درست کرده و بین مردم توزیع می‌کردند. در حاشیۀ بیرونی دیگ اسم محمد بن محمد بن محمد کرت حکاکی شده و این دو بیت در مدح پادشاه وقت و تاریخ اتمام آن دیده می‌شود: هزار سال جلالی بقای ملکش باد *** شهور او همه اردیبهشت و فروردین به‌سال هفت‌صد و هفتاد و شش بعد از هجرت *** که نقش بند حوادث نمود صورت این[۲۸]
جایگاه
مسجد جامع هرات علاوه بر کاربردهای دینی و برگزاری فرایض مذهبی، دارای امکاناتی جهت تدریس، گردهمایی و فعالیت‌های اجتماعی مختلف بوده است.[۲۹] علمای بزرگی چون خواجه عبدالله انصاری، خواجه محمد تاکی و فخر رازی در آن هم به موعظه مردم پرداخته و هم دروس مختلف را تدریس می‌کردند.[۳۰] در حال حاضر نیز مراسم عبادی و نمازهای عید و جمعه در آن برگزار می‌شود و با توجه به وسعت آن در یک زمان گنجایش بیش از یک‌صد هزار نمازگزار را دارد.[۳۱]
پانویس
- ↑ «مسجد جامع هرات»، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران.
- ↑ محمدی، «مسجد جامع هرات، مسجد آبی»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان.
- ↑ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۹؛ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.
- ↑ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۹؛ «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، 1390، ص۲۰۵.
- ↑ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.
- ↑ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، 1390، ص۲۰۵.
- ↑ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۹.
- ↑ «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۹.
- ↑ خلیلی، آثار هرات، ۱۳۰۹ش، ج۱، ص۲۷.
- ↑ «مسجد جامع بزرگ شهر هرات»، وب‌سایت دوربین دانشنامه هرات.
- ↑ گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۰؛ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۹.
- ↑ گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۰؛ «مسجد جامع هرات»، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران.
- ↑ گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۰؛ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۹.
- ↑ گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۷؛ فدائیان، هرات دیروز، امروز، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۶.
- ↑ گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۰؛ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۹.
- ↑ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۱.
- ↑ پویان، جغرافیۀ عمومی هرات، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۱.
- ↑ «مسجد جامع هرات»، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران؛ «آشنایی با مسجد جامع 5 هزار ساله هرات»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.
- ↑ خلیلی، آثار هرات، ۱۳۰۹ش، ج۱، ص۲۹؛ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، 1390، ص۲۰۵.
- ↑ «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، 1390، ص۲۰۶؛ «مسجد جامع هرات، اوج هنر معماری اسلامی در افغانستان»، وب‌سایت تبیان.
- ↑ گویا اعتمادی، آبدات نفیسه هرات، ۱۳۴۳ش، ص۲۱.
- ↑ فدائیان، هرات دیروز، امروز، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۰.
- ↑ نوری‌زاده قمصری، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر؛ «آشنایی با مسجد جامع ۵ هزار سالۀ هرات»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان.
منابع
- پویان، رسول، جغرافیۀ عمومی هرات، مشهد، ترانه، ۱۳۸۸ش.
- خلیلی، خلیل‌الله، آثار هرات، هرات، مطبعه فخریه سلجوقی ۱۳۰۹ش.
- عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، 1390ش.
- فدائیان، مجید، هرات دیروز، امروز، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۸۵ش.
- گویا اعتمادی، سرور، آبدات نفیسه هرات، کابل، انجمن تاریخ، ۱۳۴۳ش.
- محمدی، احمد، «مسجد جامع هرات، مسجد آبی»، وب‌سایت سیستم معلوماتی گردشگری افغانستان (Atis)، تاریخ درج مطلب: ۲ قوس (آذر) ۱۳۹۶ش.
- نوری‌زاده قمصری، سمانه، «قدمت ۸۰۰ ساله مسجد جامع هرات»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «آشنایی با مسجد جامع 5 هزار ساله هرات»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۶ش.
- «آغاز دو پروژۀ بازسازی در مسجد جامع بزرگ هرات»، وب‌سایت ماندگار روزنامه صبح افغانستان، تاریخ درج مطلب: ۲۶ حمل (فروردین) ۱۳۹۳ش.
- «مسجد جامع بزرگ شهر هرات»، وب‌سایت دوربین دانشنامه هرات، تاریخ درج مطلب: ۶ مارس ۲۰۱۸م.
- «مسجد جامع هرات، اوج هنر معماری اسلامی در افغانستان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ انتشار: ۱۵ آذر ۱۳۹۵ش.
- «مسجد جامع هرات، پنجمین مسجد جامع بزرگ جهان با الگوهای هندسی خیره کننده»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردین ۱۴۰۱ش.
- «مسجد جامع هرات»، وب‌سایت مصلای امام خمینی تهران، تاریخ درج مطلب: ۲ تیر ۱۳۹۶ش.