مسعود سعد سلمان
مسعود سعد سلمان؛ از شعرای فارسی‌زبان دوران سلطان محمود غزنوی.
مسعود سعد سلمان، شاعر دربار غزنوی بود که نزدیک به نوزده سال از عمر خود را در قلعه‌های دِهَک، سو، نای و مرنج در زندان به سر برد. او، از نخستین شاعران فارسی‌زبان است که زندان‌نامه سروده است.
تولد و خانواده
مسعود سعد در حدود سال 440ق، در لاهور و در زمان سلطنت مودود بن مسعود، متولد شد.[۱] دوران کودکی و نوجوانی شاعر در لاهور به آموختن علم و ادب و نيز فراگرفتن فنون جنگاوری، شکار، تيراندازی و سوارکاری سپری شد.[۲]
خاندان او، از همدان بوده و پدر و نیاکان او همگی از فضلا و دانشمندان آن دوران بوده‌اند. پدر مسعود از کارگزاران دربار غزنویان بود و دستی بر شعرسرایی داشت.[۳]
فعالیت‌ها در دربار غزنویان
زندگی مسعود سعد سلمان با پادشاهی شش حاکم به‌نام‌های فرخزاد غزنوی، ابراهیم غزنوی، مسعود بن ابراهیم، شیرزاد غزنوی، ارسلان شاه و بهرام شاه هم‌زمان بوده است. مسعود سعد به‌مدت شصت سال به‌عنوان یکی از کارگزاران دیوان غزنوی به خدمت پرداخته و شغل او کتاب‌داری دربار بوده است.[۴]
زندان
در غزنین، همان‌طور که از مضمون اشعار مسعود فهمیده می‌شود، شاعران و درباریان حسود چنان ذهن پادشاه را نسبت به او بدگمان کردند که بدون دلیل، فرمان زندانی شدن این شاعر را صادر کرد. مدت حبس او را هجده تا نوزده سال تخمین زده‌اند. مسعود سعد، دوران تاریک زندگی خود را در دخمه‌ها و زندان‌های تنگ و تاریکِ «سو»، «دهک»، «نای» و «مرنج» گذرانده است.[۵]
سختی‌های روزگار در زندگی مسعود باعث شد که بیان حال او منحصر به فرد، جانسوز و تأثیرگذار باشد. مسعود دو دوره زندانی شدن را تجربه کرد؛ نخست در زمان سلطان ابراهیم که این شاعر مدت ده سال را در زندان‌های سو، دهک و نای گذراند:[۶]
| هفت سال بکوفت سو و دهک | پس از آنم سه سال قلعۀ نای |
دورۀ دوم، زمان سلطان مسعود پسر ابراهیم بود که این‌بار مدت زندانی شدن او در قلعۀ مرنج هشت سال طول کشید. [۷] مسعود در این زندان‌ها، بهترین و جانسوزترین اشعار خود را سرود که به «حبسیّات» شهرت دارند. در این حبسّیه‌ها شاعر، اندوه، رنج، احساسات و عواطف خود را توصیف می‌کند.[۸]
مسعود به شفاعت ثقة‌الملک طاهر بن علی بن مشکان (در سال 500 ق) از زندان آزاد شد و پس از آن، عمر خود را در سِمَت کتاب‌داری سپری کرد.[۹]
آثار
مسعود سعد از قصیده‌سرایانی بود که به سبک خراسانی، شعر می‌سرود. دیوان او که مشتمل بر شانزده هزار بیت شعر است بر مهارت مسعود در سرایش هرگونه شعر فارسی، گواهی می‌دهد. بیشتر اشعار او حبسیّه است.[۱۰] حبسیات مسعود سعد سلمان از دلنشین‌ترین شعرهای زبان فارسی و از شاهکارهای این شاعر محسوب می‌شود. مسعود در این شعرها از دوری فرزندان خود، مرگ فرزند و نیز دختر، پدر و مادر نالیده و دردها و آلام غربت را بازگو کرده است. در این اشعار، مسعود دلیل زندانی شدن خود را همت بلند خود دانسته که تن به خواری و تملق نداده است. او در این شعرها، خود را بی‌گناه قلمداد می‌کند. مسعود در حبسیّات، موضوعات بسیاری از قبیل ستایش، هجو، غزل، خودستایی، سرزنش، شکایت و گلایه را مطرح کرده است.[۱۱]
علاوه بر آن، مرثیه با روحیۀ شاعر رنج‌دیده در محبس، نزدیکی کامل دارد.[۱۲] از این رو مسعود، مرثیه‌های جانسوزی دارد که در زندان در رثای دوستان، عزیزان و ممدوحان خود سروده است. مسعود در دوران حبس خود، فرزندان خود را از دست داده و در این زمینه، مرثیه‌های جانسوزی سروده است؛ برای مثال او در مرگ فرزند خود، صالح، این‌گونه می‌سراید:[۱۳]
| صالح، تر و خشک شد ز تو دیده و لب | چه بد روزم و چه شوربختم یارب! | |
| با درد هزار بار کوشم همه شب | تو مُردی و من بزیستم، اینت عجب |
نوآوری
در ویژگی‌های ادبی، مسعود می‌توان به نوآوری‌هایی در قالب (مستزاد و شهرآشوب)، صور خیال (انواع استعاره، اسناد مجازی) و تنوع در تصاویر و توصیفات اشاره کرد که نشان از تلاش او برای ایجاد سبک شخصی دارد.[۱۴]
در جنبۀ فکری نیز مسعود سعد به‌دلیل ابداع گونۀ حبسیّه و تقویم خوش‌باشی، محتوای تازه‌ای برای قصیده به وجود آورد که مورد توجه و تقلید قرار گرفت. داشتن احساس عاطفی ژرف، او را از سایر شاعران متمایز نموده است.[۱۵]
دیدگاه‌ها دربارۀ مسعود سلمان
نظامی عروضی، حبسیّات مسعود و قصاید او را دارای علوّ درجه دانسته است و تأکید می‌کند که در زمان خواندن سروده‌های مسعود، اشک در دیدگان او حلقه می‌زند. پژوهشگران، مسعود سعد را دارای علوّ طبع و مناعت فوق‌العاده دانسته‌اند. او، همچنین، مورد احترام شاعران عصر خود از جمله سنایی، سید حسن غزنوی و عثمان مختاری بوده است.[۱۶]
از نظر عبدالحسین زرین‌کوب اشعار مسعود در ابداع ترکیبات، تشبیهات و توصیفات تازه، امتیاز بالایی دارد.[۱۷]
درگذشت
مسعود سعد سلمان در 515ق چشم از جهان فروبست.[۱۸]
پانویس
- ↑ شمیسا، زندان نای، 1375ش، ص124.
- ↑ «مسعود سعد سلمان»، وب‌سایت بانک مقاله.
- ↑ «دربارۀ امیر مسعود سعد سلمان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «مسعود سعد سلمان»، وب‌سایت محمد رضا تیموری.
- ↑ قاری، «بررسی دو آرایۀ ادبی موازنه و حسن تعلیل در اشعار مسعود سعد»، اندیشه‌های ادبی، 1385ش، ص112.
- ↑ سعد سلمان، دیوان، 1374ش، ص421.
- ↑ لسان، گزیدۀ اشعار مسعود سعد، 1364ش، ص21.
- ↑ شمیسا، زندان نای، 1374ش، ص236.
- ↑ ظفری، حبسیّه در ادب فارسی، 1364ش، ص43.
- ↑ «زندگی مسعود سعد بن سلمان»، کانون فرهنگی اموزش قلم چی.
- ↑ الزغلول، «حبسیات عربی و فارسی با تکیه بر حبسیات ابوفراس حمدانی و مسعود سعد سلمان»، نامۀ پارسی، 1382ش، ص132.
- ↑ سعد سلمان، زندان نای، 1374ش، ص569.
- ↑ سعد سلمان، زندان نای، 1374ش، ص570.
- ↑ قبادی و مبارک، برخی ویژگی‌های سبکی شعر مسعود سعد سلمان، 1399ش، ص1.
- ↑ قبادی و مبارک، برخی ویژگی‌های سبکی شعر مسعود سعد سلمان، 1399ش، ص2.
- ↑ «زندگی مسعود سعد بن سلمان»، کانون فرهنگی اموزش قلم چی.
- ↑ «دربارۀ امیر مسعود سعد سلمان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «دربارۀ امیر مسعود سعد سلمان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
منابع
- «دربارۀ امیر مسعود سعد سلمان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 22 بهمن 1399ش.
- «زندگی‌نامۀ مسعود بن سعد بن سلمان»، کانون فرهنگی آموزش قلم‌چی، تاریخ درج مطلب: 22 بهمن 1391ش.
- سعد سلمان، مسعود، دیوان، مقدمۀ رشید یاسمی، به‌اهتمام پرویز بابایی، تهران، نگاه، 1374ش.
- شمیسا، سیروس، زندان نای، تهران، سخن، 1375ش.
- ظفری، ولی‌الله، حبسیّه در ادب فارسی، تهران، امیر کبیر، 1380ش.
- قاری، محمدرضا، «بررسی دو آرایۀ ادبی موازنه و حسن تعلیل در اشعار مسعود سعد»، اندیشه‌های ادبی، سال 1، شماره 1، 1385ش.
- قبادی، داریوش و مبارک، وحید، «برخی ویژگی‌های سبکی شعر مسعود سعد سلمان»،
- کاردگر، دکتر یحی، «بازتاب شعر مسعود سعد در آثار سعدی»، کاوش‌نامه، سال 6، شماره 11، 1384ش.
- لسان، حسین، گزیدۀ اشعار مسعود سعد، تهران، علمی و فرهنگی، 1364ش.
- الزغلول، محمد احمد، «حبسیات عربی و فارسی با تکیه بر حبسیات ابوفراس حمدانی»، ماهنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) علمی، سال 13، شماره 4، 1399ش.
- «مسعود سعد سلمان»، نامۀ پارسی، سال 8، شمارۀ 1، 1382ش.
- مقالۀ مسعود سعد سلمان، وب‌سایت بانک مقاله، تاریخ بازدید، 15 اسفند 1401ش