مشگین‌شهر

مشگین‌شهر؛ شهرستانی در مرکز استان اردبیل.

مشگین‌شهر یا مشکین‌شهر در شمال‌غربی ایران و در استان اردبیل واقع شده است. این شهرستان، دومین شهرستان پرجمعیت استان اردبیل محسوب می‌شود. فاصله این شهر با تهران ۸۳۹ کیلومتر است. فرش‌های آذربایجانی و چشمه‌های آب‌معدنی این شهرستان مشهور هستند.

جمعیت‌شناسی

جمعیت مشگین‌شهر، طبق سرشماری عمومی در سال ۱۳۹۵ش، ۱۸۱۱۵۶ نفر بوده است. اغلب مردم این شهرستان آذربایجانی بوده و با زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند. مردم این خطه پیرو دین اسلام و مذهب شیعه هستند.

جغرافیا

موقعیت‌ جغرافیایی؛ مشگین‌شهر در ۹۰ کیلومتری مرکز استان اردبیل قرار دارد. ارتفاع این شهرستان از سطح دریا ۱۴۰۰ متر است. همسایگان این خطه از شمال‌شرق و شرق کشور آذربايجان، از شمال‌غرب دشت مغان، از جنوب‌شرق شهرستان اردبيل، از جنوب‌غرب شهرستان سراب و از غرب شهرستان‌های اهر و تبريز هستند.

آب‌وهوا؛ شهرستان مشگین‌شهر در مجاورت کوه سبلان، آب‌وهوای کوهستانی دارد؛ مردم این خطه تابستان‌های خنک و زمستان‌های سرد و برفی دارند. به‌طورکلی در این شهرستان می‌توان چهار اقلیم مدیترانه‌ای معتدل، گرم و خشک، استپی سرد و کوهستانی سرد را دید. متوسط میزان بارندگی سالانه مشگین‌شهر ۳۰۰ میلی‌لیتر است.

کوه‌ها؛ كوهستان سبلان در جنوب شهرستان واقع شده و علاوه بر سه قلة معروف آن (هرم‌داغ، جنوارداغ، قلة بزرگ) كوه‌هاي ديگري با نام گوي‌داغ، قاشقاداغ، كچي‌قيران (بزكش) نیز در اين خطه قرار دارند.

رودها؛ رودخانه‌های پرآبی مانند خیاو، انار، مشگین‌چای و قره‌سو در این منطقه جاری هستند.

حیات‌وحش؛ در این خطه سرسبز، انواع حیوانات مانند خرگوش، پلنگ، سمور، خرس قهوه‌ای، گراز، عقاب، قوش، کرکس، طرلان، اردک و حواصیل دیده می‌شود.

پوشش گیاهی؛ در این منطقه انواع گیاهان و درختان مختلف مانند زبان‌گنجشک، فندق، بنه، بلوط، گردوی‌وحشی، انجیر، آلوچه، ازگیل، ارس، زرشک و سیب‌وحشی رشد می‌کنند.

اقتصاد

غالب مردم در این شهرستان به کشاورزی و دام‌داری می‌پردازند. جاذبه‌های گردشگری این منطقه مانند پل معلق نیز موجب رشد اقتصادی این منطقه شده است.

فرهنگ و هنر

آداب‌ورسوم؛ مردم مشگین‌شهر به عید نوروز (عید بایرامی) اهمیت زیادی می‌دهند. آنها چند روز پیش از عید نوروز خانه‌تکانی کرده و وسایل خود را در معرض آفتاب قرار می‌دهند، تا پاک شوند. اولین چهارشنبه ماه اسفند «خبرچی چرشنبه» یا قاصدک بهار نام دارد و مردم در این روز جلوی در خانه، آتش روشن می‌کنند. دومین چهارشنبه «کول چرشنبه» (چهارشنبه خاکستری)، سومین چهارشنبه «گول چرشنبه» (چهارشنبه گل) نام دارند. آخرین چهارشنبه اسفند برای مردم و به‌خصوص کودکان اهمیت زیادی دارد. آنها در این روز لباس نو پوشیده و به خانه اقوام و همسایگان می‌روند تا عیدی بگیرند. هنگام شب درحالی‌که خانواده‌ها از روی آتش می‌پرند می‌خوانند: «آزاریم، بیزاریم، بوردا قالسین، دیش آغریم، بوردا قالسین» (یعنی هر مرضی، دندان‌دردم، سردردم در سال کهنه باقی بماند و در آتش بسوزد). آخرین شب سال کهنه «بایرام‌آخشامی» نام دارد. مردم در این روز بر سر مزار عزیزان خود رفته و فاتحه می‌خوانند.

مشاهیر؛ از مشاهیر این خطه می‌توان به رضا ژاله (سازنده ساز ایرانی و شاعر)، سعدالدین وراوینی (دانشمند و مترجم مرزبان‌نامه)، شیخ محمود خیاوی (عارف بزرگ قرن هفتم)، محمد پیشکینی (از عرفا و یاران شیخ صفی‌الدین اردبیلی)، شیخ ابوالحسن مشگینی (استاد آیت‌الله مرعشی نجفی)، امام وردی مشکینی (عالم)، شیخ یوسف افقهی (عالم) شیخ قاسم پریخانی (عالم) و علی مشکینی (رئیس اسبق مجلس خبرگان رهبری) اشاره کرد.

موزه‌ها؛ موزه باستان‌شناسی مشگین‌شهر دارای ۶۰۰ اثر تاریخی مربوط به دوران مختلف است.

غذاهای محلی؛ فطیر سنتی مشگین‌شهر یکی از غذاهای محلی این شهرستان است. از غذاهای دیگر این خطه می‌توان به تنور‌چره، پخچاره، آش دوغ، آش اوماج، آش شیر، آش یارما و ترحلوا اشاره کرد.

صنایع‌دستی؛ هنرمندان این شهرستان بیش‌تر به هنرهای قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی و سفالگری، ورنی‌بافی، طراحی نقشه قالی وگلیم، منبت و معرق چوب، احجام‌چوبی، پیکرتراشی چوبی، نمدمالی، ساخت سازه‌های سنتی، چاقوسازی، مسگری، چلنگری، نگارگری و دوخت لباس‌های سنتی می‌پردازند.

سوغات؛ مشهورترین سوغاتی این خطه عسل سبلان است. گیاهان دارویی و لبنیات نیز از دیگر سوغاتی‌های لذیذ این شهرستان محسوب می‌شوند.

آموزش و پژوهش

در شهرستان مشگین‌شهر، مراکز علمی شامل دانشکده کشاورزی دانشگاه محقق اردبیلی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی – درمانی، دانشگاه آزاد، دانشگاه پیام‌نور، حوزه علمیه المهدی (ویژۀ آقایان) و حوزه علمیه فاطمیه (ویژۀ بانوان) فعالیت می‌کنند.

تقسیمات کشوری

مشگین‌شهر یکی از شهرستان‌های استان اردبیل است. این شهرستان دارای پنج بخش مرکزی، ارشق، مرادلو، مشگین‌شرقی و قصابه است. مشگین‌شهر شش شهر رضی، فخرآباد، مشگین‌شهر، قصابه، مرادلو و لاهرود و ۱۲ دهستان دارد.

گردشگری

کتیبه شاپور ساسانی؛ این کتیبه در قسمت شمال‌شرقی یک تخته سنگ رسوبی مشرف بر دره‌های رودخانه خیاوچای در ۱۵۰ متری ضلع شمال‌غربی کهنه قلعه واقع شده است. این سنگ‌نبشته در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

پل معلق مشگین‌شهر؛ این پل طولانی‌ترین پل معلق خاورمیانه است که در مجموعه گردشگری خیاو تا گیردولی یا نور سبلان واقع شده است. ارتفاع این پل معلق از کف دره ۸۰ متر، عرض آن دو متر و طول آن ۳۶۵ متر است. پل معلق مشگین‌شهر توسط مهندسان ایرانی و با دانش بومی طراحی شده است. این سازه جزو ۱۰ سازه برتر معماری ایران در حوزه گردشگری است.

قلعه قهقهه؛ قلعه قهقهه یا قاه‌قاه قالاسی در ۸۵ کیلومتری شمال‌شرقی مشگین‌شهر و میان روستای گنچویه و قره‌آغاج قرار دارد. این قلعه در دوران صفویه اهمیت زیادی داشته است و به‌عنوان خزانه سلطنتی و یکی از زندان‌های مهم مورد استفاده واقع می‌شد.

پارک جنگلی مشگین‌شهر؛ این پارک جنگلی زیبا در کناره غربی رود خیاوچای واقع شده است. در این پارک امکانات تفریحی مانند شهربازی، زمین اسکیت و آبشار مصنوعی قرار دارد.

آب‌گرم شابیل و دریاچه آت‌گولو؛ آب‌گرم شابیل و دریاچه آت‌گولو در شیروان‌دره واقع شده‌اند. شیروان‌دره از جمله میراث باارزش زمین‌شناسی است و رسوبات آتش‌فشان سبلان، منظره‌های دل‌‌انگیزی در آن به‌وجود آورده است. در مسیر این دره، آب‌گرم‌های مختلفی قرار دارند. آب‌گرم شابیل یکی از این آب‌گرم‌ها است که خاصیت درمانی برای پادرد، کمردرد و بیماری‌های اعصاب دارد.

شهر یئری؛ این منطقه باستانی در شمال‌غربی روستای پیرازمیان و در کنار رود قره‌سو قرار دارد. این منطقه با حدود ۴۰۰ هکتار وسعت از سه قسمت دژنظامی، معبد و قوشاتپه تشکیل شده است. قدمت معبد و قلعه آن به ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد و قدمت قوشاتپه به هزاره هفتم پیش از میلاد باز می‌گردد.

مقبره تاریخی شیخ حیدر؛ این مقبره به پدر شاه اسماعیل اول (اولین پادشاه صفوی) تعلق دارد. قدمت مقبره به سال ۷۳۱ قمری باز می‌گردد. مقبره شیخ حیدر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

تنگه قشلاق؛ تنگه قشلاق با صخره‌های زیبا، دره‌ها و بیشه‌های دل‌نشین خود بسیاری از طبیعت‌گردان را به سوی خود جذب کرده است. این تنگه در منطقه مرادلو واقع شده است.

دریاچه قله سبلان؛ دریاچه قله سبلان بیضی‌شکل و در دهانه آتش‌فشانی قله سبلان است. قسمت جنوبی دریاچه در تمام طول سال پوشیده از برف است و در دامنه کوه نیز آب‌گرم و آبشارهای زیادی وجود دارند.

شیروان دره‌سی؛ این دره زیبا در منطقه ساوالان جای دارد. برای این دره اسرارآمیز، داستان‌ها و افسانه‌های متعددی نقل شده است؛ به‌طور مثال برخی بر این باورند که این منطقه محل نبرد و کشته‌شدن شیخ حیدر صفوی در مقابل شیروان‌شاه بوده است.

هوشنگ میدانی؛ این منطقه وسیع و مسطح در دامنه شمالی سبلان و در ارتفاع ۲۷۲۵ متری واقع شده است. هوشنگ میدانی یکی از زیست‌گاه‌های وحش منطقه سبلان محسوب می‌شود.

آب‌گرم قینرجه؛ این آب‌گرم، داغ‌ترین چشمه کلرایدی جهان و داغ‌ترین چشمه آب طبیعی ایران با دمای ۸۶ درجه سانتی‌گراد است.

مجتمع آب‌درمانی ولزیر؛ این مجتمع آب‌گرم در نزدیکی روستای ولزیر در هشت کیلومتری جاده مشگین‌شهر به قینرجه واقع شده است. آب این مجتمع از چشمه ایلاندو (یکی از محبوب‌ترین آب‌گرم‌های شهرستان) تأمین می‌شود.

مجتمع آب‌درمانی دودو؛ مجتمع آب‌گرم درمانی دودو در منطقه گردشگری موئیل – قینرجه واقع شده و آب آن از آب‌گرم معدنی دودو تأمین می‌شود.

مجتمع آب‌درمانی شفا؛ این مجتمع در روستای موئیل قرار دارد و آب‌گرم آن از چشمه آب‌گرم قوتورسویی موئیل تأمین می‌شود.

مجتمع آب‌درمانی آخارباخار؛ آب‌گرم این مجتمع از چشمه دودو تأمین می‌شود که دمای آن بسیار بالاست و آب آن خاصیت درمانی دارد.

مجتمع آب‌درمانی یئل‌سویی؛ این مجتمع آب‌درمانی دارای استخر معطر به گیاهان خوش‌بو دامنه سبلان است و آب آن از چشمه آب‌گرم یئل‌سویی تأمین می‌شود.

چشمه آب‌گرم قوتورسویی؛ این چشمه یکی از مشهورترین چشمه‌های استان اردبیل است که به‌دلیل داشتن گوگرد خالص، خاصیت درمانی ویژه‌ای برای امراض پوستی دارد.

روستای موئیل؛ این روستا در ۱۵ کیلومتری مسیر مشگین‌شهر به اردبیل واقع شده و از جمله سردترین روستاهای کشور محسوب می‌شود. از جاذبه‌های دیدنی آن می‌توان به قشلاق قره‌قیه، جهنم دره و آبشار گورگور خیاوچای اشاره کرد.

منطقه گردشگری کپز؛ این منطقه در ۲۰ کیلومتری مشگین‌شهر واقع شده است و با صخره‌های عظیم، آب‌وهوای معتدل و مه رقیق یکی از زیباترین مناطق طبیعی مشگین‌شهر محسوب می‌شود.

قلعه بربر؛ این قلعه با چهار هکتار وسعت، تلفیقی از معماری صخره‌ای و سازه‌های دست‌ساز است. قلعه بربر از طرف شمال مانند سر یک انسان است و در قسمت غربی آن هفت اتاقک صخره‌ای به‌عنوان محل نگهبانی قرار دارند. این قلعه از جمله بناهای ثبت‌شده در فهرست آثار ملی است.

نقوش صخره‌ای شیخ مدی؛ این نقوش صخره‌ای مربوط به دوران عصر آهن سه است و در روستای کنجوبه قرار دارد. بیش از ۹۰ درصد نقش‌های این محوطه بز کوهی است و نقش‌هایی از انسان نیز در حال شکار با کمان در آن دیده می‌شود.

دیو قالاسی؛ دیو قالاسی یا دره دیو در پنج کیلومتری روستای کویچ واقع شده و دارای طبقات مختلف است.

قلعه ارشق؛ این قلعه در روستای توبنق قرار دارد و به دوره سلجوقیان باز می‌گردد. معماری این قلعه مشابه معماری قلعه قهقهه و قلعه بابک است.

محوطه تاریخی ایلانلی داغ؛ قدمت این محوطه تاریخی به هزاره اول پس از اسلام باز می‌گردد و در روستای قره‌باغلار واقع شده است.

غار بینه‌لر؛ این غار در روستای متروک بنه‌لر قرار دارد. غار بینه‌لر، مجموعه‌ای از غارهای به‌هم پیوسته است که در دو یا سه طبقه بوده که با گذر زمان تخریب شده‌اند.

کهنه قلعه؛ قدمت این قلعه به دوران ساسانیان باز می‌گردد. کهنه قلعه بر روی یک تپه با ارتفاع حدود ۵۰ متر در نزدیکی شهر مشگین‌شهر واقع شده است. در کنار آن سنگ‌نبشته‌ای وجود دارد که نام نرسه هرمزد (سازنده قلعه) بر روی آن حک شده است.

تالاب جیران‌گلی؛ این تالاب در ۲۰ کیلومتری جنوب‌شرقی مشگین‌شهر واقع شده و یکی از خاص‌ترین جاذبه‌های طبیعی این خطه است. در این تالاب، هرساله گونه‌های مختلفی از پرندگان مهاجر و پرندگان بومی، قابل مشاهده هستند.

چشمه آب‌گرم اوکوزداغ؛ این چشمه در هفت کیلومتری هریس واقع شده و آب آن از کوه اوکوزداغی استخراج می‌شود. آب این چشمه برای بیماری‌های کلیوی مناسب است.

منطقه شکارممنوع گندمین؛ در این منطقه حدود ۱۰۰ نوع گونه جانوری و گیاهی وجود دارد و طبیعت بکر و دل‌نشین آن هر بیننده‌ای را مسحور خود می‌کند.

مشکلات زیست‌محیطی

دستگاه‌های دولتی و مسئولین در تلاش‌اند تا مشکلات زیست‌محیطی این خطه مانند محل دفن زباله شهری، تصفیه‌خانه فاضلاب شهری و کشتارگاه دام برطرف شوند.

امکانات رفاهی

بیش‌تر جاذبه‌های گردشگری این شهرستان دارای امکانات رفاهی مناسب برای گردشگران هستند. از جمله هتل‌های این شهرستان نیز می‌توان به هتل آران، دورنا، آریس و اقامتگاه اکو کمپ عشایری دورنا اشاره کرد.

منابع

• «آب‌گرم شابیل و دریاچه آت‌گولو»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «آداب‌ورسوم مردم مشگین‌شهر در آستانه عید باستانی نوروز»، شبکه اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اسفند ۱۳۹۳ش.
• «آشنایی با دانشگاه»، وب‌سایت دانشگاه پیام‌نور مشگین‌شهر، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• احمدی، علیرضا، «روستای موئیل»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «پارک جنگلی مشگین‌شهر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «تحصیل ۱۲۵ طلبه در حوزه علمیه المهدی مشگین‌شهر»، وب‌سایت سبلان ما، تاریخ درج مطلب: ۳۱ شهریور ۱۳۹۲ش.
• «تنگه قشلاق»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «توسعه اقتصاد گردشگری مشگین‌شهر شتاب یافت»، خبرگزاری ایرنا آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۸ دی ۱۳۹۸ش.
• توکلی، نگین، «آب‌گرم قینرجه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «جدول تقسیمات کشوری استان به تفکیک عناصر تقسیماتی»،‌ معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم کشور، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «چشمه آب‌گرم قوتورسویی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «دانشکده کشاورزی مشگین‌شهر»، وب‌سایت دانشگاه محقق اردبیلی، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «درباره موسسه سلامت»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اردبیل، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «دریاچه قله سبلان»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «دیو قالاسی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «راهنمای سفر به مشگین‌شهر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• زمانی نوری، اکرم، «پل معلق مشگین‌شهر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• زمانی نوری، اکرم، «شیروان دره‌سی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «سنگ‌نبشته ساسانی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• شریفی، فاطمه، «معرفی دیدنی‌های مشگین‌شهر»، وب‌سایت اتاقک، تاریخ درج مطلب: ۱۹ اسفند ۱۳۹۷ش.
• «شهرستان مشگین‌شهر»، وب‌سایت اداره کل حفاظت محیط‌زیست اردبیل، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• صالح‌نژاد، زهرا، «شهر یئری»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «علما، مراجع، شهدا و بزرگان مشگین‌شهر»، وبلاگ بهشت، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۳۹۰ش.
• «غارهای بینه‌لر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• غنچه، بهاره، « قلعه قهقهه»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «قلعه ارشق»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «قلعه بربر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «گالری عکس‌ها»، وبلاگ حوزه علمیه خواهران فاطمیه مشگین‌شهر، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۳۹۲ش.
• «مجتمع آب‌درمانی آخارباخار»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مجتمع آب‌درمانی دودو»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مجتمع آب‌درمانی شفا»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مجتمع آب‌درمانی ولزیر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مجتمع آب‌درمانی یئل‌سویی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• محمدی، خاطره، «معرفی کامل مشگین‌شهر/شهر شگفتی‌های ایران»، وب‌سایت اتاقک، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۰ش.
• «محوطه تاریخی ایلانلی‌داغ»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مشگین‌شهر نگین استان اردبیل»، وب‌سایت مهروماه، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مشگین‌شهر»، وب‌سایت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اردبیل، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «مشگین‌شهر و جاهای دیدنی آن»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «معرفی شهرستان مشگین‌شهر»، وب‌سایت دانشگاه محقق اردبیلی، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۳ش.
• «معرفی مشاهیر مشکین‌شهر»، وب‌سایت مشکین سلام، تاریخ درج مطلب: ۱ نوامبر ۲۰۱۴م.
• «مقبره تاریخی شیخ‌حیدر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «منطقه گردشگری کپز»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «موزه باستان‌شناسی مشگین‌شهر»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر ۱۳۹۸ش.
• میرزایی ناطق، محمد، «فطیر سنتی مشگین‌شهر به ثبت ملی می‌رسد/لزوم توجه به گردشگری غذا»، خبرگزاری مهر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۷ شهریور ۱۳۹۵ش.
• «میز خدمت»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشگین‌شهر، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «نتایج سرشماری جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال ۱۳۹۵»، درگاه ملی آمار، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «نقوش صخره‌ای شیخ مدی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «هتل‌های مشگین‌شهر»، وب‌سایت هتل‌یار، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.
• «هم‌افزایی دستگاه‌ها در حل مشکلات زیست‌محیطی ضروری است»، وب‌سایت اداره کل حفاظت محیط‌زیست اردبیل، تاریخ درج مطلب: ۷ آذر ۱۳۹۸ش.
• «هوشنگ میدانی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۱ شهریور ۱۴۰۱ش.