معنویت کاذب
معنویت کاذب؛ انگاره‌های دروغین حل بحران‌های روحی و روانی انسان بدون پایبندی به آموزه‌های دین.
معنویت کاذب، در پاسخ به نیاز فطری انسانِ مدرن، خوانش تازه‌ای از سنت‌های معنوی ارائه کرده و در بسترهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسیِ دنیای مدرن، تسکین آلام و رنج‌های روانی انسان را هدف خود قلمداد می‌کند. بی‌توجهیِ معنویت کاذب به ابعاد وجودی انسان و نقصان در جهان‌بینی، موجب ناکارآمدی و آسیب‌زایی آن شده است.
مفهوم‌شناسی
اصطلاح معنویت، در فرهنگ مسلمانان به‌معنای ارزش‌های اخلاقی، حقیقت اسلام، حالات عرفانی و صفای درون است؛ اما واژۀ لاتین Spirituality که معادل معنویت دانسته می‌شود، تعریف یکتایی ندارد و برخی پژوهشگران آن را امری مبهم دانسته‌اند که در رویکردهای درون‌دینی و برون‌دینی، جهان‌شمول شده است.[۱] برخی اندیشمندان غربی، معنویت را محصول مواجهه آدمی با امر قدسی می‌دانند که متضمن رشد معنوی انسان است. برخی دیگر آن را بیانگر اعتقاد به جنبۀ غیرمادی انسان دانسته‌اند که در جهان مادی جریان دارد و در تجربۀ عرفانی و پس از مرگ قابل وصول است.[۲]
از منظر اندیشمندان مسلمان، برخی گونه‌های معنویت، کاذب است؛ معنویت کاذب، آمیخته‌ای از باورهای خرافی و ناسازگار با براهین عقلی و نقلی است که هدف خود را دستیابی به آرامش، شادی، امید و رهایی از درد و رنج، می‌انگارد و حتی شامل برخی تغییرات فیزیولوژیک بدن می‌شود که بر اثر استعمال مواد مخدر پدید می‌آید.[۳]
تاریخچه
در آغاز دوران مدرنیته با رواج فلسفۀ پوزیتیویسم، دین‌گریزی و معنویت‌ستیزی به اوج رسیده بود. در این دوران که تجربه‌پذیری تنها راه برای اثبات علمی‌بودن و حقانیت هر اندیشه انگاشته می‌شد، دین و باورهای دینی، امری غیرعقلانی و اعتقاد به خدا، غیرعلمی و خرافی دانسته می‌شد. بعد از جنگ جهانی دوم و بروز مشکلات و دردهای روحی و روانی، بشر دریافت که علم مدرن توانایی پاسخگویی به این مشکلات را ندارد. نیاز به معنویت در دوران گذر از مدرنیته به پست‌مدرنیسم، تشدید شد و گرایش به معنویت‌های نوپدید در غرب افزایش یافت.
میلتون، جامعه‌شناس ادیان، معتقد است بیش از دو هزار فرقه و جریان معنویت‌گرا در آمریکا و اروپا وجود دارد. این جریان‌های معنویت‌گرا، طیف بسیار متنوعی دارد و از عرفان ادیان ابراهیمی تا استفاده از مواد مخدر و روابط آزاد جنسی را دربر می‌گیرد. با گذشت زمان، این جریانات معنوی، در فرهنگ مسلمانان نفوذ کرده و مدعی هماهنگی تعالیم خود با آموزه‌های اسلام هستند.[۴]
علل گرایش به معنویت‌های کاذب
بررسی‌های علمی نشان می‌دهد، خلأ معنوی در تمدن امروزی بشر و عدم پاسخگویی به نیاز فطری معنویت‌خواهی انسان امروزی، سبب شد که معنویت‌های دینی با درون‌مایۀ شرقی اما سازگار با فرهنگ غرب شکل بگیرد. یافته‌های پژوهشی، متغیرهایی از قبیل سبک زندگی نوین، بحران هویت، تضاد ارزشی، التقاط‌گرایی، لذت‌گرایی، مصرف تظاهری، کاهش اضطراب و ترس، تمایل به کسب قدرت و نفوذ فردی، رسانه‌های نوین و رهبری کاریزما را در گرایش افراد به معنویت‌های کاذب، مؤثر می‌دانند.[۵]
معنویت‌های کاذب در ایران
در ایران، گروه‌های مختلفی با رویکرد معنویت کاذب و سکولار فعالیت می‌کنند، از جمله:
- عرفان التقاطی بومی یا تصوف فرقه‌ای مانند نعمت‌اللهی و اهل‌حق؛
- آیین‌های شرقی اعم از هندی و چینی مانند سای‌بابا، اوشو، سیک، کریشنا، یوگا؛
- آیین‌های آمریکایی مانند عرفان سرخ‌پوستی، عرفان اکنکار، پائولوکوئیلو، عرفان ساحری و جادو؛
- معنویت‌های فراروان‌شناختی مانند معنادرمانی، طالع‌بینی، ان.ال.پی، مدیتیشن و هیپنوتیسم؛
- عرفان‌های دینی مانند عرفان‌های مسیحی و یهودی و زرتشتی از جمله عرفان کابالا.[۶]
مؤلفه‌های معنویت کاذب
1. درون‌گرایی
معنویت‌های جدید و کاذب، مبتنی بر اعتقاد به خدای درون هستند و افراد، هویت معنوی خود را می‌سازند. از دیگر نشانه‌های درون‌گرایی، کمرنگ شدن ادبیات گناه و توبه به‌دلیل پدیدۀ آزادی وجدان و شخصی‌شدن معیار داوری اخلاقی، تأثیر تفکر پانتییستی (خدادانستن انسان)، تأیید روان‌شناسی بر حرمت انسان و مخرب‌دانستن احساس گناه برای فضیلت عزت نفس است. تجربۀ شخصی و احساس درونی راهنمای فرد در تشخیص‌های معنوی است. شیوع ادبیات خودیاری معنوی با انتشار کتاب‌های خودخوان که هدایت معنوی فرد را به‌شکل گام به گام ارائه می‌دهند و جای استاد معنوی را میگیرند، رشد معنوی فرد را به خود او واگذار می‌کنند. در این نوع معنویت، قرائت‌های رحمانی و امیدوارانه بر رویکرد خوفی غلبۀ یافته و تعبد و تسلیم معنایی ندارد.[۷]
2. دنیاگرایی
اقبال به دنیا و اصالت‌بخشیدن به آن از مؤلفه‌های مهم در معنویت کاذب است؛ به‌نحوی که بدون برخورداری از دنیا و توجه به ملزومات و لوازم آن مانند کار، کوشش، رفاه، راحتی، آسایش، موفقیت و ثروت سلوک معنوی نادرست قلمداد می‌شود. اهمیت حرکات بدنی (تایی‌چی، هاتایوگا و رقص عرفانی)، درمان‌گرایی، شفاجویی، پیشرفت و کامیابی دنیایی، لذت‌جویی، تنوع‌طلبی، آراستگی و مقبولیت‌گرایی سبب می‌شود، معنویت‌گرایی ابزاری برای دستیابی به امور دنیوی مانند تأمین نیازهای نفسانی اعم از نیازهای جنسی و نیاز به خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، تأمین سلامتی بدن، رفاه مادی، زندگی اینجایی و بی‌توجهی به آخرت و معاد لحاظ شود. غایت در این سنخ معنویت‌ها، خودابرازگرایی است و دنیاگرایی زمینه را برای رسیدن به این غایت فراهم می‌کند.[۸]
3. عقلانیت ابزاری
توجه جریانات معنوی سکولار به عقلانیت معطوف به هدف و نفوذ آن در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان، منجر به ایجاد تغییراتی در زمینه‌های گوناگون می‌شود. مطرح شدن حاکمیت ملی به‌جای حاکمیت الهی در سیاست، رشد نظام سرمایه‌داری، پذیرش اصل سودمندی و پراگماتیسم در اخلاق، تسامح، تساهل و مدارا در روابط اجتماعی، خودبسندگی جهان بدون دخالت نیروهای مابعدالطبیعی، ظهور اندیشۀ لیبرالیسم و خصوصی شدن دین از پیامدهای غلبۀ عقلانیت ابزاری و رشد معنویت کاذب است.[۹]
4. شریعت‌ستیزی
معنویت کاذب، به‌دلیل نادیده گرفتن آموزه‌های اصیل الهی و ارائۀ تفاسیر مسامحه‌گرا از این آموزه‌ها، نقش دین را در زندگی، کمرنگ نشان می‌دهد و به دنبال قبح‌زدایی از گناهان، دعوت پیروان و مریدان خود به سمت افعال غیراخلاقی و غیرانسانی و ترویج زندگی‌های خیالی و رؤیایی هستند. در همین راستا، جهت جذب بیشینۀ مخاطب، به مسائل جنسی اهمیت بیشتری داده و گاهی عشق را به‌معنای رابطۀ جنسی می‌دانند.[۱۰]
معنویت کاذب در سبک زندگی
الف- رابطۀ انسان با خدا
در سبک زندگی اسلامی، رابطۀ انسان با خدا مبتنی بر رضایت الهی ترسیم شده است؛ اما معنویت کاذب با ارائه تفسیرهای اومانیستی، تصویر حقیقی خداوند را نادیده انگاشته و حتی به حذف خدا از زندگی بشر روی آورده است. تنزل جایگاه خداوند از خالق و مدبر عالم به موجودی آرامش‌بخش، نفی تعبد و احکام شریعت، پلورالیسم دینی، معنابخشی به زندگی در خارج از محدوده دین و خدا، تکلیف‌گریزی، تقدس‌زدایی و نگاه این‌جهانی از انگاره‌های معنویت کاذب در رابطه با خداوند است.[۱۱]
ب- رابطۀ انسان با خود
در رویکرد اومانیستیِ معنویت‌های نوظهور، اختیار، اراده و قدرت مطلق برای انسان است.[۱۲] در این نگرش، انسان آزاد آفریده شده و کسی حق قانون‌گذاری برای زندگی او را ندارد. معنویت کاذب با اصالت دادن به فردگرایی سبب خودشیفتگی، لذت‌طلبی، رفاه‌زدگی و توجه بیش از حد به بدن برای جلب تحسین دیگران شده است. تکیه این نوع معنویت بر عقلانیت ابزاری، منجر به سوق‌دادن انسان به منفعت شخصی و چشم‌پوشی از اشتراکات عاطفی می‌شود.[۱۳]
ج- رابطۀ انسان با دیگران
بنیان اومانیستیِ معنویت کاذب سبب می‌شود روابط اجتماعی براساس سودگرایی تنظیم شود و انسان در همه حال بر سر لذت‌جویی و رفاه‌طلبی در رقابت باشد. انسان منفعت‌طلب برای رسیدن به سود و لذت بیشتر، آزادی بیشتری را خواهان است و لیبرالیسم، نقش کلیدی در سیاست، اقتصاد و رفتار اجتماعی دارد. در تفکر لیبرالی، دین و نقش محوری خدا در تنظیم روابط اجتماعی به حاشیه رفته و معیار قانون‌گذاری، انسان و خواسته‌های او است.
خودشیفتگی انسان مدرن سبب می‌شود تجمل‌گرایی، تظاهر به رفاه و اشرافی‌زیستن به‌عنوان یک ارزش اجتماعی در او نهادینه شود و او برای رسیدن به هدف خود می‌تواند ارزش‌های اخلاقی را نادیده بگیرد و فرهنگ و دین در حد یک کالای مصرفی تنزل می‌یابد و تعالیم و آموزه‌های دینی از جمله فداکاری، جهاد، شهادت، احسان و توجه به نیازمندان، فاقد معنا می‌شود. [۱۴] با تبدیل دین و معنویت به یک ابژۀ مسرت‌بخش و کارکرد آن در ارضای نیازهای سطحی، اثرگذاری آن نیز به‌شدت کاهش می‌یابد.[۱۵]
د- رابطۀ انسان با طبیعت
ارتباط انسان با طبیعت در تمام ادیان، مورد توجه است. بازگشت به ادیان بومی و طبیعت‌محور و پاس‌داشت محیط زیست، تقدس دریا، کوه و آب و استمداد از آنها در برخی گروه‌های معنوی دیده می‌شود. [۱۶] معنویت‌های جدید، طبیعت را ابزاری برای بهره‌مندی انسان از زندگی خوش و رسیدن به رضایت باطن تلقی می‌کنند که این امر می‌تواند خطر تخریب محیط‌زیست را افزایش دهد. برخی صاحب‌نظران براین باورند که مصرف‌گرایی انسان مدرن مهم‌ترین علت بحران زیست‌محیطی است [۱۷] و مدرنیته، جز با تغییر مبانی فکری خود، راه‌حلی برای جلوگیری از تخریب محیط‌زیست ندارد.[۱۸]
مسئلۀ رنج در معنویت کاذب
از رویکردهای انسان جدید به معنویت، انگارۀ «رهایی از رنج» است. پائولو کوئیلو، نویسندۀ برزیلی رمان کیمیاگر، با بهره‌گیری از رمان و داستان، روی‌آوردن به نوشیدن شراب و روابط آزاد جنسی را تنها راه رهایی از رنج و سختی برشمرده و به ذهن مخاطبان خود القا می‌کند. [۱۹]
برخی دیگر از نظریه‌پردازان معنویت جدید نیز، با برشمردن مسئلۀ درد و رنج به‌عنوان مشکل اصلی انسان، معتقدند خاستگاه اصلی ادیان تاریخی (الهی) چه از ناحیۀ بنیان‌گذاران و چه از ناحیۀ پیروان آنها، گریز از رنج است. براین اساس، طرح نظراتی از جمله نظریۀ عقلانیت و معنویت (معنویت جایگزین دین‌داری) از سوی برخی متفکرین این جریان، به‌عنوان تنها راه برطرف کردن و رهایی بشر از رنج و یا کاهش آلام بشر در جهان امروز و برای انسان معاصر بیان شده است.[۲۰]
روش‌های اقناع و جذب
معنویت‌گرایی جدید از واسطه‌های فرهنگی بسیاری برای گسترش خود استفاده می‌کند. معنویت کاذب امروزه در قالب‌های گوناگون به جذب مخاطب و اقناع می‌پردازد، از جمله: روان‌درمانگری و تعلیم و تربیت یا در چارچوب شغل و حرفه و ورزش و سرگرمی و با واسطه‌های فرهنگی جدیدی چون خرید و فروش، آگهی بازرگانی، ارتباطات عمومی، برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، مطالب ژورنالیستی مجلات، ادبیات خودیاری و همیاری و حرفه‌های خدمت‌رسان مانند مددکاری اجتماعی و مشاورۀ ازدواج و تغذیه.[۲۱]
گرایش زنان به معنویت کاذب
زنان با انگیزه‌های متعدد، نقشی اثرگذار در ترویج معنویت‌های کاذب دارند. امکان دسترسی برابر به امکانات اجتماعی برای زنان و مردان، اعطای قدرت معنوی به زنان توسط برخی رهبران معنوی، ایفای نقش رهبری جنبش‌ها، هوش معنوی بالا در زنان، رهایی از وظایف سنتی نظیر همسری و مادری و تبعیض‌ها از جمله علل جذب زنان به جریانات معنوی است.
پژوهشگران معتقدند حضور زنان در این جنبش‌های معنوی می‌تواند با آسیب‌هایی مانند سوءاستفادۀ جنسی، ترغیب زنان به عشق آزاد و لذت‌گرایی به‌مثابه مسیر معنوی، فروپاشی نهاد خانواده و ایجاد گرایش‌های مردسالارانه در میان زنان همراه شود.[۲۲]
نقش هنر و رسانه در ترویج معنویت کاذب
هنر و رسانه ابزاری قدرتمند برای ترویج معنویت کاذب است. تشکیل گروه و جذب مخاطبان از طریق شبکه‌های مجازی، ارائه آموزش‌های معنوی، انتشار اندیشه‌های ضددینی و شایعه‌سازی در قالب جنگ نرم، ذهنیت‌گرایی، تخیل، اسطوره‌سازی، بی‌محتوایی، خرافه‌گرایی، پوچ‌گرایی و بی‌هویتی در قالب‌های گوناگون هنری از جمله موسیقی، فیلم و سریال‌های ماورائی، انتشار رمان‌هایی با سبک جادوگری و معناگرایی به کنارزدن واقعیت و خلق دنیای ذهنی می‌پردازند.[۲۳]
چالش‌های معنویت‌های کاذب
بسیاری از معنویت‌های کاذب در جمهوری اسلامی ایران در نقطۀ مقابل امنیت عمومی و ملی قرار گرفته و آسیب‌هایی از قبیل اهانت به مقدسات اسلام، ترویج بی‌بندوباری، خودکشی و اشاعۀ فساد و فحشاء را به دنبال دارند. [۲۴] علاوه بر این، معنویت‌های کاذب با چالش‌های بسیاری روبرو هستند، از جمله:
- اثبات‌ناپذیری اصول و مدعیات با روش‌های معرفتی اعم از عقلی، تجربی و دینی؛
- روش‌های سلوکی متضاد و متناقض؛
- انحصار هستی‌شناسی به مادیات و جهان طبیعی و دنیوی؛
- تعارض با آموزه‌ها و تعالیم اسلامی؛
- باور به تناسخ؛
- اصالت‌نداشتن و التقاطی بودن؛
- مخالفت با دین و جایگزینی معنویت به‌جای دین؛[۲۵]
- تحدید کارایی دین به عواطف و احساسات؛
- مثبت‌نگری مطلق؛[۲۶]
- ظلم‌پذیری به‌بهانۀ تصفیۀ روحانی و جبران زندگی ماقبل؛
- برداشت سطحی و حداقلی از مفاهیمی مانند خدا، عشق، آرامش، شادی و زندگی؛
- پلورالیسم؛
- محجوبیت فطرت و فاصله با حقیقت محض؛[۲۷]
- بسترسازی برای تهاجمات نرم بیگانگان.[۲۸]
پانویس
- ↑ شریفی، درآمدی بر عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب، 1392ش، ص34؛ کیانی و دیگران، «مفهوم‌شناسی معنویت از دیدگاه اندیشمندان تربیتی غربی و مسلمان»، 1394ش، ص114.
- ↑ خسروپناه، انسان‌شناسی اسلامی، 1392ش، ص169-170.
- ↑ پارسانیا، «سکولاریزم و معنویت»، 1384ش، ص9؛ خسروپناه، انسان‌شناسی اسلامی، 1392ش، ص171.
- ↑ شریفی، درآمدی بر عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب، 1392ش، ص40-44؛ نگارش، فرقه‌‌های نوظهور، 1391ش، ص22-23؛ مظاهری‌سیف، جریان‌شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور، 1399ش، ص21-27.
- ↑ مشایخی و حمیدیه، «زمینه‌های فرهنگی-اجتماعی گرایش به جنبش‌های نوپدید دینی در ایران»، 1396ش، ص519-520.
- ↑ خسروپناه، جریان‌شناسی ضد فرهنگ‌ها، 1389ش، ص221-226؛ شریفی، درآمدی بر عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب، 1392ش، ص63-64.
- ↑ شاکرنژاد، معنویت‌گرایی جدید، 1397ش، ص263-267.
- ↑ شاکرنژاد، «تحلیل نشانه‌های گفتمانی معنویت‌گرایی جدید و بررسی تأثیرات احتمالی آن بر سبک زندگی دینی»، 1399ش، ص73-81.
- ↑ حمیدیه، معنویت در سبد مصرف، 1391ش، ص127-137.
- ↑ ترکمنی، «مبانی شریعت‌گریزی در عرفان‌های نوظهور»، 1396ش، ص229.
- ↑ فیروزی، بررسی تأثیر التزام به معنویت سکولار بر سبک زندگی اسلامی، 1397ش، ص32-58.
- ↑ مریدیان، انسان آرمانی از منظر اسلام و جنبش‌های نوپدید معنویت‌گرا، 1396ش، ص120.
- ↑ حمیدیه، معنویت در سبد مصرف، 1391ش، ص120-178.
- ↑ فیروزی، بررسی تأثیر التزام به معنویت سکولار بر سبک زندگی اسلامی، 1397ش، ص126-128.
- ↑ حمیدیه، معنویت در سبد مصرف، 1391ش، ص384.
- ↑ شاکرنژاد، «تحلیل نشانه‌های گفتمانی معنویت‌گرایی جدید و بررسی تأثیرات احتمالی آن بر سبک زندگی دینی»، 1399ش، ص74.
- ↑ «عمیق‌ترین و ریشه‌‌ای ترین علت تخریب محیط زیست مصرف زدگی است»، وب‌سایت ویکی‌نیکی.
- ↑ رضوی، در مسیر سنت‌گرایی(سید حسین نصر و مسائل معاصر)، 1391ش، ص135.
- ↑ فعالی، «پائولو کوئیلو؛ دیدگاه‌ها و تحلیل‌ها»، 1388ش، ص33-36.
- ↑ سروش و دیگران، سنت و سکولاریسم، 1382ش، ص289.
- ↑ شاکرنژاد، معنویت‌گرایی جدید، 1397ش، ص261-262.
- ↑ مدنی و ابراهیمی، «آسیب‌شناسی رابطۀ زنان و جنبش‌های نوپدید دینی»، 1396ش، ص168-179.
- ↑ نگارش، «رسانه و جنبش‌های نوپدید دینی»، وب‌سایت راسخون؛ مظاهری‌سیف، «جنبش عصر جدید و نقش هنر و رسانه در گسترش آن»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی.
- ↑ خان‌پیری و احدی، «انسداد حقوق کیفری در قبال فعالیت عرفان‌های نوظهور و چالش‌های فراروی ضابطان دادگستری»، 1398ش، ص69.
- ↑ خسروپناه، جریان‌شناسی ضد فرهنگ‌ها، 1389ش، ص226-239.
- ↑ مظاهری سیف، آسیب¬شناسی شبه¬جنبش¬های معنوی، 1395ش، ص243-254.
- ↑ مظاهری سیف، جریان‌شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور، 1399ش، ص30-61.
- ↑ خان‌پیری و احدی، «انسداد حقوق کیفری در قبال فعالیت عرفان‌های نوظهور و چالش‌های فراروی ضابطان دادگستری»، 1398ش، ص58.
منابع
- پارسانیا، حمید، «سکولاریزم و معنویت»، نشریۀ علوم سیاسی، شمارۀ 32، زمستان 1384ش.
- ترکمنی، هادی، «مبانی شریعت‌گریزی در عرفان‌های نوظهور»، در جنبش‌های نوپدید دینی-معنوی: مجموعه مقالات، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1396ش.
- حمیدیه، بهزاد، معنویت در سبد مصرف، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1391ش.
- خان‌پیری، سجاد و احدی، فاطمه، «انسداد حقوق کیفری در قبال فعالیت عرفان‌های نوظهور و چالش‌های فراروی ضابطان دادگستری»، نشریۀ پژوهش‌های اطلاعات و جنایی، شمارۀ 3، پاییز 1398ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، انسان‌شناسی اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، 1392ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، جریان‌شناسی ضد فرهنگ‌ها، قم، تعلیم و تربیت اسلامی، 1389ش.
- رضوی، سیدمسعود، در مسیر سنت‌گرایی (سید حسین نصر و مسائل معاصر)، تهران، علم، 1391ش.
- سروش، عبدالکریم و دیگران، سنت و سکولاریسم، تهران، مؤسسۀ فرهنگی صراط، 1382ش.
- شاکرنژاد، احمد، «تحلیل نشانه‌های گفتمانی معنویت‌گرایی جدید و بررسی تأثیرات احتمالی آن بر سبک زندگی دینی»، نشریۀ قبسات، شمارۀ 95، بهار 1399ش.
- شاکرنژاد، احمد، معنویت‌گرایی جدید، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1397ش.
- شریفی، احمدحسین، درآمدی بر عرفان حقیقی و عرفان‌های کاذب، قم، پرتو ولایت، 1392ش.
- «عمیق‌ترین و ریشه‌‌ای ترین علت تخریب محیط زیست مصرف زدگی است»، وب‌سایت ویکی‌نیکی، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1395ش.
- فعالی، محمدتقی، «پائولو کوئیلو؛ دیدگاه‌ها و تحلیل‌ها»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ اخلاق، شمارۀ 5، پاییز 1388ش.
- فیروزی، الهه، بررسی تأثیر التزام به معنویت سکولار بر سبک زندگی اسلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، قم، دانشگاه معارف اسلامی، 1397ش.
- کیانی، معصومه و دیگران، «مفهوم‌شناسی معنویت از دیدگاه اندیشمندان تربیتی غربی و مسلمان»، نشریۀ اسلام و پژوهش‌های تربیتی، شمارۀ 14، پاییز و زمستان 1394ش.
- مدنی، آزاده و ابراهیمی، زینب، «آسیب‌شناسی رابطۀ زنان و جنبش‌های نوپدید دینی»، در جنبش‌های نوپدید دینی-معنوی: مجموعه مقالات، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1396ش.
- مریدیان، حمید، انسان آرمانی از منظر اسلام و جنبش‌های نوپدید معنویت‌گرا، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1396ش.
- مشایخی، مصطفی و حمیدیه، بهزاد، «زمینه‌های فرهنگی-اجتماعی گرایش به جنبش‌های نوپدید دینی در ایران»، در جنبش‌های نوپدید دینی-معنوی: مجموعه مقالات، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1396ش.
- مظاهری‌سیف، حمیدرضا، آسیب‌شناسی شبه‌جنبش‌های معنوی، قم، صهبای یقین، 1395ش.
- مظاهری‌سیف، حمیدرضا، جریان‌شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1399ش.
- مظاهری‌سیف، حمیدرضا، «جنبش عصر جدید و نقش هنر و رسانه در گسترش آن»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1396ش.
- نگارش، حمید، «رسانه و جنبش‌های نوپدید دینی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 1 اسفند 1391ش.
- نگارش، حمید، فرقه‌‌های نوظهور، قم، زمزم هدایت، 1391ش.