مناجات‌نویسی
مناجات‌نویسی؛ نگارش نیایش‌ها و راز و نیازها در قالب نثر و نظم
مناجات به‌معنی راز گفتن با کسی، نجوی کردن و رازگویی و عرض نیاز به درگاه خداوند است.[۱] «مُناجِی» نیز به‌معنی مناجات‌کننده است.[۲] مناجات را گاهی بزرگانی از اهل علم و ادب، با زبان نثر و نظم، به رشته تحریر درآورده‌اند و در آن به بیان راز و نیاز با خداوند، عذرخواهی و توبه پرداخته‌اند،[۳] که به این کار مناجات‌نویسی گویند. همان‌گونه که در زبان فارسی، دعا، نیایش و مناجات با یکدیگر درآمیخته‌اند، در متون ادبی فارسی نیز گاهی از مناجات به‌معنای دعا استفاده کرده‌اند.
تفاوت دعا و مناجات
زمانی‌که موضوع گفت‌وگوی بنده با خداوند، اعتراف به گناهان و یا شدت محبت باشد، اصطلاح مناجات برای آن به‌کار می‌رود؛ ولی دعا به معنای ندا دادن، دعوت کردن و از کسی یاری جستن است.[۴]
پیشینه مناجات‌نویسی
دعا و مناجات، همواره از مهم‌ترین نیازهای روحی بشر بوده است. اختصاص بخش‌هایی از کتاب «اوستا» به نیایش، گویای اهمیت تاریخی دعا و مناجات در فرهنگ ایرانیان است. در آموزه‌های اسلام نیز از مناجات به‌عنوان یکی از بهترین دستورالعمل‌های مؤمنانه یاد شده است. نمونه‌هایی از مناجات‌نویسی در قرآن، سخنان پیامبر و روایات امامان شیعه وجود دارد.[۵] در آیات قرآن، به گفت‌وگوهای بندگان در برابر خداوند اشاره شده که عموما با واژه «ربّ» یا «ربّنا» آغاز می‌شود.[۶] از مناجات‌های مشهور پیامبران در قرآن می‌توان به چله‌نشینی موسی در کوه طور،[۷] مناجات یونس در تاریکی‌های دریا،[۸] مناجات یوسف در تنگناهای زندگی،[۹] مناجات‌های ابراهیم در میانه‌ی آزمایشات الهی[۱۰] و مناجات‌های داوود در زبور[۱۱] اشاره کرد. در میان امامان شیعه، مناجات‌های امام علی بسیار معروف و مشهور است.[۱۲] برخی مناجات‌های منظوم نیز از او به‌یادگار مانده است. امام زین‌العابدین نیز مجموعه‌ای از دعاها و مناجات‌ها را به‌یادگار گذاشته که در کتابی با نام «صحیفه‌ی سجادیه» گرد‌آوری شده است.[۱۳]
ماهیت ادبی مناجات و مناجات‌نویسی
در ادبیات فارسی، مناجات یک موضوع ادبی است و نه یک نوع ادبی. از این‌رو، مناجات در مجموعه ادبیات غنایی، جایابی شده است که بیشتر به‌صورت منثور نوشته می‌شود.
مناجات در ادبیات فارسی
یکی از معروف‌ترین نمونه‌های مناجات‌نامه، اثر خواجه عبدالله انصاری است.[۱۴] در این مناجات‌نامه، 120 فراز با واژه‌ی «الهی...» شروع می‌شود. برای مثال: الهی، عذر ما بپذیر و بر عیب‌های ما مگیر.[۱۵] مولانا نیز در مثنوی معنوی خود، بارها به نیایش با خداوند پرداخته است.[۱۶]
از آغاز سرایش اشعار فارسی تا قرن 8ام قمری، شاعران، به‌ویژه شاعران عارف، به سرایش مناجات‌هایی منظوم و منثور پرداخته‌اند که غالبا در قالب مثنوی سروده شده است. مانند مناجات‌هایی از رودکی، ابوشکور بلخی، ابومنصور دقیقی طوسی و ابوالقاسم فردوسی (که در شاهنامه با زبانی ساده و صمیمی، در حدود 160 بیت به مناجات پرداخته است). در منظومه ویس و رامین، اثر فخرالدین اسعد گرگانی نیز دو مناجات دیده می‌شود. ناصرخسرو قبادیانی نیز در پایان مثنوی روشنایی‌نامه، مثنوی کوتاهی را در قالب مناجات سروده است. برخی از رباعیات شیخ ابوسعید ابوالخیر[۱۷] و باباطاهر همدانی[۱۸] نیز حالتی دعاگونه دارد. سنایی، مناجاتی در 214 بیت را در قالب مثنوی و با زبانی ساده در کتاب حدیقة الحقیقه خود آورده است. نظامی گنجوی، در آغاز مخرن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه، برای نخستین بار، مناجات‌هایی را به‌صورت مستقل نوشته است. عطار نیشابوری بیش از شاعران دیگر، به مناجات پرداخته است. قالب مناجات‌های او، قصیده و مثنوی است. سعدی شیرازی، در پایان بوستان، مناجاتی را با زبانی بدون تکلف و صمیمانه آورده است. وی، همچنین قصیده‌ای را در مدح پیامبر بیان کرده است. اوحدی مراغه‌ای، انوری ابیوردی، کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی نیز نیایش‌هایی ساده،[۱۹] و فخرالدین عراقی دو قصیده با زبانی پیچیده، سروده‌اند. برخی از نمونه‌های مناجات این شاعران، به شرح زیر است:
یک بار مناجات تو در وصل شنیدم *** بار دگر امید مناجات تو دارم[۲۰]
گفت همه شب در مناجات و سحر در دعای حاجات.[۲۱]
به هر فتحی همی کرده ست با ایزد مناجاتی *** که اسبش طور سینا گشت و او موسی عمران شد[۲۲]
الهی، به حرمت آن نام که تو خوانی و به حرمت آن صفت که تو چنانی، دریاب که می‌توانی.[۲۳]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه مناجات، سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه مناجات، سایت واژه‌یاب.
- ↑ مصاحب، دايرةالمعارف فارسي، ج2، 1388ش، ص2857.
- ↑ طریحی، مجمع‌البحرین، 1416ق، ص408 و 409؛
قرشی، قاموس قرآن، 1412ق، ص344 و 345؛
طباطبایی، المیزان، 1390ق، ص7. - ↑ ملك ثابت، بررسي و تحليل مناجات‌هاي منظوم فارسي، چ1، 1381ش، ص27 و 43 و 45 و 47.
- ↑ شریفی‌پور، شرح مناجات حضرت ابراهیم (ع) در قرآن کریم، 1395ش، ص9.
- ↑ سوره اعراف، آیه 142.
- ↑ سوره انبیاء، آیه 87.
- ↑ سوره یوسف، آیه 33.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه 34-41؛
شریفی‌پور، شرح مناجات حضرت ابراهیم (ع) در قرآن کریم، 1395ش. - ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1371ش، ص161.
- ↑ شيخ بهائي، كشكول، چ1، 1357ش، ص446 و 447.
- ↑ ملك ثابت، بررسي و تحليل مناجات‌هاي منظوم فارسي، چ1، 1381ش، ص56 و 58.
- ↑ شميسا، انواع ادبي، چ9، 1381ش، ص252.
- ↑ رباني، مناجات و مقالات خواجه عبدالله انصاري،]بي‌تا[، ص2 و 5.
- ↑ خوارزمي، جواهر الاسرار و زواهر الانوار، 1360ش، ص9.
- ↑ ملك ثابت، بررسي و تحليل مناجات‌هاي منظوم فارسي، چ1، 1381ش، ص83 و 100-111 و 208.
- ↑ مقصود، شرح احوال و آثار دوبيتي‌هاي باباطاهر عريان، 1384ش، ص184.
- ↑ ملك ثابت، بررسي و تحليل مناجات‌هاي منظوم فارسي، چ1، 1381ش، ص11-113، 116-132، 134-182 و 206.
- ↑ سنایی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 242، بیت 4، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، گلستان، باب دوم، در اخلاق درویشان، حکایت 33، سایت نوسخن.
- ↑ امیر معزی، قصاید، شماره 118، سایت سیمین‌ساق.
- ↑ «مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری»، سایت ویکی اهل‌البیت.
منابع
- امیر معزی، قصاید، سایت سیمین‌ساق، تاریخ بازدید: 5 آذر 1400ش.
- خوارزمي، حسين، جواهر الاسرار و زواهر الانوار، به‌تحقیق محمدجواد شريعت، اصفهان، مشعل، 1360ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 آذر 1400ش.
- رباني، حامد، مناجات و مقالات خواجه عبدالله انصاري، تهران، گنجينه، ]بي‌تا[.
- سعدی، گلستان، سایت نوسخن، تاریخ بازدید: 5 آذر 1400ش.
- سنایی، دیوان اشعار، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 آذر 1400ش.
- شريفي اصفهاني، مهين، «فرهنگ نيايش در قرآن كريم»، فصلنامة تحقيقات علوم قرآن و حديث، دانشگاه الزهراء، س1، ش1، 1383ش.
- شریفی‌پور، فرزانه، شرح مناجات حضرت ابراهیم (ع) در قرآن کریم، تهران، مجال، 1395ش.
- شميسا، سيروس، انواع ادبي، تهران، فردوس، چ9، 1381ش.
- شيخ بهائي، بهاءالدين محمد، كشكول، ترجمة ابوالقاسم آيت‌الهي، تهران، توكا، چ1، 1357ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، بیروت، دار احیا التراث العربی، 1390ق.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، 1416ف.
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، 1418ق.
- قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1412ق،
- مصاحب، غلامحسين، دايرةالمعارف فارسي، تهران، امیرکبیر، 1388ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 آذر 1400ش.
- مقصود، جواد، شرح احوال و آثار دوبيتي‌هاي باباطاهر عريان، تهران، انجمن آثار ملي، 1384ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.
- ملك ثابت، مهدي، بررسي و تحليل مناجات‌هاي منظوم فارسي، يزد، بنياد فرهنگي ـ پژوهشي ريحانةالرسول، چ1، 1381ش.
- «مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری»، سایت ویکی اهل‌البیت، تاریخ بازدید: 5 اذر 1400ش.