مومو

مومو؛ از چالش‌های دروغین اینترنتی برای دعوت کودکان و نوجوانان به خودآزاری و خودکشی.

چالش مومو، در سال 2018م نخستین‌بار به‌صورت تصویری از مجسمة دختر عروسکی ترسناک در فیسبوک منتشر شد. این تصویر پس از معرفی و شهرت،‌ دست‌مایۀ برخی کاربران قرار گرفت و آنان در بستر پیام‌رسان واتساپ اقدام به ارسال لینک دعوت به گفت‌وگو یا بازی به کاربران مختلف، به‌خصوص نوجوانان و کودکان کردند. مهم‌ترین انگیزة چالش‌ مومو آزار و اذیت، ضعف شخصیت،‌ کنجاوی، سرقت اطلاعات و اخاذی بوده است.

مفهوم‌شناسی

چالش مومو (Momo Challenge) که در رسانه‌های معروف جهانی به‌عنوان یک حقه (Hoax) و شایعه، دسته‌بندی می‌شود، یک حساب کاربری (اکانت) در واتساپ است که تصویر پروفایل آن را عکسی از یک عروسک با قیافه بسیار زشت و تا حدودی ترسناک (به‌خصوص برای کودکان)، گذاشته‌اند. این عروسک به‌شکل یک دختر با چشمان برآمده، دهن دریده، موهای ژولیده و بلند، قیافۀ بسیار زشت و بدنی شبیه مرغ با دستان آدمی، توسط هنرمند ژاپنی کیسوکه آیسو ساخته و در مجموعه آثار عروسک‌های نمایشگاه توکیو عرضه شده بود. ایدة این مجسمه از موجودی در افسانه‌های ژاپنی گرفته شده که به‌شکل یک پرنده بوده و گاهی اقدام به‌ دزیدن بچه‌ها می‌کرده‌اند.

تاریخچه

در 2016م یک شرکت جلو‌ه‌های ویژة ‌بصری ژاپنی به اسم (Link Factory)، مجسمه‌ای عروسکی و ترسناک از دختری با سر انسان و بدن یک پرنده ساخت. پس از آن در 2018م، تصویر این مجسمه در فیسبوک منتشر شد. با معرفی و شهرت این مجسمه در فیسبوک،‌ کاربران بسیاری، با شمارة ناشناس به چالش کشیده شدند. برخی از کاربران ادعا داشتند که در صورت ارسال پیام برای مومو، او با تصاویر وحشتناک، خشونت‌آمیز و تهدید‌آمیز پاسخ می‌دهد. اندکی پس از شهرت این بازی در فیسبوک، مومو بستر اقدامات خود را در واتساپ قرار داد که به‌عنوان پیام‌رسان اول جهان با حدود یک‌ونیم میلیارد کاربر دسترسی گسترده‌تری به افراد فراهم می‌کرد. در نتیجة این اقدام، کشورهای مختلف جهان مانند ایالات متحده، کانادا، انگلستان، ایرلند، هند، پاکستان، بلژیک، ایران، فیلیپین، فرانسه، اندونزی و برونئی درگیر این چالش شدند و به مدت دو سال در جهان نوعی ویروس ترس را به‌خصوص برای والدین پمپاژ کرد و سرانجام با دستگیری برخی خاطیان خاتمه یافت. کیسوکه آیسو، در مصاحبه با روزنامه «The Sun» بریتانیا گفته است که پس از اطلاع یافتن از چالش مومو، عروسک آن را از بین برده است. او به کودکان و نوجوانان اطمینان داد که مومو مرده است و دیگر وجود ندارد.

مراحل چالش مومو

1. تمامی چالش‌های اینترنتی بر مبنای واحد دعوت و تشویق افراد برای انجام کاری و یا گفتن چیزی عمل‌می‌کنند، اما، شیوه‌های آن در هرکدام متفاوت است. در چالش مومو، مومو با استفاده از یک حساب کاربری واتساپ، پیامی ارسال می‌کند که در آن لینک دعوت به ‌گفت‌وگو و یا بازی قرار دارد. باتوجه به‌ رایج‌بودن بازی‌های آنلاین، این دعوت به‌صورت امر غیر عادی تلقی نمی‌شود و به‌صورت معمول کاربر به‌دلیل تمایل به‌ بازی‌های تعاملی با فرد دیگر به‌صورت زنده، پاسخ مثبت می‌دهد.

2. به‌مجرد کلیک کاربر روی لینک و یا ارسال پاسخ مثبت، بازی شروع شده و حساب کاربر هک و اطلاعات شخصی که شامل لوکشین، مخاطبین، عکس‌ها و فیلم‌ها در دسترس این بدافزار قرار می‌گیرد. مراحل بعدی بازی و یا گفت‌وگو بسیار مهیج همراه با پاداش و برنده‌شدن کاربر همراه با نمایش ویدئوهای طراحی شده تا با این بازی علاقه‌مند شود.

3. مشکل زمانی شروع می‌شود که کاربر تصمیم به‌ ترک بازی بگیرد، این جا است که مومو کاربر را با استفاده از اطلاعات سرقتی کاربر به‌خصوص عکس‌های شخصی و شماره تلفن فردی که بیشتر با او در تماس بوده است، تهدید به ‌انتشار عکس‌ها و اطلاعات شخصی در بستر اینترنت می‌کند. همچنین گاهی خود کاربر و یا فردی که کاربر بیشتر با او در تماس بوده تهدید به‌ قتل به‌ شیوۀ فیلم‌های ارسال‌شده توسط مومو، می‌کند. علاوه‌براین، مومو ممکن است کاربر را مجبور به به‌ نصب برنامه‌ای کند که از طریق آن به‌ دوربین، میکروفون و سایر اطلاعات دسترسی پیدا کند.

4. با آگاه شدن کاربر از افتادن در تلة مومو، و مجبورشدن به ادامة بازی، مومو کلیپ‌هایی از خودکشی و خودسوزی و خودزنی برای کاربر ارسال می‌کند و برای اطمینان از دیده‌شدن توسط کاربر، پرسش‌هایی دربارۀ محتوای کلیپ می‌پرسد. با رسیدن به این مرحله، مومو در عمل رفتار و احساسات کاربر را به‌دست می‌گیرد و هرزمانی که بخواهد پیام می‌دهد و کاربر را مجبور به‌ پاسخ می‌کند. در ضمن در این مراحل اجباری، از کاربر خواسته می‌شود که به‌هیچ‌عنوان به کسی خبر ندهد.

5. به این ترتیب با تأثیرگذاری بر روان کاربر او را به‌طور کامل در ترس و اضطراب دایمی از افشای حریم خصوصی و یا اجرای قتل کاربر و یا نزدیکان قرار می‌دهد. این مراحل بازی و گفت‌وگو ممکن است برای کاربر بزرگسال خطری را ایجاد نکند، اما برای کودکان و نوجوانان به‌شدت اضطراب‌آور بوده و ممکن است فرد را به‌ انجام اقدام خطرناک سوق دهد.

اصطلاحات مربوطه

وایرال‌شدن، حقه، چالش اینترنتی، لولو خورخوره، نهنگ آبی، ممدقلی، آل خاتو، چالش مریم (چالش مریم از جمله بازی‌هایی بوده که تازه وایرال شده است).

مومو در ایران

چالش مومو با تأخیری دو ساله در دورۀ همه‌گیری کوید 19، از اواخر 1398ش در ایران مطرح شد. از آغاز سال تحصیلی 1399ش، با شروع سال تحصیلی به‌صورت غیرحضوری و در بستر اینترنت، این چالش بیشتر وایرال شد. اکثر متون تولیدشده در فضای مجازی برای معرفی این چالش به‌همین دوره برمی‌گردد. در فضای ترس ناشی از اپیدمی کوید19 در سراسر 31 استان ایران، خبرهایی از خودکشی دو دانش‌آموز خوزستانی یا همدانی در رسانه‌ها پخش شد. با ورود پلیس فتا و مصاحبه‌های متعدد با کارشناسان، اعلام شد که این اخبار جعلی است و هیچ ربطی به چالش مومو ندارد.

اهداف و انگیزه‌ها

انگیزة اصلی ایجادکنندۀ چالش‌های اینترنتی کم‌خطر و تشویقی، بیشتر رشد تعداد فالوور است. به‌گفتة شرکت‌های تحلیل اینترنتی، صفحات و حساب‌های برگزارکنندة چالش‌ها، به‌صورت عموم 70% نسبت به سایر صفحات و حساب‌های اینترنتی رشد بیشتری دارند. برای مثال مؤسسه تیل‌ویند (tailwind)، اشاره کرده است که 64% کامنت بیشتر و 3.5% لایک بیشتر دریافت کرده‌اند؛

اما در خصوص مومو و چالش‌های پرخطر، اهداف و انگیزه‌های ذیل ممکن است دخالت داشته باشند:

1. آزار و اذیت دیگران؛ برخی مومو را یک حقة هیجان‌انگیز می‌دانند که قلدران مجازی و شوخ طبع‌ها برای جوجه‌کشی و یا آزار و اذیت دیگران مطرح می‌کنند؛

2. شوخی و دست‌انداختن؛

3. ضعف شخصیتی؛ مانند نیاز به دیده‌شدن، تمایز با بقیه، هیجان‌طلبی، به‌خصوص برای نوجوانان و جوانان، اعتراض،‌ جلب ترحم، برانگیزانندن احساسات.

4. کنجکاوی نوجوانان؛

5. سرقت اطلاعات کاربران؛

6. امکان اخاذی و باج‌خواهی.

عوامل جذابیت

1. شرایط سنی کودکان و نوجوانان؛ با توجه به حضور گستردة کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در دوره کوید19، این چالش بیشتر گسترش یافت.

2. جوامع و کشورهای با شرایط احساسی؛ کشورهایی مانند هند که بافت احساسی، تعاملی و خانوادگی دارند، بیشتر به این شایعه واکنش نشان می‌دهند.

3. پدیده کپی پاستا؛ «کپی پاستا» تبدیل به موج تهدید امنیت روانی افراد در جهان شده است. این پدیده به افرادی برمی‌گردد که به مجرد دیدن یک مطلب، تحت تأثیر عاطفی قرار می‌گیرند، آن را به دیگران ارسال می‌کنند و در همه گیرشدن آن نقش ایفا می‌کنند.

تهدیدها و آسیب‌ها

برخی از تهدیدهای چالش مومو عبارتند از:

1. ایجاد مزاحمت‌های تلفنی به‌دلیل دریافت شمارۀ همراه کاربر در پروفایل مومو؛

2. ارسال گاه و بیگاه پیام‌ها، تصاویر و فیلم‌های خشونت‌آمیز و ترسناک؛

3. تشویق و یا تهدید کودکان و نوجوانان به خودزنی و یا خودکشی؛

4. فقدان یا ناقص‌بودن اطلاعات والدین؛‌ خانواده‌ها نسبت به کوکان اطلاعات کمتری دارند، یا اصلا اطلاعات ندارند. در حالی که بچه‌ها در این مورد آگاهی بیشتری دارند.

اقدامات و دستورالعمل‌های لازم

همانند تمامی چالش‌های زندگی فردی و اجتماعی، چالش‌های اینترنتی، به‌خصوص چالش‌های پرخطر، ناشی از ضعف‌ها و کاستی‌‌هایی است که مهم‌ترین آن‌ها به‌‌مسألة «سواد رسانه» برمی‌گردد.

برخی از مهم‌ترین اقدامات عملی در مواجهه با خبرها و شایعه‌های اینترنتی عبارتند از:

1. صحت‌سنجی یک اتفاق و خبر؛

2. مطالعة بافت درونی پیام؛

3. برآورد قسمت‌های متناقض؛

4. جستجو به زبان اصلی؛

5. استخراج تجربة جهانی؛

6. مشاوره و گفتگو با کارشناسان. پلیس فتا به‌دلیل تجربه و مواجهه با خاطیان و قربانیان، می‌گوید که باید به کودکان آموزش داده شود تا از دادن نام خانوادگی، تلفن، برنامۀ درس و زندگی، رمزهای عبور و نشانی (که در کلمۀ «نتبرن» جمع شده است) به غریبه‌ها در فضای مجازی و حقیقی منع شود.

علاوه ‌بر این، والدین باید با اطلاعات کافی و حضور هوشمندانه بر فرزندان خود نظارت کنند و به نکات ذیل توجه داشته باشند:

1. عدم ایجاد ترس بدون دلیل؛

2. مراقبت دائمی از کودکان و نوجوانان هنگام استفاده از اینترنت؛

3. آموزش کنش و واکنش‌های ضروری و لازم مانند عدم اعتماد به حرف افراد در این فضا، نفرستادن مشخصات فردی و عکس بدون هماهنگی،‌ کمک‌گرفتن از والدین در صورت تهدید؛

4. محدود‌کردن اینترنت متناسب با سن و نیازهای کودک و نوجوان؛

5. همراهی مستمر با فرزندان تا اواسط نوجوانی.

منابع

• افشارپور، محمدامین، «چه کسی کلیپ‌های ترسناک مومو را برای دانش‌آموزان فارس ارسال می‌کند؟»، خبرگزاری ایرنا،‌ تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1399ش.
• «بازی مریم؛ تهدیدی برای کودکان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1402ش.
• «چالش مومو چیست و چرا باید از آن ترسید؟»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1399ش.
• «چالش مومو چیست؟ توضیحات کامل و عکس»، وب سایت راهبرد معاصر، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1399ش.
• «چالش مومو چیست؟»، وب‌سایت ایران جیب،‌ تاریخ درج مطلب: 29، مهر 1399ش.
• «چالش‌های فضای مجازی را چگونه کنترل کنیم؟»،‌ خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1399ش.
• زمانی، علی، «هشدار پلیس دربارة چالش MOMO؛ بازگشت نهنگ آبی؟»، وب‌سایت روزیاتو، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1399ش.
• عزیزی، نرگس، «چالش مومو و خطای برخی والدین»، ضمیمة روزنامه خراسان، شماره 20502، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1399ش.
• فرشته صنیعی، محمدحسن، «چالش مومو چیست؟ / همه چیز درباره مومو»، وب‌سایت وقایع روز، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1399ش.
• لسانی، محمد، «چالش مومو؛ همه چیز در مورد یک حقه اینترنتی»، وب‌سایت مهر هشتم،‌ تاریخ بازدید: 18 بهمن 1402ش.
• «مومو، چالش داغ این روزهای فضای مجازی»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 5 آبان 1399ش.
• نباتی، دکترمهدی، «چالش مومو چیست- هشدار برای والدین و نوجوانان»، وب‌سایت ایران شمیست، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1402ش.
• «هشدار پلیس فتا به والدین درپی انتشار چالش خطرآفرینی به نام مومو در فضای مجازی

»،‌ خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1399ش.