مکتب‌خانه در افغانستان
مکتب‌خانه در افغانستان، روش سنتی آموزش و تربیت کودکان در افغانستان.
مفهوم‌شناسی
مکتب‌خانه مرکب از دو کلمه «مکتب» و «خانه» است. مکتب، به‌معنای محلی برای آموزانیدن کودکان به‌کار می‌رود.[۱] در اصطلاح، مکتب‌خانه به محل تعلیم و آموزش اطلاق می‌شود[۲] که در آن، متعلمین به شیوه سنتی آموزش داده می‌شوند؛[۳] به همین خاطر نام آن «مکتب» به معنای نوشتن و نوشت‌آموزی (تکتیب) انتخاب شده است .[۴] البته هنوز هم در افغانستان به محل آموزش رسمی عمومی، مکتب اطلاق می‌شود.
نخستین مکتب‌خانه در افغانستان
قبل از پیدایش نهادهای آموزشی مدرن و دولتی، مکتب‌خانه قدیمی‌ترین، مؤثرترین و ریشه‌دارترین نهاد تعلیم و تربیت در اکثر یا همه‌ی کشورهای اسلامی بوده است.[۵]
نخستین مکتب‌خانه برای آموزش و پرورش کودکان در سرزمین بلخ در منطقه‌ای به اسم «بروقان»[۶] توسط یکی از شاگردان امام سجاد به نام ضحاک بن مزاحم بلخی پایه‌گذاری شده است.[۷] تعداد شاگردان ضحاک بلخی را در حدود سه هزار پسر و هفت‌صد دختر ثبت نموده‌اند.[۸] به همین جهت او به «اشراف المعلمین» و «فقهاء المعلمین» ملقب شده است.[۹] سهل بلخی در قرن سوم هجری نیز در روستای «عربنکی» از توابع بلخ در نزدیک نهری به همین نام مکتب‌خانه داشت و به تعلیم و تربیت اطفال و نوجوانان اشتغال داشت. پسر وی به نام احمد بن سهل، معروف به ابوزید بلخی (235-322ق) از ادیبان، فیلسوفان، جغرافی‌دانان، اخترشناسان، پزشکان و متکلمان عصر خویش،[۱۰] مانند پدرش سهل بلخی مدتی به تعلیم و تربیت کودکان مشغول بوده است.[۱۱]
محل مکتب‌خانه‌ها
در افغانستان مکتب‌خانه‌ها جای خاصی نداشته و معمولاً در مساجد، حسینیه‌ها و خانه‌های معلمین برپا می‌شده است.[۱۲]
معلمین مکتب‌خانه‌ها
ملاها و روحانیون، معلمین مکتب‌خانه‌ها بوده‌اند.[۱۳] برخی از معلمان مکتب‌خانه‌ها بدون دریافت حق‌الزحمه کودکان را آموزش می‌دادند و برخی دیگر در برابر اجرت دریافتی از اولیای اطفال به آن‌ها تعلیم می‌دادند.[۱۴]
محتوای تعلیمی مکتب‌خانه‌ها
براساس دستور صریح پیامبر اسلام به بنای مسجد به‌منظور عبادت و آموزش قرآن، فقه، عقاید و سنت،[۱۵] مکتب‌خانه‌ها تأسیس شده است. مطابق همان دستور، روخوانی، روان‌خوانی، قرائت، تجوید، حفظ و تفسیر قرآن کریم، مضامین اصلی مکتب‌خانه‌ها بوده است.[۱۶] در برخی مناطق از آن به «مکتب القرآن» تعبیر شده است.[۱۷] به‌تدریج مضامین جدیدی چون حفظ و فراگیری سنت و احادیث، عقائد، احکام، اخلاق اجتماعی، آداب معاشرت با دیگران، کتابت و خطاطی نیز افزوده شده است.[۱۸]
متون آموزشی مکتب‌خانه‌ها
قاعده بغدادی معروف به پنج سوره، متن قرآن کریم، پنج گنج یا پنج کتاب، حافظ شیرازی، ورقه گلشاه، گلستان سعدی، یوسف و زلیخا، رساله‌های عملیه، نصاب الصبیان، صرف بهائی، صرف میر،کتاب التصریف یا زنجانی، مراح الارواح، الشمۀ فی النحو، شرح مأۀ عامل، الهدایۀ فی النحو، جامع المقدمات، شرح ملا جامی و السیوطی. نوعا متون آموزشی مکتب‌خانه‌ها بوده است.[۱۹]
انواع مکتب‌خانه‌ها
مکتب‌خانه‌ها از یک جهت به مکتب‌خانه‌‌های عمومی و خصوصی تقسیم می‌شود. در دسته اول فرزندان عموم مردم و در نوع دوم فرزندان طبقات بالای جامعه آموزش می‌دیدند که نوعاً در منازل و خانه‌های‌شان تعلیم صورت می‌گرفته است.[۲۰] از بعد دیگر به پسرانه و دخترانه تقسیم می‌شد.[۲۱] همچنین این تنوع و گوناگونی در شیوه‌های آموزشی، منابع درسی و شیوه‌ی ارزشیابی نمایان بود. مكتب‌خانه‌های اهل‌سنت با مكتب‌خانه‌های مناطق شیعه‌نشین، مكتب‌خانه‌های مناطق روستایی با مكتب‌خانه‌های شهری و همچنین مكتب‌خانه‌های هر ولایت (استان) با سایر ولایات و حتی مكتب‌خانه‌های یك منطقه با مناطق دیگر متفاوت است.[۲۲]
سن ورود به مكتب‌خانه‌ها
ورود به مكتب‌خانه‌ها به شرایط زمانی، سنی، جنسی، صِحّی (تندرستی) و امثال آن منوط نیست. كودكان معمولا در شش یا هفت سالگی و حتی زودتر از آن، در هر فصلی از سال كه خانواده‌های‌شان تصمیم بگیرند، می‌توانند وارد مكتب‌خانه شوند؛ تا هر مدتی كه بخواهند و خانواده‌های‌شان اجازه دهند، می‌توانند در آنجا درس بخوانند. به همین دلیل معمولا فاصله سنی میان شاگردان مكتب‌خانه متنوع است. [۲۳]
فراز و فرود مکتب‌خانه
مکتب‌خانه، همراه با تحولات سیاسی و اجتماعی افغانستان، پیش‌رفته است. قبل از آشنایی افغانستان با دنیای جدید مکتب‌خانه نهاد اصلی متصدی تعلیم و تربیت بود. اما پس از تاسیس مکاتب جدید و رسمی در زمان حبیب‌الله به‌تدریج جایگاه، نقش و منزلت مکتب‌خانه‌ها نیز کمرنگ شد، ولی از بین نرفت؛ حتی برخی خانواده‌ها همزمان از هر دو روش استفاده می‌کردند.[۲۴] این نهاد آموزشی، در اواخر دهه چهل و اوایل دهه پنجاه خیلی کم‌رمق شده بود، اما در نتیجه اشغال افغانستان توسط شوروی و شکل‌گیری جهاد، مکتب‌خانه مجددا رونق یافت.[۲۵] در دهه هفتاد شمسی نیز مکاتب رسمی در بسیاری از مناطق افغانستان کمرنگ بود.[۲۶] در دو دهه هشتاد و نود شمسی مکتب‌خانه‌ها رو به افول بود.[۲۷] اما پس از روی کار آمدن امارت اسلامی طالبان، مجددا مکتب‌خانه‌ها مورد توجه قرار گرفته است.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه مکتب‌خانه.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه مکتب‌خانه.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن ذیل واژه مکتب‌خانه.
- ↑ شبلی، تاریخ آموزش در اسلام، 1370ش، ص44.
- ↑ علیزاده، مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها، ص161.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال حدیث، 1404ق، ج4 ص278.
- ↑ ثقفی، الغارات، 1374ش، ج2، ص240.
- ↑ خواند میر، تاريخ حبيب السير، 1380ش، ج3، ص176.
- ↑ بغدادی، كتاب المحبر، بی‌تا، ص475.
- ↑ ثعالبی، تحسين و تقبيح، 1385ش، ص376.
- ↑ متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم، 1388ش، ص214.
- ↑ مزی، تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 1400ش، ص296.
- ↑ مزی، تهذيب الكمال في أسماء الرجال، 1400ش، ص296.
- ↑ فاضلی، «مکتب‌خانه‌ها در افغانستان، چالش‌ها و راه‌کارها»، 1386ش، ص79.
- ↑ نوری، مستدرک الوسایل، 1408ق، ج4، ص332-335.
- ↑ علیزاده، «مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها»، 1397ش، ص162.
- ↑ علیزاده، «مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها»، 1397ش، ص162.
- ↑ بختیاری، شیعیان افغانستان، 1385ش، ص239 و 240.
- ↑ علیزاده، «مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها»، 1397ش، ص166.
- ↑ علیزاده، «مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها»، 1397ش، ص166.
- ↑ علیزاده، «مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها»، 1397ش، ص166.
- ↑ اخلاصی، «مکتب خانگی یک داد خدا بود!»، در وب‌سایت سروش صبا، تاریخ بازدید: 31 شهریور 1401ش.
- ↑ اخلاصی، «مکتب خانگی یک داد خدا بود!»، در وب‌سایت سروش صبا، تاریخ بازدید: 31 شهریور 1401ش.
- ↑ علیزاده، مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها، 1397ش، ص167.
- ↑ علیزاده، مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها، 1397ش، ص172.
- ↑ علیزاده، مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها، 1397ش، ص173.
- ↑ علیزاده، مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها، 1397ش، ص174.
منابع
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ اول، 1381ش.
- اخلاصی، احمدبخش، «مکتب خانگی یک داد خدا بود!»، در وب‌سایت سروش صبا، تاریخ بازدید: 31 شهریور 1401ش.
- بختیاری، محمدعزیز، شیعیان افغانستان، قم، شیعه‌شناسی، چاپ اول، 1385ش.
- بغدادي، ابوجعفر محمد بن حبيب، كتاب المحبر، تحقيق ايلزة ليختن شتيتر، بيروت، دار الآفاق الجديدة، بی‌تا.
- تهرانى، آقابزرگ، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، قم، اسماعيليان و كتابخانه اسلاميه تهران، 1408ق.
- ثعالبي، أبومنصور عبدالملك بن محمد، تحسين و تقبيح، ترجمه محمد بن أبی‌بكر، تحقیق و تصحیح عارف أحمد زغول، تهران، ميراث مكتوب، چاپ اول، 1385ش.
- ثقفی، ابراهيم بن محمد، الغارات، ترجمه عبدالمحمدآيتى، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، 1374ش.
- خواند مير، غياث‌الدين بن همام‌الدين، تاريخ حبيب السير، تهران، خيام، چاپ چهارم، 1380ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 31 شهریور 1401ش.
- شبلی، احمد، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمدحسین ساکت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370ش.
- علیزاده، احمدعلی، «مکتب‌خانه؛ پیدایش، سیر تحول، قوت‌ها و ضعف‌ها»، در فصلنامه اندیشه معاصر، شماره یازدهم، سال سوم، بهار 1397ش.
- فاضلی، خادم‌حسین، «مکتب‌خانه‌ها در افغانستان، چالش‌ها و راه‌کارها»، همایش عالمان دینی افغانستان ره‌آوردها و راهبردها، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1386ش.
- متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1388ش.
- مزي، يوسف بن عبدالرحمن، تهذيب الكمال في أسماء الرجال، تحقیق د. بشار عواد معروف، لبنان، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1400ق.
- نمازی شاهرودی، محمد، مستدرکات علم رجال حدیث، تهران، بی‌نا، 1404ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، لبنان، بیروت، مؤسسۀ آل‌البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 1408ق.