میرسیدعلی همدانی

میرسیدعلی همدانی، حکیم، عارف و واعظ شیعی در سدۀ هشتم هجری.

میرسیدعلی همدانی، در ایران، هند و کشمیر فعالیت‌های دینی و فرهنگی بسیاری کرد و غیر از تألیف کتب متعدد دینی و ادبی، آثاری از قبیل مسجد و مدرسه و کتاب‌خانه بر جای گذارده است. اسلام با تلاش‌های او در شبه‌قارۀ هند گسترش یافت. سیدعلی همدانی تاریخ و فرهنگ مردمان ایران‌زمین، افغانستان، هندوستان و تاجيکستان را به یکدیگر پیوند زده است.

نام‌گذاری

نام کامل این مبلغ دین، «سیدعلی همدانی» است که به جهت بزرگی مقام، در منابع مختلف ملقب به القابی چون «علی ثانی»، «شاه همدان» و «امیرکبیر» شده است.

زندگی‌نامه

میرسیدعلی همدانی در سال 714ق در خانواده‌ای متنفذ از سادات حسینی متولد شد. پدر او، امیر همدان و از نزدیکان سلاطین آن روزگار بود. نسبت سیدعلی از پدر با 16 واسطه به امام سجاد و از مادر با 17 واسطه به پیامبر اسلام می‌رسد. سیدعلی تا چهل‌سالگی مجرد بود، اما پس از آن که مدارج عرفان را گذراند ازدواج کرد.

سیرۀ اخلاقی

میرسیدعلی همدانی را با صفاتی چون صراحت، شجاعت، قوت نفس، زهد و سخت‌کوشی در امرارمعاش، ستوده‌اند. توجه ویژه به سنت وقف، ایثار و ازخودگذشتگی از دیگر ویژگی‌های شخصیتی او شمرده شده است. سیدعلی همدانی حفظ حدود شرع را برای سالک الی‌الله ضروری می‌دانست و به امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر به‌عنوان روش‌های گسترش ارزش‌های الهی در جامعه و جلوگیری از زشتی‌ها اهتمام داشت. او به شاگردان و مریدان خود توصیه می‌کرد از بدعت در دین الهی دور باشند. وی نه تنها به رعایت موازین شرعی از جهت وجوب ظاهر و عمل به احکام الهی، بلکه از جهت عقیده قلبی به دین و برپا داشتن واجبات و منع محرمات تأکید می‌کرد.

فعالیت‌ها

1. تبلیغ دین

سیدعلی در طول عمر خود به تدریس علوم دینی و اسلامی، برگزاری مجلس وعظ، گسترش فضاهای مختص پرورش سجایای اخلاقی، تربیت شاگردان، تسهیل مسیر رشد معنوی و مبارزه با ظلم و فساد، اهتمام می‌ورزید. او همچنین به راهنمایی و مشاوره والیان و امیران، توجه ویژه‌ای داشت تا عدالت در جامعه برقرار شود و حدود الهی از بین نرود.

2. ساخت مساجد و مدارس

از دیگر فعالیت‌های میرسیدعلی ساخت مساجد و مدارس متعدد و کتاب‌خانه‌ها در مناطق مختلف بود تا موجبات ورود بسیاری از مردم شبه‌قارۀ هند به اسلام‌ را فراهم آورد.

3. تربیت شاگردان ممتاز

سیدعلی در علوم اسلامی متداول زمان خود، متبحر بود و شاگردانی ممتاز را تربیت کرد. فعالیت معنوی او در تصوف موجب شد ریاست سلسلۀ ذهبیه و رضویه به او برسد. تأتیر سیدعلی چنان بود که بعدها نام آن سلسله به «همدانیه» تغییر یافت.

4. سفرها

سیدعلی همدانی از حدود بیست‌سالگی سفرهای تبلیغی خود را آغاز کرد. هدف او از این سفرها تبلیغ دین اسلام و هدایت مردم بود. او در سفرها اقامت طولانی نداشت و بسیاری از مناطق آسیای میانه، شبه‌قارۀ هند و سرزمین‌های عربی را درنوردید و در همه جا به ترویج و نشر معارف دینی مشغول بود.

5. مناظرات

سیدعلی همدانی در منطقۀ کشمیر با علما، مردم و کاهنان فرقه‌ها و مذاهب به مباحث علمی می‌پرداخت. وی با بزرگان و دانشمندان هندو و بودایی مناظراتی داشت و اغلب بر آنها فائق می‌آمد. بسیاری از مرتاضین و ساحران مشهور هندو و بودا هنگامی‌که مغلوب مباحث مستدل او می‌شدند و شاهد کرامات زیادی از او بودند به میل خود، اسلام می‌آوردند. سیدعلی 5 سال در کشمیر ساکن شد و 37هزار نفر از طریق دعوت وی به دین اسلام گرویدند.

تحصیل و استادان

همدانی تحصیلات مقدماتی را نزد دایی خود، علاء‌الدوله، آموخت. دیگر استادان او که از آنها حکمت، عرفان و حدیث فرا گرفت و در سلوک و معرفت ملکوتی اثرگذار بودند، عبارتند از: 1- شیخ محمود مزدقانی؛ 2- شیخ تقی‌الدین علی‌دوستی سمنانی؛ 3- شیخ نجم‌الدین محمد اسفراینی؛ 4- شیخ علاء‌الدّوله سمنانی؛ 5- قطب‌الدین یحیی نیشابوری؛ 6- شیخ‌الاسلام شرف‌الدین درگزینی؛ 7- نظام‌الدین یحیی غُوری خراسانی؛ 8- شیخ رکن‌الدین سعید حبشی.

شاگردان

همدانی در ایران، آسیای مرکزی و شبه‌قارۀ هند شاگردان متعددی تربیت کرد از جمله مهم‌ترین آنها: 1- نورالدین‌جعفر بدخشی (متوفی ۷۹۷ق). او در زمانی که سیدعلی همدانی در ختلان (آسیای میانه) اقامت گزیده بود از محضر سید بهره‌ برد. او مشاهدات خود از سیرۀ استاد را در کتاب «خلاصة‌المناقب» بیان کرده است؛ 2- خواجه اسحاق ختلانی (متوفی ۸۲۷ق). او علاوه بر شاگردی سید، داماد او شد و در اکثر سفرهای تبلیغی و زیارتی همراه وی بود. 3- میرسیدحسین سمنانی، که در منابع رجال با عنوان فاضل و عارف و صاحب کرامت یاد شده است. وی به نمایندگی از سیدعلی همدانی به‌منظور فعالیت تبلیغی بارها به کشمیر رفت؛ 4- میرسیدمحمد طالقانی؛ 5- شیخ زین‌‌‌العابدین نیشابوری؛ 6- سید جمال‌‌الدین عطایی؛ 7- سید محمدکاظم معروف به سید قاضی، 8- شیخ رکن‌الدین شیرازی؛ 9- برهان‌الدین بغدادی.

آثار

تألیفات سیدعلی همدانی بیش از ۱۱۰ جلد کتاب و رساله در موضوعاتی چون فلسفه، اخلاق، تفسیر، حکمت و عرفان و نیز مجموعۀ شعر است که از جهت فحوا و مضمون، سبک نگارش، و نظم و نثر قابل توجه هستند. الف) برخی از آثار فارسی او 1. ذخیرة‌الملوک؛ 2. مرآت‌التائبین؛ 3. اوراد فتحیه؛ 4. سیرالطالبین؛ 5. مکتوبات امیریه؛ 6. رسالۀ بهرام‌شاهیه؛ 7. واردات امیریه؛ 8. ده قاعده؛ 9. چهل مقام صوفیه؛ 10. انسان‌نامه (قیافه‌نامه)؛ 11. آداب سفره؛ 12. حقیقت نور و تفاصیل انوار؛ 13. اختیارات منطق‌الطیر(هفت وادى)؛ 14. اسناد حلیۀ حضرت رسول؛ 15. على، فیض ازل. ب) برخی از آثار عربى او 1. شرح أسماء‌الحسنى؛ 2. أربعین فی فضائل أمیرالمؤمنین و أهل بیت رسول؛ 3. أسرارالنقطة؛ 4. الإنسان‌الکامل؛ 5. الناسخ والمنسوخ فی‌القرآن‌المجید؛ 6. تفسیر حروف‌المعجم؛ 7. فی خواص أهل‌الباطن.

اثرگذاری

1. سیدعلی همدانی در زمان حیات خود از احترام ویژه نزد مردم برخوردار بود. او را در اکثر مناطق ایران، کشمیر و هندوستان می‌شناختند. وی در علوم منقول و معقول جایگاه رفیعی داشت. تأثیرات معنوی او بین گروه‌های مردمی چنان بود که امرا و سلاطین هم‌عصر، حرمت او را پاس می‌داشتند و به نصایح و اندرزهای او عمل می‌کردند. 2. سیدعلی همدانی مبلغ دین اسلام در شبه‌قارۀ هند و بنیان‌گذار مکتب اسلام در سرزمین کشمیر دانسته می‌شود. در پاکستان به «شاه همدان» معروف است. 3. هجرت سیدعلی همدانی موجبات گسترش هنرهای ایرانی مانند بافندگی، سفال‌گری، خوش‌نویسی و خطاطی و شال‌بافی به آن مناطق را فراهم آورد.

دیدگاه دیگران

نویسندگان و علمای حوزه‌های مختلف معرفت و دین، سیدعلی همدانی را در زمرۀ مُحقّقان فاضل، عارفان به‌نام و از دانشمندان دینی و جامع در علوم دانسته‌اند. قاضی نورالله شوشتری، کمالاتی در ستایش سیدعلی نوشته و شیخ آقابزرگ تهرانی به او لقب عارف حسینی داده است. شهید مطهری او را از بزرگان و خدمتگزاران اسلام در کشمیرنامیده است که هنوز هم در این منطقه مورد احترام مردم است. هانری کوربن در زمینۀ فلسفه معتقد است که همدانی پیشتاز مسیر جدیدی است و فیلسوفان می‌توانند از آثار همدانی کمک فراوان بگیرند.

درگذشت

سیدعلی همدانی در ماه ذیقعدۀ ۷۸۶ ق به نیت سفر حج از کشمیر خارج شد، اما در بین راه و بعد از توقف چندروزه در منطقه ختا در تاجیکستان، که به دعوت امیر آن سرزمین برای ایراد پند و اندرز بود، بیمار شد و پس از پنج روز در ششم ذیحجه دعوت حق را لبیک گفت. در مقبرۀ او دو بیت از اشعار وی به این شرح، نگاشته شده است: پرسید عزیزی که علی اهل کجایی، گفتم به ولایت علی کز همدانم *** نی زان همدانم که علی را ندانم، من زان همدانم که علی را، همه دانم.

تصویرپردازی و بزرگ‌داشت

1- تاریخ‌نگاران و شرح‌نویسان در مدح سیدعلی همدانی بسیار نوشته‌اند. برخی از آثار وی به زبان‌‌های دیگر چون ترکی، اردو، پشتو و فرانسه ترجمه شده است. شرح‌هایی نیز بر آثار او نوشته شده است. 2- مدرسه و مسجدی در سرینگر، مرکز کشمیر، به نام وی بنا شده که همچنان برقرار است. دو بیت شعر در کتیبۀ محراب این بنا نوشته شده که در مصرع آخر، تاریخ وفات میرسیدعلی همدانی ذکر شده است: حضرت شاه همدان کریم * آیت رحمت ز کلام قدیم گفت دم آخر و تاریخ شد * «بسم الله الرحمن الرحیم». 3- خانه‌ای که سیدعلی همدانی در کشمیر اقامت گزیده و در آن مکان به عبادت و تبلیغ دین و وعظ و منبر مشغول بود بعدها از سوی اهالی تبدیل به مسجد شد و عمارت یادبود باشکوهی در آن بنا کردند. این بنا از همان اوایل قرن نهم هجری تا به امروز از بزرگ‌ترین مراکز فعالیت مسلمانان شبه‌قارۀ هند بوده و جزو اماکن مقدّس محسوب می‌شود. دسته‌های عزاداران حسینی در روز عاشورا از کنار این منزل عبور می‌کنند و پرچم خود را به علامت احترام پایین می‌آورند. 4- تعداد زیادی مسجد و مدرسه در مناطقی چون کشمیر، جامو، بلتستان و گلگیت به یاد سیدعلی همدانی ساخته و نام‌گذاری شده است. 5- هر ساله در ششم ذی‌حجه مصادف با وفات وی، مراسم تجلیلی از سوی مسلمانان هند و کشمیر برگزار شده و فضایل و کرامت‌های سیدعلی همراه با مواعظ و تعالیم اثرگذار او ذکر می‌شوند. 6- تصویر سیدعلی همدانی روی اسکناس‌های 10 سامانی کشور تاجیکستان چاپ شده است. 7- مراسم بزرگ‌داشت سیدعلی همدانی در هفتصدمین سالروز ولادت او با حضور سفیر تاجیکستان و برخی کارکنان این سفارت در همدان در اسفندماه 1392ش برگزار شد.

ثبت در یونسکو

سیدعلی همدانی چهارمین شخصیت برجستۀ ایرانی است که برای دورۀ دوساله در سال‌های 2014-2015م در فهرست بزرگداشت یونسکو ثبت شد.

منابع

• آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1430ق،
• ابن‌کربلایی، حافظ‌حسین، روضات الجنان، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۴ش.
• استخری، احسان‌الله، اصول تصوف، تهران، معرفت، 1380ش.
• اذکایی، پرویز، مروّج اسلام در ایران صغیر، همدان، دانشگاه بوعلی سینا، 1370ش.
• بامداد، مهریار، «میرسیدعلی همدانی در یونسکو»، وب‌سایت شعر نو، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1392ش.
• جامی، عبدالرحمان، نفحات‌الانس، تهران، سخن، 1394ش.
• حکمت، علی‌اصغر، «از همدان تا کشمیر»، مجلۀ یغما، 1330ش.
• درخشان، مهدی، بزرگان و سخن‌سرایان هند، تهران، اطلاعات، 1374ش.
• ریاص، محمد، «تصحیح متن مکتوبات میرسیدعلی همدانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات تهران ، 1353ش.
• شیرازی، محمدمعصوم، طرایق‌الحقایق، تهران، کتاب‌خانۀ سنایی، بی‌تا.
• کوربن، هانری، تاریخ فلسفه، ترجمۀ جواد طباطبایی، تهران، کویر، 1373ش.
• گلی‌زواره، غلام‌رضا، «سیدعلی همودانی مبلغ اسلام در کشمیر»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1402ش.
• «مراسم بزرگ‌داشت سیدعلی همدانی در همدان با حضور سفیر تاجیکستان»، وب‌سایت آوا دیپلماتیک، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1392ش.
• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا،1384ش.
• میراحمدی، منصور و احمدی، عبدالرضا، «میرسیدعلی همدانی، مروج تشیع در کشمیر (ایران صغیر)»، فصل‌نامۀ شیعه‌شناسی، 1388ش.
• «میرسیدعلی همدانی»، وب‌سایت دانش‌نامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1402ش.
• هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، ترجمۀ آزرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1373ش.
• همدانی، سیدعلی، شرح مرادات حافظ، تهران، مرکز چاپ و انتشارات امور خارجه، 1373ش.