نجیب مایل هروی
نجيب مايل هروى؛ پژوهشگر و نسخه‌شناس معاصر افغانستانی. نجيب مايل هروى، نویسنده، شاعر، مردم‌شناس، پژوهشگر، مصحح، ویراستار و نسخه‌شناس افغانستانی است که در معرفی، تصحیح و انتشار کتاب‌های فارسی و به‌خصوص منابع مربوط به عرفان و تصوف تلاش زیادی کرده است. مایل هروی کتاب‌ها و مقالات بسیاری نوشته است که برخی، از جمله «کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی» کتاب مرجع به حساب می‌آید.
کودکی و جوانی
نجیب مایل هروی فرزند ادیب هراتی «سید میر‌غلام‌رضا مایل هروی» در 1329ش در محلۀ خمام خواجه عبدالله مصری شهر هرات در یک خانوادۀ اهل علم و فضل متولد شد. او از سوی اجداد پدری جزء میرزایان برناباد هرات بود و از سوی اجداد مادری جزء بازرگانان که بین هرات و روسیه تجارت می‌کردند.[۱] نجیب از سه‌سالگی به مکتب‌خانه رفت و از شش‌سالگی که خانواده به کابل کوچیده بود نزد پدر به فراگیری ادبیات فارسی پرداخت. وی در کابل به مکتب رفت و به تحصیلات خود ادامه داد و همزمان به خواندن متون کلاسیک فارسی روی آورد و به اشعار سعدی، حافظ و مولانا علاقه نشان داد.[۲] نجیب در 1349ش همزمان با تحصیل در دانشگاه کابل در انجمن تاریخ کابل به فعالیت فرهنگی مشغول شد. او لیسانس خود را در رشتۀ تاریخ از دانشگاه کابل گرفت؛ سپس با بورسیۀ دولت افغانستان مدتی برای تحصیل به هندوستان رفت، اما دوباره به کابل بازگشت و با بورسیۀ دولت ایران به آن کشور رفت و در دانشگاه فردوسی مشهد به تحصیل در رشتۀ زبان و ادب فارسی ادامه داد.[۳] مایل هروی یکبار ازدواج کرده و از همسر خود جدا شده است و دارای دو فرزند پسر است. وی در 1399ش تابعیت ایرانی دریافت کرد و اکنون در مشهد زندگی می‌کند.[۴]
سیرۀ اخلاقی
علاقه به کتاب، مطالعه، نوشتن و پژوهش مداوم از خصوصیات اخلاقی مایل هروی است. او کتاب و پژوهش را به همه نوع کار ترجیح می‌دهد و شبانه‌روز به آن اشتغال دارد. تنها چیزی که گاهی می‌تواند مایل هروی را از کتاب و پژوهش دور کند سفر به مناطق مختلف است. او با وجود داشتن دوستان و شاگردان فراوان و شهرت و محبوبیت، پژوهش و تنهایی را دوست دارد و از هیاهو، رفت‌وآمد و تجمعات بیزار است. مایل در حوزۀ موسیقی فقط به سه‌تار هندی و موسیقی اصیل هندی (راگ هندی) علاقه دارد.[۵]
فعالیت‌ها
اولین‌بار مایل هروی در 18 سالگی مقاله‌ای دربارۀ «سواد» نوشت و باعث تعجب اهل ادب کابل شد. با چاپ آن مقاله مایل به‌عنوان همکار فرهنگی «مجلۀ آریانا» در «انجمن تاریخ» مشغول کار شد. در همان سنین مقالۀ دیگری با عنوان «اندیشه‌های پیر هرات» نوشت که مورد استقبال قرار گرفت. مایل بعد از فراغت از فوق‌لیسانس در 1357ش در تدوین فهرست کتابخانۀ آستان قدس رضوی شرکت کرد و تا ۱۳۶۰ش به آن کار مشغول بود. در 1360ش دانشگاه برکلی کانادا به‌دلیل فعالیت‌های عمیق در ارتباط با زبان و ادبیات فارسی مایل هروی را به دریافت مدرک دکتری آن دانشگاه مفتخر کرد.[۶] مایل با دریافت این مدرک و سفر به چند کشور دوباره به مشهد بازگشت. با آغاز کار بنیاد پژوهش‌های اسلامی در مشهد در ۱۳۶۵ش به عضویت آن بنیاد درآمد و در طول حدود 15 سال فعالیت مداوم در آن بنیاد آثار بسیاری را تصحیح و تدوین و به چاپ رساند. از اوایل دهۀ هشتاد شمسی او به‌دلیل نداشتن تابعیت ایران از بنیاد پژوهش‌ها اخراج و به تهران عزیمت کرد.[۷] مایل در طول دهۀ هشتاد و نود شمسی در تهران با مراکز بسیاری از جمله بنیاد محمود افشار، کتابخانۀ مجلس، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی و دیگر مراکز فرهنگی و پژوهشی همکاری داشته است. او در این سال‌ها با تألیف و تصحیح بیش از ۳۰ کتاب ارزشمند و نگارش حدود صد مقالۀ علمی در جراید معتبر و دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی قدم‌های بزرگی در حفظ و بالندگی زبان و ادب پارسی برداشته است.[۸] اهتمام به تصحیح متون کهن زبان فارسی و گاه عربی در موضوعات ادبی، تاریخی و تفسیری و تذکره‌نگاری متون عرفانی، تألیف و تدوین چند کتاب و دستنامۀ مهم برای شناسایی نسخه‌های خطی فارسی و اسلامی و تعریف مفاهیم و اصطلاحات نسخه‌شناسی و انتشار متون مربوط به کتاب‌آرایی، خوشنویسی، مرکب‌سازی، کاغذسازی، تذهیب و تجلید در تمدن اسلامی، فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی، پژوهش‌های نوآورانه در حوزۀ متن‌شناسی و تحلیل و بررسی متون کلاسیک زبان فارسی و تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران، تأمل و نگارش در باب مسائل مرتبط با زبان فارسی در حوزه‌های مختلف تاریخی و آوایی و واژگان و زبان‌شناختی و نیز مباحث نظری در ارتباط با پیشینه و گسترۀ قلمرو زبان فارسی با تأکید بر گذشته و آیندۀ این زبان در افغانستان و پیوند این زبان با هویت اسلامی و شرح‌حال‌نگاری بزرگان فرهنگ و هنر ایران در قالب کتاب و مقاله از جمله مواردی بوده که مایل هروی به آنها اهتمام داشته است.[۹]
دیدگاه‌ها
مایل اعتقاد دارد که مراکز فرهنگی مرتبط با ادب فارسی باید عمر دراز داشته باشد و با تحولات سیاسی گرفتار تغییر و تحول نشود تا بتواند آثار مثبتی از خود برجای بگذارد. او بحث معیشت در این حوزه را بسیار مهم می‌داند. در ارتباط با خراسان‌شناسی او تهیۀ یک اطلس گویه‌شناسی تاریخی زبان فارسی خراسانی را لازم می‌داند. مایل دوزبانه و یا چندزبانه‌بودن یک جامعۀ واحد سیاسی را از نظرگاه زبان‌شناسی دارای محاسن و مزایا می‌داند. او در زبان فارسی نگارش یک فرهنگ فارسی را که بتواند تاریخ واژگان فارسی را نشان دهد لازم می‌داند. مایل معتقد است برای جهانی‌شدن در حوزۀ فرهنگ باید ریشه‌ها و ساقه‌ها از طریق همین متون تاریخی و فرهنگی معرفی شود.[۱۰]
رابطه با دیگران
مایل هروی با توجه به کار پژوهشی و فرهنگی خود با بسیاری از ادیبان و دانشمندان زبان فارسی در ایران، تاجیکستان و افغانستان رابطه و آشنایی دارد. او با توجه به حدود پنجاه سال فعالیت مداوم در عرصه فرهنگ، ادب، تحقیق و پژوهش با بسیاری از بزرگان ادب فارسی همکاری و مراوده دایمی داشته و نسبت به کار و فعالیت آنان بسیار خوشبین است.[۱۱]
نوآوری‌ها
نوآوری مایل هروی بیشتر در ارتباط با پژوهش و تصحیح متون است. کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی از جمله نوآوری‌های او است. معرفی برخی از آثار ناشناخته و رسائل فراموش‌شده و سبک او در تحقیق، پژوهش و تصحیح آثار مایل را در این حوزه صاحب سبک و از دیگران برجسته کرده است.[۱۲]
دیدگاه‌ها در بارۀ او
شخصیت‌های بزرگ ادب فارسی مایل هروی را بسیار ستوده‌اند و او را فرزند خراسان بزرگ دانسته‌اند که خود را وقف خدمت به زبان فارسی و نسخه‌های خطی گران‌بهای این زبان کرده است. آنها مایل را یک گنجینه و کتابخانه دانسته‌اند که در تمام زمینه‌های فرهنگ ایران صاحب تألیفات است و حتّی متونی را تصحیح کرده که در ایران ناشناخته بوده است. برخی اعتقاد دارند تعداد زیادی از فعالان حوزۀ نسخه‌های خطی، دنباله‌رو سبک نسخه‌شناسی مایل هستند. برخی او را بهترین مرجع برای الگوپذیری دانشجویان این حوزه دانسته‌اند.[۱۳]
آثار
تألیفات
1. صور ابهام در شعر فارسی؛
2. نامۀ الموت، مستخرج از جهان‌گشای جوینی علّامۀ قزوینی، با همکاری علی‌اکبر عشیق کابلی؛
3. نقد و تصحیح متون (مراحل نسخه‌شناسی و شیوه‌های تصحیح نسخه‌های خطّی فارسی)؛
4. تاریخ و زبان در افغانستان، علل تشتّت فرهنگی و اجتماعی؛
5. بگذار تا ازین شب دشوار بگذریم؛
6. خاصیت آینگی (نقد حال، گزارۀ‌آرا و گزیدۀ آثار فارسی عین‌القضاة همدانی)؛
7. سایه‌به‌سایه (دفتر مقاله‌ها و رساله‌های عرفانی، ادبی و کتاب‌شناختی)؛
8. نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی؛
9. اندر غزل خویش نهان خواهم گشتن.[۱۴]
تصحیحات
مایل هروی در سالیان عمر خود حدود 36 نسخه کتاب را تصحیح و به چاپ رسانده است که برخی از آنها عبارت است از:
1. کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی؛
2. نزهة‌الارواح، امیر‌حسین هروی، میرحسین بن عالم؛
3. مجموعۀ آثار فارسی اُشنُوی؛
4. اوصاف الاشراف طوسی؛
5. حلیه‌الحلل یا رسالۀ کبیر، جامی؛
6. منتخب‌الخاقانی فی کشف حقایق عرفانی؛
7. نفحة‌الروح و تحفة‌الفتوح، جندی؛
8. مناقب‌الصوفیه، عبادی؛
9. المصباح فی التصوف، حمویه؛
10. مجمع‌البحرین، ابرقویی؛
11. الاصول العشرة، نجم‌الدین کبری؛
12. آداب المریدین، سهروردی؛
13. الجانب الغربی فی حل مشکلات الشیخ محیی‌الدین بن عربی؛
14. شرح فصوص الحکم، خوارزمی؛
15. چهل مجلس (رسالۀ اقبالیه)، علاء‌الدوله سمنانی؛
16. مقامات جامی؛
17. کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی؛
18. تاج التراجم فی تفسیر القرآن الآعاجم، اسفراینی؛
19. این برگ‌های پیر، مجموعۀ بیست اثر چاپ ناشدۀ فارسی از قلمرو تصوّف؛
20. مدارج الافهام، ابن ترکه اصفهانی.[۱۵]
تصحیح رسائل کوتاه
مایل هروی در زندگی خود رسائل کوتاه بسیاری را تصحیح و به چاپ رسانده است که برخی از آنها عبارت از:
1. منهاج سیفیه، رساله در معاملات عرفانی؛
2. ارواح المؤمنین، علاء‌الدوله سمنانی؛
3. ناموارۀ دکتر محمود افشار؛
4. اربعین طبری؛
5. عروس حضرت قرآن، مؤلّف ناشناس؛
6. آداب جهانگردی و سیاحت در تمدن اسلامی، زین‌‌العابدین سیّاح؛
7. هشدارنامۀ شاه عبّاس صفوی به حاکم بغداد، عبّاس صفوی (شاه)؛
8. مجموعۀ رسائل خطّی فارسی؛
9. رسائل آداب الخط عبدالله صیرفی تبریزی؛
10. متن کام هفت بند در ستایش مولای متقیان علی علیه السلام، حسن کاشی؛
11. مجموعۀ رسائل فارسی؛
12. رسالۀ الغوثیه، ترجمۀ حسن گیلانی.[۱۶]
مقالات
مایل هروی بیش از صد مقالۀ علمی، پژوهشی برای دانش‌نامه‌ها، فصل‌نامه‌های پژوهشی و مراکز علمی نگارش و تدوین کرده است که برخی از آنها عبارتند از:
1. اندیشه‌های پیر هروی، مجلۀ ادب؛
2. بیا تا قدر یکدیگر بدانیم، در حاشیۀ افغان‌نامه؛
3. رشف الفتی و اصطلاحات عراقی، کیهان اندیشه؛
4. فرق میان گونه‌های فارسی ایران و افغانستان، ناموارۀ دکتر محمود افشار؛
5. تصرّف در طریق طبیعی شعر فارسی؛
6. نقد نظر قزوینی دربارۀ جامی، گلستان؛
7. میزان تغیر و تبدیل صفوة الصفا، گلچرخ؛
8. سرنوشت کتاب الحشانش در شرق جهان اسلام؛
9. تأثیر قرآن کریم بر هنر اسلامی؛
10. نشان شیخ خانقاه، در عصر میرزا حسین بایقرا؛
11. نمادگشای بخاری از قرن دهم هجری، نامۀ فرهنگستان؛
12. مقالات ابن‌علان، شهاب‌الدین، ابن‌عماد، ابوالفلاح، ابن‌قیسرانی، ابنقیّم جوزیه، ابوسعید ابوالخیر، ابوعمرو بن نجید، ابوالفضل سرخسی، ابومدین، ابومنصور اصفهانی، سماء و صفات، اسیری لاهیجی، الهام، الهی ادبیلی، انسان کامل و اویسیّه در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.[۱۷]
ترجمه
1. عمدة الکتّاب و عدّة ذوی الالباب، المعزّ بن بادیس التمیمی، ترجمۀ نحیب مایل هروی، تعریب مقدّمه: عصام مکیه، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.[۱۸]
فهرست‌نویسی
1. فهرست کتب خطی کتابخانۀ مبارکۀ آستان قدس رضوی، با همکاری سیّد علی اردلان جوان، مشهد، آستان قدس رضوی.[۱۹]
تدوین و نظارت
1. مجموعۀ رسائل فارسی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دفتر اوّل و چهارم؛
2. برگ بی‌برگی (یادنامۀ استاد غلام‌رضا مایل هروی)؛
3. محافل‌المؤمنین فی ذیل مجالس‌المؤمنین، تألیف حسینی عاملی قزوینی.[۲۰]
آثار چاپ‌نشده
1. وز باد هوا، نواله نتوان پیچید در باب خاطرات سی‌سالۀ فرهنگی خود؛
2. تاریخ تصوف ایران؛
3. واژگان نظام عرفانی و خانقاهی در زبان فارسی؛
4. فرهنگ مفاهیم مثنوی مولانا؛
5. تاریخ نگارش‌های خانقاهی، نقشبندیان در خراسان؛
6. مسایل عصر تیموریان؛
7. تفسیر صوفی پر صوفیان؛
8. فرهنگ ترتیلات آوایی و صوفی در زبان فارسی؛
9. رسم‌الخط فارسی در تاریخ زبان فاسی در نظم و نثر.[۲۱]
جوایز و افتخارات
در ایران اولین‌بار نقد و تصحیح متون مایل هروی در 1369ش به‌عنوان کتاب سال ایران انتخاب و از تلاش‌های او تقدیر شد. او در 1386ش نیز به پاس یک عمر خدمت به تاریخ، زبان و ادب فارسی، برندۀ پانزدهمین دوره جایزۀ ادبی، تاریخی بنیاد محمود افشار شد. کتاب «این برگ‌های پیر» مایل نیز به‌عنوان اثر برگزیدۀ همایش حامیان نسخ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی شناخته شده است. در جشنوارۀ کتاب سال جمهوری اسلامی در 1393ش نیز از او به‌عنوان پژوهشگر برتر مطالعات اسلام و ایران تجلیل شده است. در پانزدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی در 1395ش نیز از مایل هروی با حضور مقامات ایرانی و افغانستانی تجلیل به عمل آمد. در این مراسم کتاب «فرزند هرات» ارج‌نامۀ مایل هروی نیز رونمایی شد. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد نیز در 1397ش از سال‌ها فعالیت و خدمات مایل هروی تجلیل کرد.[۲۲]
تصویرپردازی
در طول سال‌ها فعالیت مایل هروی در ارتباط با او مقالات، یادنامه‌ها، نقد و معرفی بسیاری در جراید و در ضمن برخی از کتب تهیه، نوشته و چاپ شده است که مهم‌ترین آنها کتاب فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی) در 757 صفحۀ وزیری است. این کتاب به کوشش علی اوجبی در 1395ش توسط خانۀ کتاب در تهران منتشر شده است. کتاب فرزند هرات شامل زندگی‌نامه، گفتگو، معرفی تفصیلی آثار، مقالات و رسائل اهدایی است که با کیفیت خوب و کاغذ عالی صحافی و منتشر شده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ موجانی، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، 1394ش، ص501.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص15.
- ↑ موجانی، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، 1394ش، ص501.
- ↑ «نجیب مایل هروی»، ویکی‌ادبیات.
- ↑ موجانی، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، 1394ش، ص501؛ «گفتگو با استاد نجیب مایل هروی قسمت دوم»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص16.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص16.
- ↑ وجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص15.
- ↑ «نجیب مایل هروی»، ویکی‌ادبیات.
- ↑ وجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص16؛ «زبان فارسی و پیوند آن با هویت اسلامی در افغانستان»، 1364ش، ص27؛ «گفتگو با استاد نجیب مایل هروی قسمت اول»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ اسفندیاری، «گزارش مراسم پانزدهمین دورۀ جایزۀ ادبی و تاریخی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به نجیب مایل هروی»، 1386ش، ص467.
- ↑ «نجیب مایل هروی»، ویکی‌ادبیات.
- ↑ اسفندیاری، «گزارش مراسم پانزدهمین دوره جایزه ادبی و تاریخی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به نجیب مایل هروی»، 1386ش، ص467 تا 472؛ «این آیینۀ قدنما شکستنی نیست»، 1388ش، ص17.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص17؛ تاریخ و زبان در افغانستان، علل تشتّت فرهنگی و اجتماعی، 1362ش، ص15.
- ↑ وجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص18؛ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی، 1380ش، ص12.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص19.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص22؛ مایل هروی، نجیب، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، 1397ش، ص18.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص29؛ نقد و تصحیح متون (مراحل نسخه‌شناسی و شیوه‌های تصحیح نسخه‌های خطّی فارسی)، 1369ش، ص8.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص29.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص29.
- ↑ اوجبی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، 1395ش، ص32.
- ↑ «نجیب مایل هروی»، ویکی‌ادبیات.
- ↑ «نجیب مایل هروی»، ویکی‌ادبیات.
منابع
- اسفندیاری، زهرا و جابری‌نسب، نرگس، «گزارش مراسم پانزدهمین دورۀ جایزۀ ادبی و تاریخی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به نجیب مایل هروی»، مجلۀ بخارا، شمارۀ 60، ۱۳۸۶ش.
- اوجبی، علی، فرزند هرات (ارج‌نامۀ نجیب مایل هروی)، تهران، خانۀ کتاب، 1395ش.
- «این آیینۀ قدنما شکستنی نیست»، فصلنامۀ پژوهشی اقوام و مذاهب، شمارۀ 12، 1388ش.
- «زبان فارسی و پیوند آن با هویت اسلامی در افغانستان»، نشریه کیهان فرهنگی، شمارۀ 20، 1364ش.
- «گفتگو با استاد نجیب مایل هروی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1399ش.
- مایل هروی، نجیب، نقد و تصحیح متون (مراحل نسخه‌شناسی و شیوه‌های تصحیح نسخه‌های خطّی فارسی)، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1369ش.
- مایل هروی، نجیب، تاریخ و زبان در افغانستان، علل تشتّت فرهنگی و اجتماعی، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1362ش.
- مایل هروی، نجیب، نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی، تهران، طبع و نشر، 1380ش.
- مایل هروی، نجیب، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1397ش.
- موجانی، سیدعلی و دیگران، فرهنگ شخصیت‌های معاصر افغانستان، تهران، عظام، 1394ش.
- «نجیب مایل هروی»، ویکی‌ادبیات، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1402ش.