نظام ارباب رعیتی
نظام ارباب رعیتی؛ حکمرانی مبتنی بر سلطه خوانین و اربابان بر زندگی مردم عادی.
نظام ارباب‌رعیتی، نوعی ساختار اجتماعی متداول در گذشتۀ ایران بوده که به‌منظور کنترل قدرت اقتصادی و سیاسی مردم، برخی افراد مانند خوانین و بزرگان یک منطقه به‌عنوان مالک و ارباب آن منطقه منصوب می‌شدند. این امر پیامدهای منفی متعددی بر سبک زندگی فردی و اجتماعی مردم عادی آن جامعه داشت.
مفهوم‌شناسی
ارباب‌رعیتی، یک نظام اجتماعی و اقتصادی است که در آن ارباب، مالک وسایل تولید است و با بهره‌کشی از رعیت، به محصول اضافی دست می‌یابد. [۱] ارباب‌رعیتی به خان‌خانی و ملوک‌الطوایفی نیز شهرت داشت. در این نظام، منافع ارباب در تمام امور رعیت، توسط گماشتگان ارباب کنترل می‌شد.[۲] رعیت در فرهنگ مسلمانان، به‌معنای زیردستان حاکم بوده و به شخصی که در نقش چوپان مردم بود، ارباب می‌گفتند. در سرزمین‌های مرکزی و شرقی اسلامی، به طبقاتی از اتباع سلطان که مجاز به حمل سلاح نبودند، رعیت گفته می‌شد. این معنا در تشکیلات صفویه و عثمانی گسترش یافت و رعیت یا رعیتی به‌عنوان اصطلاحی دیوانی در مقابل لشکر یا لشکری و عسکر یا عسکری به‌کار می‌رفت. با ترویج این مفهوم، مردم عادی، خدمت‌رسانِ ارباب بودند.[۳]
تاریخچه
برخی مورخان ریشه‌های نظام ارباب‌رعیتی را تا زمان آل‌بویه پی گرفته‌اند؛ در این ساختار، حاکم و اربابان، اموال زیردستان را چپاول می‌کردند.[۴] این نظام در اروپا و کشورهای غربی نیز با عنوان فئودالیسم رواج داشته است. از قرن نهم تا نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی، فئودالیسسم روسیه و شرق اروپا را دربرگرفته بود.[۵] عده‌ای از جامعه‌شناسان معتقدند در ایران، فئودالیسم اروپایی پدید نیامد، زیرا بخش بزرگی از زمین‌های زراعی در مالکیت دولت بود.[۶] از قرن دهم هجری، اصطلاح رعیت معمولا شامل کشاورزانی می‌شد که درآمد مالی ارباب را تأمین می‌کردند و سهم جزئی برای خود نگه می‌داشتند. در بخش‌های بزرگی از جهان اسلام، کشاورزی بر مبنای نظام ارباب‌رعیتی صورت می‌گرفت و رعیت عمده‌ترین نیروی فعال کار در این نظام بود.[۷]
ویژگی نظام ارباب‌رعیتی
از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های نظام ارباب‌رعیتی عبارت‌اند از:
- قدرت سیاسی و اجتماعی میان زمین‌داران بزرگ و خوانین، تقسیم شده و رعایا حق دخالت در امور سیاسی و نظامی را نداشتند.[۸]
- اشراف‌زادگان و خوانین، مالک اصلی دارایی و زمین‌های رعیت بودند. رعیت، برده نبود که مستقلاً فروخته شود؛ بلکه به‌عنوان خدمت‌رسان در تلاش برای تأمین نیازهای ارباب بوده است.[۹]
- هر ارباب قلمروی را به یک دست‌نشانده اختصاص می‌داد و او در آن‌جا بر عملکرد رعیت نظارت می‌کرد تا منافع ارباب تامین شود و از این طریق خود نیز به منافع قابل توجهی دست یابد. [۱۰]
- قانون بنیادین اقتصاد ارباب‌رعیتی، مبتنی بر تولید محصول اضافی برای ارباب بود؛[۱۱] بهره‌کشی از رعایا با نیروی نظامی، سنت یا رویه‌های قضایی، إعمال می‌شد.[۱۲]
تأثیر نظام ارباب‌رعیتی در روابط اجتماعی و خانوادگی مردم
مناسبات ارباب و رعیت، بیشتر بر مبنای مسائل عرفی و گاه شرعی، تعریف می‌شد و اگر خدماتی در جهت آبادانی، ایجاد نظم، حل‌و‌فصل اختلافات و رسیدگی به امور جاری مردم صورت می‌گرفت با هدف تأمین بیشتر و بهتر منافع اربابان بود. [۱۳] در همین چارچوب، ناملایماتی در امور رعیت توسط اربابان صورت می‌گرفت[۱۴] که تصرف املاک و زمین‌های رعیت،[۱۵] سهیم‌شدن در محصولات رعیت [۱۶] و دخالت در امور شخصی و خانوادگی رعیت مانند زورگویی و ازدواج اجباری با دختران رعیت، از جمله آنها است.[۱۷]
پیامدهای منفی نظام ارباب‌رعیتی
- افزایش وابستگی مالی و اقتصادی رعیت به خوانین؛
- نابرابری اجتماعی و اقتصادی در جامعه؛
- احاطه و نفوذ اربابان و خوانین در زندگی شخصی رعیت و روستاییان؛ [۱۸]
- افزایش مهاجرت روستاییان به شهر برای رهایی از سلطۀ اربابان؛
- کاهش استقلال مالی و شخصیتی مردم عادی؛
- خالی شدن روستاها از سکنه و نابودی زندگی روستایی؛
- افزایش ناآرامیهای اجتماعی ناشی از برخورد خردهفرهنگها در زندگی شهر‌نشینی؛[۱۹]
فروپاشی نظام ارباب‌رعیتی
از دهۀ 1340ش با ا فزایش درآمدهای نفتی، زمامداران ایران کوشیدند که ایران را به کشوری صنعتی تبدیل کنند.[۲۰] برپایی کارخانه‌ها و مراکز صنعتی در اطراف شهرهای بزرگ، سبب شد که روستاییان زندگی خود را محصور در کشاورزی و درآمدزایی برای ارباب نبینند و راهی شهرها شدند. از سوی دیگر در پی اصلاحات ارضی، زمین کافی به همۀ دهقانان نرسید و باز بسیاری از خانوارهای روستایی به شهرها مهاجرت کردند. [۲۱] مجموعه این عوامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، پایه‌های نظام ارباب و رعیتی را سست کرد[۲۲] تا این‌که انقلاب اسلامی در ایران به پیروزی رسید. با پیروزی انقلاب اسلامی، نظام ارباب و رعیتی، جایگاهی در قوانین جمهوری اسلامی ایران نداشت و ریشۀ نظام ارباب‌رعیتی خشکید.[۲۳]
تصویرسازی نظام ارباب‌رعیتی در آثار نمایشی
با پیروزی انقلاب اسلامی، فرصت مناسبی برای سینماگران فراهم شد تا نظام منسوخ ارباب‌رعیتی را به نقد بکشند؛ از جمله آثاری که در این زمینه ساخته شد عبارت است از:
- مجموعۀ تلویزیونی «گیل‌دخت» به کارگردانی مجید اسماعیلی که در بخشی از این سریال به روایتی از زندگی خوانین و رعایا پرداخته شده است. گلنار، شخصیت اصلی قصه دختر خان است که باید به قوانین محدودکننده برای دختری با موقعیت او سر تسلیم فرود آورد، هرچند که با آرزوها و افکار او به‌عنوان دختری جسور همسو نیست.[۲۴]
- مجموعۀ تلویزیونی «پس از باران» به کارگردانی سعید سلطانی که در اواخر دهۀ ۷۰ ساخته شد، در خلال قصه‌ای تراژیک، ظلم خان‌ها به رعیت را روایت کرده است. ظلم تصویرشده در این سریال، محدود به استثمار نیروی کار نبوده و سویه‌های اجتماعی دیگر مانند ازدواج اجباری با دختران را نیز پوشش داده است.[۲۵]
- مجموعۀ تلویزیونی «کلبه‌‌ای در مه» رفتار خان‌زاده‌ای جوان و مستبد را روایت می‌کند که از هیچ ظلمی بر رعیت فروگذار نمی‌کرد.
- مجموعۀ تلویزیونی «گذر از رنج‌های زندگی»، داستان دختری را روایت می‌کند که مادر وی فوت کرده و مجبور به عقد با پسر خان می‌شود. این فیلم به روایتی از نفوذ خان‌ها در ابعاد مختلف زندگی رعایا اختصاص دارد.
- مجموعه‌های تلویزیونی دیگری مانند «خانه‌ای در تاریکی» و «سال‌های برف و بنفشه» «به کارگردانی سعید سلطانی»، «پریدخت» به کارگردانی سامان مقدم، «کیف انگلیسی» و «کلاه پهلوی» به کارگردانی سید ضیاءالدین دری از جمله آثار نمایشی است که محتوای اصلی همۀ آنها، ظلم ارباب به رعیت و مداخلۀ وی در تمامی امور رعیت است.[۲۶]
پانویس
- ↑ . معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ ارباب‌رعیتی.
- ↑ . «فئودالیسم چیست»، وب‌سایت خبری عصر ایران.
- ↑ ذیلابی، «تطور اصطلاح رعیت و قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی»، 1393ش، ص87-88.
- ↑ . «فئودالیسم چیست»، وب‌سایت خبری عصر ایران.
- ↑ . زینالی و قلیزاده، «نگرش ضد نظام ارباب- رعیتی در یادداشت‌های شکارچی اثر ایوان سرگیویچ تورگنیف»، 1394ش، ص275-276.
- ↑ . «فئودالیسم چیست»، وب‌سایت خبری عصر ایران.
- ↑ ذیلابی، «تطور اصطلاح رعیت و قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی»، 1393ش، ص87-88.
- ↑ ذیلابی، «تطور اصطلاح رعیت و قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی»، 1393ش، ص87-88.
- ↑ . زینالی و قلیزاده، «نگرش ضد نظام ارباب- رعیتی در یادداشت‌های شکارچی اثر ایوان سرگیویچ تورگنیف»، 1394ش، ص275-276.
- ↑ . «فئودالیسم چیست»، وب‌سایت خبری عصر ایران.
- ↑ . «فئودالیسم چیست»، وب‌سایت خبری عصر ایران.
- ↑ . «فئودالیسم چیست»، وب‌سایت خبری عصر ایران.
- ↑ . باقری و کریمی، «مبانی حقوقی و سیاسی نظام ارباب - رعیتی پشتکوه عصر والیان»، 1394ش، ص17.
- ↑ . «فئودالیسم چیست»، وب‌سایت خبری عصر ایران.
- ↑ ذیلابی، «تطور اصطلاح رعیت و قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی»، 1393ش، ص87-88.
- ↑ . معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ ارباب‌رعیتی.
- ↑ . مجلسی و اشرفی، «قصه ظلم خان و رنج رعیت»، وب‌سایت روزنامۀ فرهنگی اجتماعی صبح ایران: جام‌جم.
- ↑ . زینالی و قلیزاده، «نگرش ضد نظام ارباب- رعیتی در یادداشت‌های شکارچی اثر ایوان سرگیویچ تورگنیف»، 1394ش، ص275-276.
- ↑ . تجدد، «پیآمدهای مثبت و منفی اجرای قانون اصلاحات ارضی در ایران»، وب‌سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ . تجدد، «پیآمدهای مثبت و منفی اجرای قانون اصلاحات ارضی در ایران»، وب‌سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ . تجدد، «پیآمدهای مثبت و منفی اجرای قانون اصلاحات ارضی در ایران»، وب‌سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ . تجدد، «پیآمدهای مثبت و منفی اجرای قانون اصلاحات ارضی در ایران»، وب‌سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ . «پیروزی نظام اسلامی نظام ارباب و رعیتی را از بین برد»، خبرگزاری فارس.
- ↑ . مجلسی و اشرفی، «قصه ظلم خان و رنج رعیت»، وب‌سایت روزنامۀ فرهنگی اجتماعی صبح ایران: جام‌جم.
- ↑ . مجلسی و اشرفی، «قصه ظلم خان و رنج رعیت»، وب‌سایت روزنامۀ فرهنگی اجتماعی صبح ایران: جام‌جم.
- ↑ . مجلسی و اشرفی، «قصه ظلم خان و رنج رعیت»، وب‌سایت روزنامۀ فرهنگی اجتماعی صبح ایران: جام‌جم.
منابع
- باقری، پرویز و کریمی، عظیم، «مبانی حقوقی و سیاسی نظام ارباب - رعیتی پشتکوه عصر والیان»، نشریۀ پژوهش‌نامه تاریخ، شمارۀ 42، 1394ش.
- «پیروزی نظام اسلامی نظام ارباب و رعیتی را از بین برد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1398ش.
- تجدد، حسین، «پیآمدهای مثبت و منفی اجرای قانون اصلاحات ارضی در ایران»، وب‌سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: شهریور 1387ش.
- زینالی، بهرام و قلیزاده، روح‌انگیز، «نگرش ضد نظام ارباب- رعیتی در یادداشت‌های شکارچی اثر ایوان سرگیویچ تورگنیف»، فصلنامۀ پژوهش ادبیات معاصر جهان، شمارۀ 72، 1394ش.
- ذیلابی، نگار، «تطور اصطلاح رعیت و قشربندی رعایا در تشکیلات اسلامی»، فصلنامۀ تاریخ و تمدن اسلامی، شمارۀ 19، 1393ش.
- «فئودالیسم چیست»، وب‌سایت خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1401ش.
- مجلسی، نوشین و اشرفی، سپیده، «قصه ظلم خان و رنج رعیت»، وب‌سایت روزنامۀ فرهنگی اجتماعی صبح ایران: جام‌جم، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1401ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1402ش.