نوایی

نوایی، ترانۀ محلی مشهور و از مقام‌های موسیقی خراسان.

نَواِیی، شاه‌کار موسیقی سنتی ایران و از ترانه‌های محلی خراسانی در ناحیۀ تربت‌جام است که در میان مردم شهرت و محبوبیت دارد و توسط خوانندگان زیادی بازخوانی شده است.

مفهوم‌شناسی

ترانۀ نوایی با سفر «امیرعلی شیر نوایی» شاعر و وزیر «سلطان حسین بایقرا»، در ارتباط بوده و از نام وی گرفته و به «نوایی» مشهور شده است. واژۀ نوایی در لغت نیز به‌معنای سرود، نغمه و ترانه است. همچنین، «نوا» یکی از 12 پردۀ موسیقی ایران است.

تاریخچه

نوایی به‌عنوان مقام موسیقی در قرن 9 هجری قمری خلق شده است؛ هنگامی که امیرعلی شیر نوایی می‌خواست به دیدن «عبدالرحمان جامی» برود، برای استقبال از وی، سرودی را می‌سرایند که به نوایی مشهور شده است. یک گروه به استقبال این شاعر در محلۀ «محمودآباد» در 18 کیلومتری «تربت‌جام» مشهد می‌روند و نغمۀ نوایی را تمرین می‌کنند. زمانی‌که امیرعلی شیر نوایی، به آنجا می‌رسد، از اسب پیاده شده و همراه با گروه استقبال‌کننده تا مدرسۀ جامی می‌رود و در طول مسیر، سرود نوایی نیز اجرا می‌شود.

خاستگاه

خاستگاه اصلی این آهنگ، خراسان و ناحیۀ تربت‌جام است.

ویژگی

آهنگ نوایی، از ویژگی‌های اعتقادی، تاریخی، اجتماعی، عرفانی و حماسی برخوردار بوده و از دو بخش نوازندگی و خوانندگی تشکیل شده است. این ترانه، در سه دستگاه ماهور، شور و نوا اجرا می‌شود.

سرایندۀ شعر نوایی

سرایندۀ شعر نوایی «عبدالباقی طبیب اصفهانی» است؛ اما دو بیت اول این آهنگ:

نوایی نوایی نوایی نوایی		همه با وفایند تو گل بی‌وفایی
الهی برافتد نشان جدایی		جوانی بگذرد تو قدرش ندانی

جزء شعر طبیب نیست بلکه خوانندگان، با ذوق و سلیقۀ خود به آن افزوده‌اند و در میان ابیات اصلی نیز به‌عنوان ترجیع‌بند، استفاده کرد‌ه‌اند.

خوانندۀ آهنگ

«مرادعلی سالاراحمدی»، اولین هنرمند و خواننده‌ای است که ترانۀ نوایی با صدای او ضبط و در کتاب «موسیقی تربت‌جام» منتشر شده است. مقام نوایی، به‌عنوان مقام موسیقی محلی خراسانی، اولین‌بار توسط «غلامعلی پورعطایی» خلق و اجرا شده است و «عثمان محمدپرست» نیز آن را خوانده است.

شهرت و محبوبیت

این ترانه، شهرت ملی و جهانی دارد. بعد از گذشت چند قرن از تولد آن، همچنان در میان همۀ اقشار مردم محبوب است و توسط همۀ اقوام زمزمه می‌شود.

بازخوانی

نوایی به‌شکل گسترده توسط خوانندگان مرد و زن، از جمله بیژن بیژنی، محمد اصفهانی، رضا رویگری و ابراهیم شریف‌زاده، بازخوانی شده است.

اجرا در نمایش

این ترانه، در 1344ش در نمایش «پهلوان اکبر می‌میرد» نوشتۀ بهرام بیضایی اجرا شده که نشان‌دهندۀ ارزش و اهمیت آن است.

دلیل ماندگاری

1. 1. اصالت و دست‌نخورده ماندن مقام موسیقی نوایی که این ترانه در آن اجرا شده است؛
2. 2. محتوای عاشقانه و عارفانۀ شعر، به ویژه این بیت: «بنازم به بزم محبت که آنجا/ گدایی به شاهی مقابل نشیند»؛
3. 3. هماهنگی میان موسیقی با وزن و مفاهیم شعر.

متن ترانه

غمش در نهان‌خانۀ دل نشیند

غمش در نهان‌خانۀ دل نشیند		بنازی که لیلی به محمل نشیند
به‌دنبال محمل چنان زار گریم		که از گریه‌ام ناقه در گل نشیند
خلد گر به پا خاری آسان بر آرم		چه سازم به خاری که در دل نشیند
پی ناقه‌اش رفتم آهسته ترسم		غباری به دامان محمل نشیند
مرنجان دلم را که این مرغ وحشی		ز بامی که برخاست مشکل نشیند
عجب نیست خندد اگر گل به سروی		که در این چمن پای در گل نشیند
بنازم به بزم محبت که آنجا		گدایی به شاهی مقابل نشیند
طبیب از طلب در دو گیتی میاسا		کسی چون میان دو منزل نشیند؟

منابع

• اصفهانی، طبیب، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.
• «اولین خوانندۀ مقام نوایی درگذشت»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1397ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.
• قدیمی، علی‌اكبر، «نوای نوایی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 20 بهمن 1401ش.
• «ماجرای شكل‌گیری نوایی نوایی از زبان غلام‌علی پورعطایی»، خبرگزاری برنا، 29 آذر 1391ش.
• «متن شعر نوایی نوایی؛ از ترانه‌های موسیقی محلی خراسانی»، وب‌سایت ستاره، تاریخ به‌روز رسانی: 1 خرداد 1401ش.
• «مقام نوایی مرزهای داخلی و خارجی را درنوردیده؛ اجراکنندگان نوایی از غلامعلی پورعطایی تا رضا رویگری»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1400ش.
• «نوایی نوایی، عاشقانه‌ای که در نهان‌خانه دل ماند؛ شعر در اصفهان، آواز در خراسان، معشوقه‌ای که با کاروانی رفت»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 26 بهمن 1399ش.