نورستان

نورستان؛ عروس ولایت‌های افغانستان در دره‌های شمال‌شرق.
نورستان از مناطق باستانی افغانستان است که از گذشته‌ای دور، نسلی از آریایی‎‌ها در آن ساکن بوده و آداب، رسوم و فرهنگ آنها با دیگر مناطق افغانستان متفاوت است.

نام‌گذاری

نورستان در گذشته به‌نام‌های پارا، پامیزاد، داردستان، بلورستان، کتور و کافرستان و ساکنان آن به الینا، کلاشا، بلور، کموج یا کیمجی‌کتور و کافرهای سیاهپوش و سفیدپوش و نورستانی شهرت داشتند.

همچنین، قبل از سلطنت عبدالرحمن‌خان، ساکنان این ولایت دین مخصوصی داشتند؛ امیر عبدالرحمن‌خان در سال 1895م به ‌نورستان حمله کرد و پس از آن، مردم به اسلام گرویدند و نام کافرستان به نورستان بدل شد. در سدۀ اخیر به نورستان، جدیدالاسلام نیز می‌گویند.

تاریخچه

برخی، ساکنان نورستان را از نسل سپاهیان اسکندر مقدونی دانسته‌اند. گروهی دیگر آنها را از نسل قوم کوشانی و برخی دیگر نیز آنها را شاخه‌ای از اقوام آریایی- هندو اروپایی-می‌دانند. مورخان، تاریخ نورستان را به سه دورۀ قبل از اسلام، دورۀ اسلام در افغانستان و نورستان بعد از اسلام تقسیم می‌کنند. نورستان، همچنین، پیش از جمهوری دموکراتیک، جزء ولایت کنر بود و اولین خیزش عمومی علیه حکومت خَلقی در 10 تیر 1357ش در نورستان به رهبری محمدانور امین رخ داد.

جمعیت‌شناسی

بر اساس احصائیۀ ملی افغانستان در سال ۱۳۹۸ش، جمعیت ولایت نورستان 160،993 نفر برآورد شده که 82174 نفر آن را مردان و ۷۸819 نفر آن را زنان تشکیل می‌دهند. زبان نورستانی که آن را کافری می‌نامند، شاخۀ مستقلی از هندو ایرانی است. بیش از یک قرن است که مردم نورستان، مسلمان شده و از پیروان مذهب حنفی به‌شمار می‌روند؛ اما در گذشته به آیین‌های باستانی و بت‌پرستی اعتقاد داشتند.

جغرافیا

موقعیت: نورستان با مساحت 3632 کیلومتر مربع در گوشۀ شمال‌شرقی افغانستان واقع شده است. اين ولايت در شمال با ولايت بدخشان، در شرق با چترال و منطقۀ کشمير پاکستان، در جنوب با ولايت کنر و در غرب با پنجشير، کاپيسا و لغمان همسایه است.

آب‌وهوا: ولايت نورستان يک ولايت کوهستانى با آب‌و‌هوای ملايم است. میزان بارش در این ولایت، 600 تا 800 میلی‌متر در طول سال است. بخش‌هاى شمالى نورستان در زمستان بسيار سرد بوده و اهالی آن‌جا دمای منفی ده درجه را نیز تجربه کرده‌اند، اما در فصل‌هاى ديگر سال، معتدل و برخى مناطق آن در تابستان بسيار گرم مي‌شود.

منابع آبی: رودخانه‌های پیج، راشکل، وایگل، پارون و رمگل، مهم‌ترین منابع آبی نورستان هستند.

پوشش گیاهی: قدمت جنگل‌های نورستان به 4000 سال می‌رسد. جنگل‌ها تا ارتفاع 3200 متری کوه‌ها را پوشانده است. این جنگل‌ها، دارای درختان مخروطی و سوزنی‌برگ ارچه، بلوط، توت، انجیر، انگور، انار، عناب، آلو بخارا، جلغوزه و زیتون هستند.

باغ‌های نورستان به‌طور طبیعی در دامان کوه بدون احاطه افتاده و برای تشخیص حریم هر کدام، نشانه‌ها و قوانین ویژه‌ای دارند. باغ‌های نورگرام در نورستان غربی از باغ‌های پرثمر هستند.

اقتصاد

اساس اقتصاد مردم نورستان، تولیدات زراعی و حیوانی است و به‌صورت کالا‌به‌کالا معامله می‌کنند. قبل از ورود اسلام به نورستان، تفاوت دین، روابط تجاری آنها را با دیگر مناطق کشور محدود کرده بود، اما بعد از ورود اسلام، تجارت، رتبه سوم در اقتصاد نورستان را از آن خود کرده است.

در گذشته‌ زنان بیشتر به زراعت، باربری و جمع‌آوری چوب و مردان به جنگ، صید و کار مشغول‌ بودند. شبانی، صنعت، بافندگی زنان در زمستان، تربیت زنبور عسل به‌خصوص در باغ‌های وامه از دیگر فعالیت‌های مردم نورستان است.

فرهنگ و هنر

ادبیات شفاهی: ادبیات مردم نورستان به دو دورۀ قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسیم می‌شود. افسانه‌ها و ضرب‌المثل‌ها در دورۀ قبل از اسلام مضامین اسطوره‌ای و مذهبی در وصف خدایان، الهه‌ها، رزمجویان و قهرمانان داشت، اما بعد از اسلام مضامینی همچون عشق، اخلاق، طنز و مسائل تربیتی را شامل می‌شود.

آداب‌و‌رسوم: رسوم‌ باشندگان (شهروندان) ولايت نورستان شباهتی به رسوم ولايات ديگر افغنستان ندارد؛ آنها در خانه برای خوردن غذا از چَوکی (صندلی) و میز استفاده می‌کنند. بزرگان جنگی هم از امتیاز داشتن چوکی‌های شاخدار بهره می‌بردند. برگزاری جشن و مراسم‌های مختلف نیز در نورستان رایج است؛ مانند جشن‌های خزانی و نوروزی که در جشن خزان دختران چراغ چوب می‌افروختند. در گذشته، نورستانی‌های قبل از اسلام (کافرها)، مراسم اسطوره‌ای-آیینی خود را برای قرن‌ها در کنار قربانگاه امرا به جای می‌آوردند. این مراسم با نیایش همراه بود.

لباس: پوشش مردم نورستان، بیشتر از پوست و پشم حيوانات ساخته شده است. مردان نورستان از کلاه پکول استفاده می‌کنند. زنان نورستانی نوعی ساق‌پوش زیر جامۀ بلند و فراخ می‌پوشیدند که با کمربندهای بافته‌شده، جمع شده و در پشت شانه‌ها و آستین‌ها با ترکیبی از تکه‌دوزی‌های سرخ و سیاه تزیین می‌شده است. این نوع ساق‌پوش مخصوص نورستان بوده و در جای دیگری یافت نمی‌شود.

مشاهیر: نائب سالار عبدالوکيل ‌خان، گل ميرخان، فرمون خان، مولوى افضل، عبدالله‌خان نورستانى، عبدالقديرنورستانى، سميع‌الله، سليمان، مجيد رشيدى، سلطانه نورستانى از چهره‌هاى شهير اين ولايت شمرده مي‌شوند.

موسیقی: رقص و موسیقی در نورستان قدمتی چهار هزار ساله دارد. سبک‌های موسیقایی اجرا شده در این منطقه، منحصر به فرد است. یک آواز‌خوان به‌عنوان پیش‌خوان به زبان نورستانی به اجرای آهنگ پرداخته و یک گروه نیز او را همراهی می‌کنند. در نورستان قدیم، رقص و موسیقی با جوش و خروش برگزار می‌شده و شباهتی هم به رقص تمثیلی اپرا دارد.

سرنده، نی یا شپوچه باسته (به زبان نورستانی)، دهل، دایره یا بومبوک سگنی، توله و اوربا از آلات موسیقی نورستان هستند. که تحت تأثیر موسیقی هندی و دره سند است. در نورستان قبل از اسلام رقص نات (nat) یکی از مناسک دینی و رمز ستایش و نیایش در برابر معبود محسوب می‌شده است. این رقص به شش دسته تقسیم می‌شد. توله و نوعی سه‌تار خاص به نام واجد نيز در موسيقى محلى نورستان، نواخته مي‌شود. از آوازخوانان آن‌جا می‌توان به محمد اسحاق نورستانی، عبدالوکیل، شیراحمد و فضل‌الکریم اشاره کرد.

غذاهای محلی: نان گندم، جو، عسل، پنیر، قروت (کشک)، ماست، چهار مغز، جوش، ایته ( با رودۀ بز درست می‌شود) و بولانی (با چربی و چهارمغز) از غذاهای رایج نورستان هستند.

رسانه: در این ولایت، تنها يک راديو در نورگرام و يک راديو دولتى در پارون فعاليت دارند.

ورزش‌های محلی: مردم نورستان به ‌بازی‌های بدنی علاقه دارند؛ خیز انداختن از دور، گَل انداختن، هاکی و تیراندازی از جمله بازی‌های مرسوم است. بازی‌هاى مختلف محلى مانند خوسى، توپ دنده، واوروکى، دزغپی نیز در ولايت نورستان رواج دارند که بیشتر در فصل بهار و تابستان بازی می‌شوند. بازى انگشت از بازى‌هاى مشهور نورستان است که در فصل زمستان از سوى اکثريت مردم نورستان اجرا مي‌شود. علاقه‌مندان و بازیکنان واليبال، نسبت به هر نوع بازى ديگر بيشتر است، اما در سال‌های اخیر، بازى کرکت مثل ساير ولايات کشور در نورستان نيز رشد کرده و اين ولايت از يک تيم منتخب برجسته کریکت برخوردار است که در مسابقات ولايتى خوب درخشيده و گاهی مسابقات کرکت نيز در پارون مرکز ولايت برگزار می‌شود.

سوغات و صنایع محلی: هیکل‌تراشی، منبت‌کاری و کنده‌کاری در نورستان بسیار رایج است. عامل اصلی در ترقی کنده‌کاری اعتقادات مذهبی باستانی و جنگل‌های انبوه است. هنر کنده‌کاری حاوی مجموعه‌ای از مطالب و مفاهیم است که اطلاعات و وقایع اجتماعی و ساختار اجتماعی کهن نورستان را به‌جای حرف با نمادها بیان می‌کند. تزیین چوب در دروازه‌های ورودی و کلکین‌ها (پنجره) و منبرهای مساجد از سبک کلاسیک نورستانی رواج یافته است.

ساختن کارد مخصوص (چوری) و تبرهای کار از جنس فولاد و تبرهای رقص و بازی از جنس برنج از دیگر کارهای دستی نورستانی‌ها محسوب می‌شود. جولایی، دباغی، حجاری، سفال‌سازی و خجمچه از دیگر فعالیت‌های نورستانی‌ها به‌ شمار می‌رود.

معماری: الگوی مسکن نورستان خانه‌هایی دو طبقه با قاب چوبی است که اتاق نشیمن با ایوان جلوی آن در بالا و انبارهای مواد خوراکی و علوفۀ زمستانی در پایین قرار گرفته‌اند. در صورت مساعد بودن شرایط آب‌وهوایی محوطۀ باز بیرون برای دیدار روستاییان با یکدیگر و برگزاری ميهمانی‌ها به فضایی فعال مبدل می‌شود. دسترسی به خانه از طریق نردبان باریکی انجام می‌شود. قشر نجار برای خانواده‌های مشهور نورستان کارهای نمادین از چوب‌های کنده‌کاری شده می‌سازند که نشانگر موقعیت اجتماعی و توانایی اقتصادی افراد است. این کنده‌کاری‌ها بعد از اسلام، بیشتر به‌عنوان عنصر تزیینی استفاده می‌شود.

آموزش و تحصیلات عالی

در ولايت نورستان تاکنون ٢١١ باب مکتب شامل دو ليسه، ١١٧ باب مکتب ابتدايی و ٩٢ مکتب در مقطع متوسطه وجود دارد. در اين ولايت ٢٠ باب مدرسۀ دينى، دو ليسۀ مسلکى زراعت و سه دارالمعلمين‌ نيز وجود داشته و تعداد شاگردان در اين ولايت به ٧٢٨٤٣ نفر مي‌رسند که ٤٤٢٢٠ نفر آن پسران و ٣٢٦٢٣ نفر آن را دختران تشکیل می‌دهند. تعداد معملين اين ولايت ١٢٧٠ نفر بوده که ١٢٠ نفر زن و باقی آنها مرد هستند. همچنان از جمع آنان ٣٠ مرد و ٤ زن معلم مسلکى هستند. در بخش تعليمات اسلامى ١٩٠ استاد وجود دارد که تنها ١٢ نفر از آنها زن هستند.

دانشگاه‌ها: مؤسسۀ تحصیلات عالی نورستان، تنها دانشگاه دولتی در نورستان است.

تقسیمات کشوری

این ولایت هشت ولسوالی به‌نام‌های نورگرام، دوآب، مندول، وایگَل، واما، كامدیش و برگمتال دارد. مركز نورستان «پارون» است که به سه قسمت تقسیم می‌شود: پرایگرام (نورستان شرقی)، گلشوم (نورستان مركزی) و رمگل (نورستان غربی).

گردشگری

نورستان به‌‌دلیل زیبایی مناظر و طبیعت بکری که دارد مقصد مسافران بسیاری از سراسر جهان است.

روستا و معبد کشتگی (خانه کافران) پایگاه نظامی مستحکم و عبادتگاهی مقدس بوده است. باغ وامه در دره ایشتیوی از معروف‌ترین قریه‌های نورستان به‌شمار می‌رود که مقصد بسیاری از مسافران است. ولایت نورستان دارای زبان، فرهنگ، خانه‌ها، صنعت چوب، مجسمه‌های چوبی، مناظر زیبا و شکارگاه‌های خوبی است. زیارت دیوانه بابا در برگمتال یکی از اماکن دیدنی برای مسافران است. در 30 آذر سال 1399ش، ۵۱۹ اثر باستانی در نورستان کشف شد.

بهداشت و سلامت

امروزه وضعیت زیرساخت‌های درمانی و بهداشتی نورستان مناسب نیست و مرکز تعلیم و تربیت صحّی وجود ندارد اما در نورستان قدیم زایشگاه وجود داشته و زنان قبل یا هنگام وضع حمل به‌جایی شبیه به زایشگاه می‌رفتند و بعد از 7 روز مراقبت توسط پرستاران، به خانه برمی‌گشتند.

راه‌های ارتباطی: دره‌های فراوان و شرایط آب‌وهوایی باعث شده بیشتر مناطق نورستان از خطوط مواصلاتی محروم باشند.

منابع

• ارزگانی، مسیح، افغانستان رنگین‌کمان اقوام: قوم‌شناسی و مردم‌شناسی فرهنگی، بی‌جا، بی‌نا‌، 1390ش.
• اعتمادی، احمدعلی، «اقتصاد روستایی نورستان»، مجلۀ فرهنگ ایران زمین، شماره 4، 1335ش.
• «پانصدونوزده اثر باستانی در نورستان کشف شد»، وب‌سایت هشت صبح، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1399ش.
• تازه نورستانی، سمیع‌الله، ریشه‌های تاریخی و فرهنگی نورستان، کابل، 1367ش.
• تازه نورستانی، سمیع‌الله، ادبیات شفاهی نورستان، کابل، وزارت اطلاعات و فرهنگ، چ3، 1391ش.
• تازه نورستانی، سمیع‌الله، پیرامون زبان نورستانی، کابل، کتب بیهقی، 1390ش.
• تازه نورستانی، سمیع‌الله، کندنکاری نورستانی و بار معنایی آن، کابل، نهاد فرهنگی میرزا تازه‌گل‌خان، 1397ش.
• تیمور، «نورستان، سرزمین رنج و مبارزه»، وب‌سایت حزب همبستگی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1392ش.
• جیلانی، غلام، «جغرافیای ولایات افغانستان»، کابل، اداره کتابخانه‌های سیار اریک، 1379ش.
• دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامه افغانستان، قم، مؤلف، چ1، 1371ش.
• «دیدار سرپرست وزارت صحت‌عامه با والی ولایت نورستان»، ‌وب‌سایت وزارت صحت عامه، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1399.
• دیگدان و تنور، «تهیه جوش مزه‌دار در نورستان»، یوتیوب، تاریخ بازدید: 13 دی 1401ش.
• دیگدان و تنور، «غذای نورستانی آیته چگونه پخته می‌شود؟»، یوتیوب، تاریخ بازدید 13 دی 1401ش.
• سرتیپی‌پور، محسن، «مسکن: مسکن روستایی در ترکیه و افغانستان»، مجلۀ مسکن و محیط روستا، شماره 117، 1386ش.
• شفایی، مهدی، «نورستان سومین پارک ملی افغانستان»، وب‌سایت آتیس سیستم جامع گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1399ش.
• شیرمحمدی، رضا، «ولایت نورستان در افغانستان به عنوان پارک ملی اعلام گردید»، وب‌سایت دویچه‌وله، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1399ش.
• صدیقی، جلال‌الدین، با سرزمین نورستان آشنا شوید، کابل، مطبعه دولتی، بی‌تا.
• طاهری، روح‌الله، «خشم جنگ و طبیعت بر عروس افغانستان؛ در نورستان چه می‌گذرد؟»، وب‌سایت صبح کابل، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1400ش.
• «هی میدان طی میدان، دیدار باسط ایرج از قریه ایشتیوی ولایت نورستان»، صفحه طلوع تی‌وی در یوتیوب، قسمت 28، تاریخ بازدید: 25 دی 1401ش.
• عرفان، داوود، فرهنگ جزیره‌ای: تأملاتی پیرامون فرهنگ سیاسی افغانستان، کابل، انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان، 1399ش.
• عناصری، جابر، «موسیقی در قلمرو فرهنگ ملل: موسیقی فولکلوریک افغانستان»، در ماهنامه چیستا، شماره 62، 1368ش.
• عناصری، جابر، «نمایش در قلمرو فرهنگ و ملل: صحنه تمثیل و ننداری (نمایش‌های اسطوره‌ای - آیینی و تئاتر مدرن در افغانستان»، مجلۀ چیستا، شماره 53 و 54، 1367ش.
• فرهاد، محمدعالم، نقش و تزیین در آبدات تاریخی افغانستان، کابل، مطبعه سهر، 1398ش.
• کبیر رنجبر، علوم، «بحثی پیرامون شیوه تولید آسیایی و امکان موجودیت آن در قبایل پشتون و نورستان»، کابل، آکادمی علوم جمهوری دموکراتیک افغانستان مرکز علوم اجتماعی، 1363ش.
• کهزاد، احمدعلی، «نورستان و روش مخصوص هیکل‌تراشی و منبت‌کاری مقاله»، مجله آریانا، شماره 2، 1326ش.
• مارتین، فویگ، «آب‌های نورستان»، ترجمه کتاب کافرستان، جیلانی آریزوی، غ، در مجله آریانا، شماره، 1322ش.
• محمدی، احمد، «معرفی ولایت نورستان، عروس ولایات»، وب‌سایت آتیس سیستم جامع گردشگری افغانستان، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1397ش.
• محمود، شاه‌محمود، «معرفی والیت نورستان (گلستان سبزینه افغانستان) در قاموس کبیر افغانستان»، وب‌سایت افغان جرمن آنلاین، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1399ش.
• مددی، وهاب، سبک‌های موسیقی محلی افغانی فرهنگ مردم، فصلنامه فرهنگ مردم، شماره 2، 1359ش.
• معتمدی، احمدعلی، مذهب قدیم نورستان، کابل، آکادمی علوم جمهوری افغانستان، 1370ش.
• «معرفی ولایت نورستان! با طبیعت زیبا و حیرت آور»، وب‌سایت افغانستان‌پرس، تاریخ بازدید 15 دی 1401ش.
• «مناظر زیبای طبیعی نورستان دیدنی ترین مناطق در افغانستان»، خبرگزاری آژانس باختر یگانه، 30 خرداد 1401ش.
• «معرفى ولايت نورستان – افغانستان»، وب‌سایت سیاح آنلاین، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1394ش.
• نجفی، علی، «تنوع قومی، فرهنگی و زبانی در افغانستان»، در مجله جریان‌شناسی دینی معرفتی در عرصه بین‌الملل، شماره 7، 1390ش.
• ندیشنگ، سمیع‌الله، «مرور کوتاهی بررسم و عنعنات نورستان قبل از اسلام (2)»، فصلنامه فرهنگ مردم، شماره 6، 1360ش.
• هویدی، فهمی، افغانستان سقف جهان، ترجمه سرور دانش، قم، مالک اشتر، 1364ش.
• «نورستان؛ موسیقی شهر رویایی افغانستان چه‌گونه است؟»، وب‌سایت سلام وطن‌دار فارسی، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1399ش.
• «ولایت نورستان – نفوس و ولسوالی های آن»، خبرگزاری شاهد، تاریخ بازدید: 17 دی 1401ش.
• «ولایت نورستان»، وب‌سایت وزارت اطلاعات و فرهنگ اداره گردشگری امور نظارتی، تاریخ بازدید: 17 دی 1401ش.
• وکیل غرزی، محمدصفر، « نورستان»، مجلۀ آریانا، شماره 3، 1322ش.
• یاسینی، سیده راضیه، «پوشاک سنتی زنان در جغرافیای فرهنگی ایران»، مجلۀ مطالعات فرهنگ – ارتباطات، شماره 33، 1395ش.