هزاره‌های اسماعیلیه

هزاره‌های اسماعیلیه؛ بخشی از قوم هزاره که پیرو مذهب اسماعیلیه هستند.

هزاره‌های اسماعیلیه، بخش از مردم هزارۀ افغانستان هستند که در قرن سوم هجری پس از گسترش مذهب اسماعیلی در آسیای میانه و مناطقی از افغانستان، به این مذهب گرویدند. این گروه مذهبی، در گذشتۀ تاریخی خود، مورد خشم و سرکوب حاکمان افغانستان بوده‌اند.

تاریخچه

بر اساس گزارش‌های تاریخی، محمد فرزند اسماعیل فرزند امام جعفر صادق که در ری سکونت گزیده بود، تعدادی از پیروان خود را به قندهار، هند و سند برای تبلیغ کیش اسماعیلی فرستاد. هارون ‌الرشید، خلیفۀ عباسی، گروهی را برای دستگیری او فرستاد، اما او به فرغانه (تاجیکستان کنونی) رفت. پیروان محمد بن اسماعیل نیز در حدود سال 280ش به مرو الرود (بالا مرغاب امروز در شمال افغانستان)، فاریاب، هرات، غور و غرجستان رفته و مردم را به کیش اسماعیلی دعوت کردند. آنها در مقطعی از تاریخ، حاکمیت را نیز به‌دست گرفتند. اسماعیلیان در زمان حکومت غزنویان و غوریان به‌شدت سرکوب شدند، با این حال با نفوذ به دربار غوریان از تبلیغ آیین اسماعیلیه دست بر نداشتند.

جمعیت‌شناسی

جمعیت هزاره‌های اسماعیلی را سه درصد از کل جمعیت افغانستان برآورد کرده‌اند. برخی پژوهشگران نیز مجموع هزاره‌های اسماعیلی را یک‌ونیم میلیون نفر اعلام کرده‌اند. علاوه بر هزاره‌ها، اسماعیلیان بدخشان از قوم تاجیک هستند؛ همچنین اسماعیلیان نورستان، یونانی‌تبار بوده و گروهی از سادات نیز، اسماعیلی هستند. اسماعیلیان قندهار نیز بیشتر از سه نژاد هزاره، بلوچ و پشتون‌اند.

گسترۀ جغرافیایی

اسماعیلیان افغانستان در در ولایات بدخشان، کابل، بامیان، میدان وردک، پروان، بغلان، سمنگان و زابل حضور دارند.

حوادث تاریخی

1. سرکوب و قتل‌عام

هزاره‌های اسماعیلیه همواره به‌دلیل تفاوت نژادی و مذهبی مورد خشم و سرکوب حاکمان افغانستان بوده‌اند. آنها از سوی جامعۀ شیعیان نیز مورد بی‌مهری قرار می‌گیرند. در زمان غزنویان و غوریان با نفوذ فقهای اهل سنت به دربار حاکمان، فتوای ارتداد و قتل‌عام آنها را صادر می‌کردند. بیشترین سرکوب هزاره‌های اسماعیلی همزمان با سرکوب شیعیان اثناعشری در زمان حاکمیت عبدالرحمن اتفاق افتاد.

2. تبعید و مهاجرت

در ادامۀ جنگ و گریز، سرانجام هزاره‌های اسماعیلی به سنگلاخ‌ها و مغارات و کوه‌ها پناه بردند و جنگجویان دولتی همۀ اموال ایشان را تملک کردند و اسیران را به کابل فرستادند. خانواده‌های بسیاری به فیض‌آباد بدخشان، درۀ نعلبک دوآب، بلخ، مزار شریف و گرشک و لهوگرد در هرات تبعید شدند. گروهی از اسماعیلیان نیز در کارگاه‌های پرده‌بافی و کارخانۀ چرم‌گیری و حکاکی به‌کار گمارده شدند.

عقائد و باورها

در نگاه اسماعيليه خداوند حقيقتى وراى هستى و فراتر از عقل بوده و هرگز قابل شناخت نيست. خداوند وجودی است كه عقل اول در او حيران است و انسان فقط می‌تواند او را تقدیس کند. در مذهب اسماعیلی، اصالت قرآن با تردید روبرو شده و برخی آن را مجهول دانسته‌اند. اسماعیلیان، اسماعيل (پسر امام جعفر صادق) را امام قائم می‌دانند و به اعتقاد برخي محمد بن اسماعيل امام قائم است. این باور، نقطه افتراق آنها از دیگر شیعیان است که به امامت موسی الکاظم پس از امام جعفر صادق، باور دارند. در برخی آموزه‌های اسماعیلی، امام علی تا جایگاه خدایی ارج نهاده می‌شود. امروزه محبت به امامان اسماعیلی، همسان محبت به امام علی انگاشته می‌شود. مردم وظیفه دارند که از راه‌های گوناگون اسباب کامرانی امام را فراهم کنند؛ زیرا جهان به‌خاطر او خلق شده و اگر مالی در دست دیگران باشد، امانتی از سوی امامان است. اسماعیلیان سالانه عشریه (یک‌دهم) اموال خود را به امام و یا نمایندۀ او می‌دهند. حتی در دوره‌ای که هزاره‌ها از ظلم عبدالرحمن در بخارا فراری شده بودند، عشریۀ سالانه را برای امام خود در بمبئی ارسال می‌کردند.

فرقه‌های اسماعیلیه

بر اثر انشعاباتی که در فرقه اسماعیلیه در قرن پنج هجری رخ داد، اسماعیلیه به دو گروه نزاریه و مستعلی تقسیم شد. هزاره‌های اسماعیلی پیرو فرقه نزاریه هستند که امروزه سلسله امامان آنها آقاخان نامیده می‌شود.

احکام‌دینی

هزاره‌های اسماعیلی به روزۀ ماه رمضان، التزام ندارند، اما برخی از آنها در روزهای اول، پانزدهم و آخر ماه روزه می‌گیرند. آنها نماز نیز نمی‌خوانند و گاهی یک نماز جماعت به‌شکل مدور برپا می‌کنند. اسماعیلیه برای همۀ درآمدهای خود خمس می‌پردازند و حتی اگر پنج پیمانه آب از نهر بردارند، باید یک پیمانه را به‌عنوان خمس و به یاد آقاخان در کنار درخت یا روی سبزه‌ای بریزند.

=1. تقدس آتش

اسماعیلیان افغانستان، آتش را ارج می‌نهند و قداست آن را با دود کردن سترخم (نوعی گیاه)، جهیدن از بالای آتش در نوروز، تقدیس خاکستر و روشن کردن چراغ در سومین روز درگذشت افراد، بازنمایی می‌کنند.

2. عید فطر

اسماعیلیان در عید فطر لباس نو به تن می‌کنند و صبح زود به یتیمان و بیچارگان صدقه می‌دهند.

3. عید قربان

اسماعیلیان، عید قربان را تجلیل کرده و قربانی را از میان گوسفندان نر انتخاب می‌کنند و معتقدند قربانی صاحب خود را از پل صراط عبور می‌دهد. در روز عید قربان، قبل از طلوع خورشید همه سرمه می‌زنند و معتقدند اگر کسی سرمه نکند مار او را نیش می‌زند. خلیفه به منزل قربانی‌کننده می‌رود و گوسفند را می‌شوید و با شال گلیمی و ریسمان‌های مخصوص، گوسفند را می‌بندند. زن صاحب‌خانه، خون قربانی را نگهداری می‌کند تا برای دفع ‌بلاها دود کند. وقتی قربانی را سر بریدند پارچۀ دور گوسفند را بین شرکت کنندگان تقسیم می‌کنند.

4. ذکر فعالیت

اسماعیلیان هرکاری را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌کنند و با ندای «الله اکبر» ختم می‌کنند.

5. خلیفه

خلیفه نزد اسماعیلیان بدخشی و هزاره‌های اسماعیلی از اعتبار و نفوذ گسترده‌ای برخوردار است به‌طوری که مریض را اول پیش او می‌آورند سپس نزد طبیب می‌برند. تمام امور مذهبی بر عهدۀ خلیفه است.

6.آداب سفره

اسماعیلیان برای نشستن کنار سفره، آدابی دارند از جمله این‌که ابتدا بزرگ‌تر، لقمه برمی‌دارد و مهمان پس از صرف طعام، دعای مخصوصی را به‌صورت آهنگین قرائت می‌کند.

7.آیین چراغ روشن

رسم چراغ روشن، از پدیده‌های باشکوه مذهبی نزد اسماعیلیان آسیای مرکزی است. این آیین در بدخشان افغانستان، تاجیکستان، مناطق شمال پاکستان و منطقۀ ترکستان چین به‌عنوان سنت مذهبی رایج است و با ‌نام «دعوت ناصری»، «دعوت سیدنا ناصر خسرو»، «دعوت پیر» و «چراغ روشن» مشهور است. این سنت در روز سوم درگذشت افراد، با تشریفات ویژه برگزار می‌شود.

اقتصاد هزاره‌های اسماعیلیه

اسماعیلیان داشتن پیشه و شغل را ارزش مذهبی می‌دانند و بر پایۀ این باور، به رشد اقتصادی رسیده‌اند. بخشیدن یک‌دهم از درآمد اسماعیلیان به حاکم یا امام، امروزه موجب تقویت نهاد اقتصادی اسماعیلیان و شکل‌گیری بنیاد آقاخان شده است. بنیاد آقاخان، در سراسر جهان، خدماتی را به پیروان مذهب اسماعیلیه ارائه می‌کند. در افغانستان نیز پس از شکل‌گیری نظام جمهوری ‌اسلامی، این بنیاد در صحنه‌های اقتصادی حضور یافته و یکی از مأموریت‌های ویژۀ خود را کمک به اسماعیلیان افغانستان تعریف کرده است.

طالبان و هزاره‌های اسماعیلی

از سال 1996 تا 2001م با تسلط طالبان بر مناطق هزاره‌های اسماعیلی به‌ویژه کتابخانه‌های بدخشان و درۀ کیان، کتاب‌های نفیس خطی تک‌نسخه و منابع مکتوب اسماعیلیان در افغانستان سوزانده یا غارت و نابود شد.

ناصر خسرو و اسماعیلیه

به‌باور محققان، ناصرخسرو نقش مهمی در گسترش کیش اسماعیلی و تعمیق تعالیم آن در افغانستان داشته است. او به دیدار خلیفۀ فاطمی در مصر رفت و به‌عنوان «داعی»، آموزش دید. در سال 444ق به بلخ بازگشت و به‌عنوان «حجت خراسان»، فعالیت تبلیغی خود را آغاز کرد. او سپس در بدخشان ساکن شد و به تبلیغ مذهب اسماعیلی پرداخت و در سال 465ق درگذشت.

منابع

• «اسماعیلیه»، ویکی فقه تاریخ بازدید: 16فروردین: 1402ش.
• «اطلاعاتی دربارۀ آقاخان‌ها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1385ش.
• «بنیاد آقاخان افغانستان چیست/ از شبکۀ توسعه آقاخان چه می‌دانید؟»، خبرگزاری اطلس، تاریخ درج‌ مطلب: 25 حمل (فروردین) 1398ش.
• پیکار، نصیرالدین شاه، «بازتاب نمادین نور یزدانی در مراسم تشریفات مذهبی اسماعیلیان آسیای میانه»، وب‌سایت سیمای شغنان، تاریخ بازدید: 15 فروردین 1402ش.
• تهمورثی، رحمت و حقیقت، سیدصادق، «اسماعيليان نزاري، ازخشونت تا تجددگرايي»، مجلۀ سپهر سياست، سال اول، شماره 1، پاييز 1393ش.
• خواتی، شفق «اسماعیلیه در افغانستان»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تاریخ بازدید: 15 فروردین 1402ش.
• رازق مأمون، «چشم‌انداز یک دولت اسماعیلی در کنار افغانستان»، وبلاگ اسماعیلیان افغانستان، تاریخ بازدید: 15 فروردین 1402ش.
• «سنت‌ها و رسوم مذهبی اسماعیلیان بدخشان»، مجلۀ ماهنامۀ فرهنگی و هنری چشم‌انداز، سال ۱، شمارۀ ۱۱، بهمن ۱۳۸۶ش.
• شریعتی، حفیظ، «کتاب هزاره‌های اهل سنت افغانستان»، وب‌سایت بامیان نیوز، بازدید: 16 فروردین 1402ش.
• وحیدی، محمدحسین، «اسماعیلیه»، وب‌سایت تخصصی شیعه‌شناسی، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1398ش.