هوش عاطفی

هوش عاطفی؛ شناخت و کنترل هیجان‌ها و احساسات خود و دیگران.

هوش عاطفی، احساسی یا هیجانی (Emotional Intelligence)، شامل توانایی نظارت بر عواطف و احساسات خود و دیگران، تفاوت قائل شدن بین آنها و استفاده از این مفروضات به‌منظور هدایت فکر و عمل افراد است. هوش عاطفی، همچنین، مجموعه‌ای از مهارت‌ها، قابلیت‌ها و توانایی‌های غیرشناختی است که قابلیت کلی ما را در پاسخ به نیازها و فشارهای محیطی به‌صورت مؤثری تحت تأثیر قرار می‌دهد.

مفهوم‌شناسی

هوش عاطفی، یکی از سازه‌های روان‌شناسی مثبت است که نزدیک به سه دهۀ گذشته بسیار مورد توجه قرار گرفته است. کارشناسان، در رابطه با مفهوم‌سازی این نوع از هوش، دو رویکرد کلی را در نظر گرفته‌اند:

1. رویکرد اول، الگوی توانایی نام داشته و در سال 1990م مطرح می‌شود. در این رویکرد، هوش عاطفی، به‌عنوان مجموعه‌ای از توانایی‌های ذهنی عمده در قلمرو پردازش فعال اطلاعات هیجانی تعریف شده است. این رویکرد، شناخت و عواطف را در تعامل با یکدیگر دانسته و هوش عاطفی را به‌منزلۀ نوعی استدلال انتزاعی دربارۀ عواطف و احساسات تعریف می‌کند.
2. رویکرد دوم، الگوی ترکیبی نام دارد. در این رویکرد، هوش عاطفی، به مجموعه‌ای از ویژگی‌های شخصیتی و توانایی‌های غیرشناختی اطلاق می‌شود. برخی این رویکرد را رویکرد شخصیت یا رویکرد خصیصه نیز نام‌گذاری کرده‌اند. گروهی از روان‌شناسان بر این باورند که هوش عاطفی، به‌صورت آمیزه‌ای از سازه‌های مختلف انگیزشی و هیجانی است که اساس تعریفِ آنها، بر رواج و گسترش مفهوم هوش عاطفی قرار دارد.

کارشناسان معتقدند که رویکرد ترکیبی، به حیطۀ شخصیت نزدیک‌تر است، در حالی‌که رویکرد اول، ارتباط نزدیکی به حیطۀ توانایی ذهنی و هوش دارد.

تاریخچه

هوش عاطفی، برای نخستین‌بار در سال 1990م، مورد توجه قرار گرفت و از آن زمان تا کنون، پژوهش‌های بسیاری در رابطه با چیستی و تأثیرگذاری آن صورت گرفته است. این مفهوم، به‌تدریج توسعه داده شده و به تمام مردم دنیا معرفی شد.

سطوح مختلف

گروهی از روان‌شناسان بر این باورند که چهار سطح از توانایی عاطفی، اساس هوش عاطفی را تشکیل می‌دهند:

1. ادراک حسی عواطف: به‌معنای توانایی تشخیص عواطف و محتوای آن در خود و دیگران و نیز در محرک‌های مختلف دنیای پیرامون شامل لحن صدا، داستان، موسیقی و سایر آثار هنری؛
2. تسهیل عاطفی تفکر: به‌معنای توانایی به کارگیری عواطف در امور شناختی معین مانند حل مسئله، تصمیم‌گیری و ارتباطات بین فردی؛
3. درک عواطف: به‌معنای زبان و تفکر گزاره‌ای است که توانایی تحلیل عواطف را نشان می‌دهد. این توانایی همچنین، مشتمل بر درک زنجیرۀ هیجان‌ها و عواطف، نحوۀ تبدیل یک هیجان به هیجانی دیگر، ترکیب هیجان‌ها و نیز پیامدهای تجارب هیجانی و عاطفی است؛
4. مدیریت عواطف: شامل توانایی کاهش، افزایش یا تغییر پاسخ عاطفی در خود و دیگران برای ارتقای رشد عاطفی یا عقلی و بهزیستی است.

عناصر (انواع)

برخی از کارشناسان، عناصر هوش عاطفی را به دو طبقۀ عناصر فردی و اجتماعی تقسیم کرده‌اند:

1. عناصر فردی (درونی)؛ شامل خودآگاهی (آگاه بودن از حالت روانی خود و نیز تفکر دربارۀ آن حالت)، خود مدیریتی (تسلط بر احساساتی که به‌راحتی قابل کنترل نبوده)، آگاهی اجتماعی (مهارت تشخیص احساسات دیگران و درک نگرانی افراد) و انگیزش است. این عنصر از هوش عاطفی، ناظر بر قابلیت درکِ فرد نسبت به عواطف درونی خود است که در نهایت به مدیریت احساساتی شخصی می‌انجامد.
2. عناصر اجتماعی؛ شامل همدلی و مهارت‌های اجتماعی است. این نوع از هوش عاطفی، در حقیقت، توانایی درک عواطف اشخاص دیگر در مراودات اجتماعی را شامل می‌شود.

ویژگی‌ها

کارشناسان، برخی ویژگی‌ها را برای افراد دارای هوش هیجانی بالا معرفی کرده‌اند:

1. تعادل خوب بین کار و زندگی؛
2. همواره به‌دنبال تغییر بودن در زندگی؛
3. درگیر نکردن ذهن با مشکلات زندگی؛
4. قضاوت‌کنندۀ خوب بودن؛
5. مغرور نبودن؛
6. توقع نداشتن در ازای انجام کاری؛
7. داشتن حس خودانگیزشی بالا.

آموزش هوش عاطفی

هوش عاطفی، یک مهارت قابل یادگیری و سنجش است که سطح آن می‌تواند به‌عنوان ضریب عاطفی یا EQ اندازه‌گیری شود. کارشناسان، گام‌هایی را در راستای آموزش و تقویت این نوع از هوش عنوان کرده‌اند:

1. استفاده از شیوۀ قاطعانه برای برقراری ارتباط: افراد دارای هوش عاطفی بالا می‌دانند که چگونه نظرات و نیازهای خود را به‌صورت مستقیم و با کمال احترام مطرح کنند.
2. پاسخ دادن بجای واکنش نشان دادن به درگیری‌ها: افراد دارای هوش عاطفی بالا، در مواقع درگیری، تمرکز خود را بر یک تصمیم‌گیری درست و به دست آوردن یک راه حل مناسب می‌گذارند.
3. استفاده از مهارت‌های گوش دادن فعال: این افراد، همچنین، به جزئیات غیرکلامی در یک مکالمه توجه کرده و هرگز دچار سوء تفاهم نمی‌شوند.
4. با انگیزه بودن: افراد با هوش عاطفی بالا، علاوه بر ایجاد انگیزه در خود، در دیگران نیز ایجاد انگیزه می‌کنند.
5. تمرین روش‌های حفظ نگرش مثبت: افراد با هوش عاطفی بالا، به‌دلیل آگاهی از احساسات دیگران، از نگرش خود در برابر آنها محافظت می‌کنند.
6. تمرین خودآگاهی: این افراد، احساسات و زبانِ بدن دیگران را درک و تجزیه و تحلیل می‌کنند و برای تقویت مهارت‌های ارتباطی خود نیز از آنها استفاده می‌کنند.
7. انتقادپذیر بودن؛
8. همدلی با دیگران؛
9. استفاده از مهارت‌های رهبری؛
10. اهل معاشرت و خوش‌مشرب بودن.

هوش عاطفی در محیط کار

عبارت هوش عاطفی، امروزه، در جوامع تجاری و کاری رایج و با اهمیت است. در بسیاری از زمینه‌ها، هوش عاطفی یا هیجانی، مهم‌تر از IQ در نظر گرفته می‌شود؛ زیرا افرادی که از هوش عاطفی بالایی برخودار هستند، درک محکمی از آن داشته و در برقراری ارتباط، مدیریت احساسات و ایجاد روابط قوی و همکاری با دیگران بهتر عمل می‌کنند. به‌همین دلیل است که توسعۀ EI به افراد کمک می‌کند تا علاوه بر شناسایی بهتر خود، با مهارت‌های مورد نیاز برای هدایت فرآیندهای فکری و اقدامات آینده، آشنا شوند. از جمله نمونه‌های هوش عاطفی در عمل، در محیط کار، به شرح زیر است:

1. بازخورد سازنده بجای انتقاد شخصی و رفتارهای پُرچالش؛
2. حمایت از همکاران از طریق شناخت احساسات آنها و تلاش برای کاهش استرس در محیط کار؛
3. حفظ آرامش و بهره‌وری تحت فشار؛
4. کمک به حل تعارضات ایجاد شده بین اعضای تیم.

هوش عاطفی در کودکان

کارشناسان معتقدند که کودکان با هوش عاطفی بالا، قادر به کنترل تکانه‌ها و هیجانات خود بوده و در زمانی‌که ناراحت هستند، دیگران را کتک نزده و یا اسباب‌بازی‌های خود را پرتاب نمی‌کنند. در حقیقت، کودکی که نسبت به عواطف و احساسات خود آگاه باشد، از پس هر فراز و نشیبی در زندگی نیز بر خواهد آمد و توانایی تحمل سختی‌ها و لذت بردن از خوشی‌ها را خواهد داشت. این گروه از کودکان، با هوش عاطفی بالا، علاوه بر خود، توانایی درک احساسات دیگران را نیز داشته و شرایط آنها را درک می‌کنند.

متخصصان، یادگیری برخی از مهارت‌ها، از جمله درون‌نگری، تشخیص احساسات، بیان احساس، پرهیز از انکار احساسات، مهارت ایجاد تناسب بین احساس و رفتار و نیز مسئولیت‌پذیری نسبت به عواطف و رفتار فرد را در تقویت هوش عاطفی کودکان مؤثر می‌دانند.

منابع

• «آموزش و تقویت هوش عاطفی در مدارس»، وب‌سایت آموز مَگ، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1401ش.
• «راهکارهای افزایش هوش عاطفی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 30 مرداد 1398ش.
• گلمن، دانیل، هوش هیجانی، ترجمۀ نسرین پارسا، تهران، رشد، 1380ش.
• «هوش عاطفی چیست؟»، وب‌سایت آیا مَگ، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1401ش.
• «هوش هیجانی یا هوش عاطفی چیست؟»، وب‌سایت مجلۀ آموزشی راستین، تاریخ بارگذاری: 23 تیر 1401ش.
• یوسفی، فریده، «رابطۀ هوش هیجانی و مهارت‌های ارتباطی در دانشجویان»، فصلنامۀ روانشناسان ایرانی، سال 3، شماره 9، 1385ش.
• یوسفی، فریده و صفری ،هاجر، «بررسی رابطۀ هوش عاطفی با کیفیت زندگی و ابعاد آن»، نشریۀ مطالعات روان‌شناختی، دوره 5، شماره 4، 1388ش.
• Mayer, J. D & Salovey, P, what is emotional intelligence? In P. Salovey & D. Sluyter (Eds.), Emotional development and emotional intelligence: Implications for educators, 1997.