هوش مصنوعی

ربات ایرانی pepper ، تولید متخصصان دانشگاه خاتم، راه‌یافته به مرحله نهایی رقابت‌های جهانی رباتیک و هوش مصنوعی 2024 هلند

هوش مصنوعی؛ دانش و فناوری ساخت سیستم‌هایی با قابلیت شبیه‌سازی هوش انسانی.

هوش مصنوعی، یکی از شاخه‌های علوم کامپیوتر است که طراحی و ساخت ماشین‌های شبیه‌ساز هوش انسانی را پیگیری می‌کند. برخی اندیشمندان از هوش مصنوعی به‌عنوان انقلاب چهارم صنعتی یاد کرده‌اند. مهم‌ترین ویژگی‌های هوش مصنوعی بهره‌گیری از اینترنت اشیاء، رایانش ابری و جابجایی مشاغل است. هوش مصنوعی اکنون در بسیاری از حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشت و سلامت، حمل و نقل و امنیت کاربرد دارد که البته بدون تهدید و آسیب‌ نیست. کارشناسان حوزۀ رسانه و فضای مجازی به آگاهی از هوش مصنوعی و تعیین قوانین و الزامات حقوقی و اخلاقی برای کاهش تهدیدهای آن، سفارش کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

هوش مصنوعی یا به اختصار AI ترکیبی از دو واژۀ Artificial به‌معنای ساخته شده توسط انسان در برابر طبیعی و Intelligence به‌معنای توانایی درک، یادگیری و یا رویارویی با موقعیت جدید یا آزمایشی است. امروزه هوش مصنوعی یکی از شاخه‌های دانش کامپیوتر است که به مطالعه و طراحی سیستم‌هایی می‌پردازد که قادر باشند کارهایی را انجام دهند که نیازمند هوش انسانی است مانند یادگیری، استدلال، تشخیص الگو، درک زبان و حل مسأله و خلاقیت. هوش مصنوعی شاخه‌های وسیعی چون پردازش زبان طبیعی NLP، یادگیری ماشینی ML، یادگیری عمیق،‌ شبکۀ عصبی، مدل زبانی بزرگ LLM، روباتیک و بینایی کامپیوتر را در بر می‌گیرد.

اهمیت

ژرفا و گسترۀ اثرگذاری هوش مصنوعی موجب شده است که برخی اندیشمندان، آن را انقلاب صنعتی چهارم بنامند. این انقلاب با فناوری‌های چون اینترنت اشیاء، رایانش ابری و خودکارسازی فعالیت‌ها شناخته می‌شود. مهم‌ترین پیامد آن تغییرات بنیادین فضای کسب‌وکار دانسته شده به‌گونه‌ای که در کمتر از یک دهۀ آینده، 47 درصد مشاغل توسط این فناوری‌ انجام خواهد شد. بر همین اساس، کشورهای مختلف و شرکت‌های متعدد، بالغ بر 470 میلیارد دلار تا سال 2030م در بخش‌های مختلف هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده‌اند که بیشتر آن مربوط به بخش تحقیق و توسعه (R&D) می‌شود.

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران نیز هوش مصنوعی را در ادارۀ آیندۀ دنیا تأثیرگذار می‌‌داند و تأکید دارد که سیاست‌گذاری‌ها و راهبردها به‌گونه‌ای باشد که ایران در میان ده کشور پیشرو در هوش مصنوعی قرار گیرد.

تاریخچه

پیشینۀ فناوری هوش مصنوعی به مقالۀ آلن تورینگ دربارۀ ماشین‌‌های محاسباتی و هوش در 1950م و طرح ایدۀ اندیشورزی ماشین، برمی‌گردد. تورینگ در پاسخ آزمایشی را به‌عنوان «بازی تقلید» توصیف کرد که می‌توانست توانایی هوشمندی ماشین را ارزیابی کند. واژۀ هوش مصنوعی توسط جان مک‌کارتی در 1956م در کارگاه تحقیقات تابستانی دانشکدۀ دارتموت، ابداع شد. در این کارگاه شش تن از دانشمندان مختلف علوم کامپیوتر گرد هم آمده بودند تا امکان ساخت ماشین‌هایی با قابلیت شبیه‌سازي هوش انسانی را بررسی کنند. این کارگاه حدود دو دهه ادامه یافت و زبان برنامه‌نویسی لیسپ، نمونۀ اولیه برنامۀ کامپیوتری الیزا (مدل ابتدایی چت‌بات‌های امروزی) و برنامۀ حل مسائل عمومی ساخته شد. این موفقیت‌ها، موجب شد سازمان پروژه‌های پژوهشی پیشرفتۀ دفاعی آمریکا (DARPA) و دیگر موسسات آکادمیک بر روی هوش‌ مصنوعی سرمایه‌گذاری کنند؛ اما خوش‌بینی فزایندۀ دانشمندان در دهۀ 1970م با کامیابی همراه نبود و دورۀ معروف به زمستان هوش مصنوعی آغاز شد. این دوره از 1974م تا 1980م ادامه یافت. در دهۀ 1980م هوش مصنوعی مورد توجه قرار گرفت و ژاپن در 1982م پروژۀ بزرگ سیستم‌های کامپیوتری نسل پنجم FGCS را راه‌اندازی کرد و آمریکا در 1983م با تخصیص بودجۀ سازمان پژوهشی پیشرفتۀ دفاعی در حوزۀ هوش مصنوعی واکنش نشان داد. در اواخر دهۀ 1990م، برنامۀ کامپیوتری دیپ‌ بلو توانست گری کاسپاروف، استاد شطرنج را شکست دهد و برای بار دوم هوش مصنوعی مورد توجه قرار گرفت. این موفقیت که با پشتوانۀ افزایش قدرت پردازشگرها و دسترسی به حجم عظیمی از داده‌ها ممکن شده بود، روند پیشرفت هوش مصنوعی را سرعت بخشید.در دهۀ 2000م پیشرفت‌های زیادی در حوزه‌های یادگیری ماشین، یادگیری عمیق،‌ پردازش زبان‌های طبیعی و بینایی کامپیوتری اتفاق افتاد که در نتیجۀ آن موتور جستجوی گوگل در 2000م، موتور پیشنهاد دهی آمازون در 2001م، اتومبیل خودران استنلی در 2005م و برنامۀ تشخیص گفتار گوگل در 2008م عرضه شدند. در دهۀ 2010م روند پیشرفت هوش مصنوعی سرعت گرفت و ابزارهای زیادی مانند دستیار صوتی سیری اپل در 2011م،‌ اتومبیل خودران گوگل در 2014م، دستیار صوتی الکسا توسط آمازون در 2011م،‌ برنامۀ کامپیوتری بازی آلفاگو در 2016م و ربات سوفیا با توانایی تشخیص چهره و ارتباط کلامی حالات چهره، راه‌اندازی شدند.

نقطۀ عطف هوش مصنوعی برای عموم مردم، ظهور هوش مصنوعی مولد در 2020م بود که می‌تواند محتوا تولید کند. در 2020م پردازشگر زبان‌های طبیعی GPT-3 و در 2022 ChatGPT منتشر شد و شرکت مایکروسافت موتور جستجوی Bing مبتنی بر هوش مصنوعی را عرضه و در ادامه گوگل نیز نسخۀ بارد که بعدا به جمنای Gemini تغییر نام یافت را منتشر کرد. شرکت Open AI نسخۀ چهارم ChatGPT را به‌صورت پولی و سپس نسخۀ رایگان ChatGPT4-O را منتشر کرد.

تاریخچۀ هوش مصنوعی در ایران

پیشینۀ هوش مصنوعی در ایران به دهۀ 1350ش و تأسیس سازمان انرژی اتمی در 1353ش بر می‌گردد. تأسیس این سازمان منجر به راه‌اندازی و توسعه چندین پروژۀ مرتبط با هوش مصنوعی شد که یکی از ‌آنها توسعه سیستم کنترلی مبتنی بر هوش مصنوعی بود که در نیروگاه هسته‌ای بوشهر اجرا شد. در دهۀ 1370ش هوش مصنوعی در ایران بیشتر مورد توجه قرار گرفت و نخسیتن کنفرانس هوش مصنوعی در 1371ش، برگزار و پس از آن برخی مراکز تحقیقاتی خصوصی و دولتی ایجاد شدند. در سال 1376ش نخستین انجمن هوش مصنوعی و پردازش سیگنال تأسیس شد. نخستین چهرۀ هوش مصنوعی در ایران پرفسور کارو لوکاس، بنیانگذار و مدیر قطب کنترل و پردازش هوشمند، به‌عنوان پدر هوش مصنوعی و علم روباتیک ایران شناخته شده است.

انواع هوش مصنوعی

هوش مصنوعی براساس میزان توانایی و کارکردی که یک ماشین می‌تواند شبیه انسان داشته باشد، به دو روش کلی قابلیت‌ها و کارکردها تقسیم شده است:

الف) انواع هوش مصنوعی بر اساس توانایی

1. هوش مصنوعی ضعیف یا محدود؛ طراحی شده برای وظیفه و هدف خاص مانند سیستم‌های تشخیص چهره، جستجوی اینترنتی، دستیار صوتی سِیری اپل، آی‌ بی ام واتسون، برنامۀ مترجم گوگل و خودروهای خودران؛
2. هوش مصنوعی قوی یا عمومی؛ دارای قابلیت‌های انسانی مانند درک و یادگیری، استقلال و خودآگاهی بوده و اکنون در مرحله مفهومی قرار دارد؛
3. ابَر هوش مصنوعی؛ فراتر از هوش انسانی، دارای توانایی تسلط بر انسان ست که اکنون در سطح فرضیه قرار دارد.

ب) انواع هوش مصنوعی بر اساس کارکرد

1. ماشین‌های واکنشی؛ فاقد حافظه و یادگیری بوده و برای هدف خاص طراحی شده است؛ مانند سیستم دیپ بلو که در 1997 توانست استاد بزرگ شطرنج‌، گری کاسپاروف را شکست دهد و همچنین آلفاگور؛
2. حافظۀ محدود؛ به دلیل داشتن حافظه محدود صرفا دارای قابلیت یادگیری از داده‌های قبلی است؛ مانند بیشتر ابزارهای امروزی نظیر ماشین‌های خودران، چت‌بات‌ها و دستیاران مجازی؛
3. نظریه ذهن؛ دارای توانایی نمود دادن وضعیت ذهن انسان و درک احساسات انسانی است مثل ماشین کیسمیت و روبات سوفیا که اکنون در سطح مفهومی قرار دارد؛
4. خودآگاهی؛ دارایی خودآگاهی شخصی و قادر به درک احساسات، باورها و عواطف انسان‌ها بوده و اکنون در سطح فرضیه قرار دارد.

کاربردهای هوش مصنوعی

کاربردهای هوش مصنوعی بسیار گسترده است و تمامی حوزه‌های اجتماعی را در بر می‌گیرد. هوش مصنوعی در امور مالی و اعتباری، به خرید و فروش کالا، سهام،‌ پیش‌بینی روند بازار، صنعت و کسب‌وکار، کمک می‌کند. در صنعت حمل‌ونقل، از طریق به‌کارگیری سیستم حمل‌ونقل هوشمند (ITS) در دو بخش زیرساخت‌های هوشمند و ماشین‌های هوشمند خودران به امنیت و بهبود حمل‌ونقل یاری می‌رساند. در حوزۀ حقوق و قضا، با استفاده از فناوری حقوقی در خودکارسازی فرایند بررسی، کشف اسناد و پیش‌بینی نتیجه‌ها و در حوزۀ امنیت، با استفاده از سامانه‌های تشخیص چهره، اثر انگشت،‌ چشم، دست، امضا، DNA و امنیت داده‌ها کاربرد دارد. در پزشکی و بهداشت، از طریق تصویر‌برداری دقیق، تشخیص، پیش‌بینی و درمان به‌ کمک پزشک‌ها آمده و در آموزش و پرورش از طریق شخصی‌سازی درس‌ها، دستیار معلم‌ها، تولید محتوای هوشمند و همکلاسی 24 ساعته، به معلم‌ها و دانش‌آموزان یاری می‌رساند. در پژوهش به خلاصه‌سازی اطلاعات، پیشینه‌پژوهی، ویرایش، ترجمه، تجزیه و تحلیل ‌داده‌ها و تشخیص الگو کمک می‌کند.

علاوه‌براین، هوش مصنوعی در صنعت سرگرمی، کشاورزی، هوا و فضا، رسانه، بانکداری، مدیریت، معماری، فیلم‌سازی، انیمیشن و مدیریت انرژی کاربرد دارد.

اهداف و چشم‌انداز

هدف اصلی هوش مصنوعی ساخت سیستم‌هایی است که با استفاده از شبیه هوش انسانی بتوانند کارها را به‌صورت خودکار انجام داده و در بهبود امور و حل مسائل پیچیده کمک کنند؛ اما توسعه و پیشرفت هوش مصنوعی و رسیدن آن به هوش عمومی و یا فراهوش بسیاری از اندایشمندان را نگران کرده است. استیون هاوکنیک آن را خطر جدی و کابوس آیندۀ بشریت خوانده و بیل‌گیتس علی‌رغم سرمایه‌گذاری هنگفت در شرکت Open AI، نگران قدرت مهار نشدنی آن است. ایلان ماسک نیز با وجود سرمایه‌گذاری چشمگیر، خطر هوش مصنوعی را از سلاح هسته‌ای بیشتر می‌داند. بر همین اساس برخی کارشناسان دربارۀ سلطۀ هوش مصنوعی و یا حتی پایان تمدن بشری، هشدار داده‌اند. در مقابل برخی دیگر از جمله روبن لی بنیانگذار بایدو، هوش مصنوعی را کنترل‌پذیر می‌دانند که به مرحلۀ هوش انسانی نمی‌رسد و چالش بی‌کاری ناشی از خودکارسازی کارها نیز اتفاق نخواهد افتاد؛ زیرا همانند انقلاب صنعتی با وارد شدن هوش مصنوعی مشاغل دیگری ایجاد خواهد شد و یا اینکه بشر با رهایی از کارهای روتین، به کارهای خلاقانه خواهد پرداخت.

وضعیت موجود هوش مصنوعی در ایران

از دهۀ 1380ش، هوش مصنوعی در ایران مورد توجه بیشتر قرار گرفت و در 1381ش رشتۀ هوش مصنوعی و روباتیک در دانشگاه‌های ایران تدریس می‌شود. ایران در حوزه تولید علم در هوش مصنوعی با تولید 3 درصد از دانش هوش مصنوعی رتبه 15،‌ در استفاده از هوش مصنوعی در زندگی رتبه 77 و در پذیرش دانشجو در بسیاری از دانشگاه‌های ایران، رتبه 94 را دارد. پس از پایان همه‌گیری کووید19، شرکت‌‌های هوش مصنوعی در ایران، رشد چشمگیری داشته و اکنون بیش از 150 شرکت در زمینه‌های مانند پردازش زبان طبیعی، بینایی ماشین، یادگیری ماشین و روباتیک فعال هستند. در حوزۀ استارتاپ‌ها و روباتیک و پردازش زبان طبیعی، ابزارهای متعددی در ایران منتشر شده است. اما بلد و نشان به‌عنوان ابزار نقشه‌یاب سخنگو و روبات سورنای نسل چهارم با قابلیت صحبت براساس متن از پیش تعریف شده، توانایی ردیابی مسیر، گرفتن بطری، سوراخ دیوار و حفظ تعادل که در 1397ش، رونمایی شد، معروف‌ترین ابزارهای هوش مصنوعی ایرانی هستند. علاوه‌براین، ایران سامانه‌های روباتیک و هوش مصنوعی متعددی مانند سامانۀ تشخیص هویت، جراحی روباتیک، روبات‌های امدادگر، روبات آتش‌نشان و روبات زیردریایی سکوهای نفتی ساخته است.

برخی از مهم‌ترین اقدامات انجام شده در ایران عبارت‌اند از:

1. تأسیس شرکت کنترل و پردازش هوشمند؛ این شرکت در 1385 با هدف ارائه خدمات فنی و مهندسی در حوزه‌های طراحی، برنامه‌نویسی، ساخت و تأمین سیستم‌های اتوماسیون صنعتی تأسیس شد و تا کنون در صنایع مختلف از جمله نفت و گاز، پالایشگاه، نیروگاه، آب و فاضلاب، ریلی، معدنی و تولیدی فعالیت داشته است.
2. پیش نویس سند راه توسعۀ ملی هوش مصنوعی؛ این پیش نویس به‌عنوان نقشۀ راه در مهر ماه 1401ش تدوین و منتشر شده است.
3. تأسیس مرکز نوآوری و توسعۀ هوش مصنوعی در 1399ش.
4. شورای ملی و مرکز ملی راهبری هوش مصنوعی؛ این شورا با هدف ایجاد هماهنگی و هم‌افزایی دستگاه‌ها، مراکز و موسسات هوش مصنوعی در آذرماه 1402ش تأسیس شد.

تأثیرات و زمینه‌های مثبت فرهنگی- اجتماعی

الف) تأثیرات مثبت: هوش مصنوعی علاوه بر کارکردهای مستقیم، تأثیرات مثبت فرهنگی اجتماعی مانند تقویت توانمندی‌های انسانی و بهبود کیفیت زندگی، بهبود کمی و کیفی محتوای اختصاصی برای مخاطب، گسترش اثربخشی اقدامات با امکان هم‌افزایی ابزارها،‌ ساختاردهی اجتماعی پیام محوری به‌جای گوینده‌ محوری، گسترش زمینه‌های جدید و گسترده برای مبادلۀ ارزش‌ها را نیز فراهم آورده است.

ب) زمینه‌های مثبت در حوزۀ فرهنگی عمومی: با بهره‌گیری از هوش‌ مصنوعی می‌توان به جمع‌آوری و ‌تحلیل‌ داده‌های مربوط به فرهنگ و رفتارهای اجتماعی، ایجاد تجربه‌های جذاب به‌منظور ترویج فرهنگ با استفاده از ابزارهای‌های واقعیت مجازی (VR) و واقعیت افزوده (AR)، ایفای نقش واسطه‌های هوشمند با استفاده از روبات‌ها و چت‌بات‌ها، به‌منظور ارتباط با مردم و ترویج فرهنگ، تولید محتوای فرهنگی در قالب متن،‌ صدا، تصویر و ویدئو و اشتراک‌گذاری در رسانه‌های اجتماعی،‌ ایجاد پلتفرم‌های آموزشی به‌خصوص آموزش‌های تعاملی و طراحی بازی‌های آموزشی، ترویج همکاری و تبادل فرهنگی با دایر کردن رویدادها، نمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها و جشنواره‌های فرهنگی،‌ ارتباط مستقیم و تعاملی با استفاده‌کنندگان محصولات فرهنگی از طریق وبینارها و کنفرانس‌های آنلاین، ترویج تنوع فرهنگی از طریق دایرکردن سایت‌ها و برنامه‌های موبایل در زمینۀ گردشگری، آموزش سنت‌ها و آداب و رسوم،‌ زبان، موسیقی، صنایع دستی، داستان‌های محلی و سرانجام طراحی سیستم‌های پیشنهاد دهنده در حوزه‌های مختلف فرهنگی مانند کتاب، فیلم، موسیقی، مکان‌های گردشگری، رویدادهای فرهنگی،‌ پرداخت.

تهدیدها و آسیب‌ها

طبق نظر کارشناسان و پژوهشگران، هوش مصنوعی تهدیدها و آسیب‌های متعددی در حوزه‌های مختلف اجتماعی در پی خواهد داشت. در حوزۀ اقتصادی موجب نابرابری، ایجاد قدرت انحصاری در بازار به‌دلیل سلطۀ برخی شرکت‌ها بر کلان‌دادها و از دست دادن مشاغل ناشی از خودکارسازی خواهد شد. در حوزۀ امنیتی در سطح فردی مسألۀ در معرض خطر قرارگرفتن حریم خصوصی و حتی خطر فیزیکی به‌دلیل دسترسی به داده‌های شخصی و در سطح کلان اجتماعی ظهور تسلیحات خودکار،‌ تولید بدافزارهای مخرب، حملات سایبری، تولید ویروس‌های اصلاح شدۀ مسری، امکان تقلب در رقابت‌ها و معاملات، کنترل افراطی و استبدادی با بهره‌گیری از سیستم‌های تشخیص چهره و ردیابی، اطلاعات غلط و دیپ‌ فیک‌ها به‌منظور تأثیرگذاری بر افکار عمومی و در حوزۀ اخلاقی سوگیری هوش مصنوعی به‌دلیل مبتنی بودن آن بر اطلاعات داده‌ شده از سوی‌ نهادهای ذینفع، سرقت ادبی و ابهام در تولیدمحتوای هوش مصنوعی، ابهام در مسؤلیت‌پذیری خطرات هوش مصنوعی، در پی‌ خواهد داشت. سرانجام در حوزۀ فرهنگی سوگیری شناختی ناشی از سلطۀ داده‌های یک جانبه، کاهش قدرت انتخاب انسان‌ها و واگذاری ‌آن به هوش مصنوعی، در معرض خطر قرارگرفتن بیشتر کارکرد‌ بازنمایی رسانه‌ها، انفجار اطلاعات و سردرگمی انسان‌ها، تهدید جدی ارزش‌های انسانی و ترویج لذت‌گرایی به‌جای سعادت‌محوری شمرده شده‌اند.

علاوه براین، عدم شفافیت هوش مصنوعی به‌دلیل باز نبودن منبع‌ و اتکاء بیش از حد به هوش مصنوعی و عدم رشد مهارت‌های انسانی مانند قدرت تفکر، نوشتن و بیان و مهم‌تر از همه مهارت اجتماعی و ارتباطی از دیگر تهدیدهای هوش مصنوعی است.

استفادۀ بهینه از هوش مصنوعی

کارشناسان و پژوهشگران هوش مصنوعی، به‌منظور استفادۀ بهینه از ظرفیت‌های هوش مصنوعی راهکارهای زیر را مطرح کرده‌اند:

1. تناسب سیاست‌‌گذاری‌ها و راهبردهای کلان با ارزش‌ها: تدوین قوانین و مقررات روشن، جامع و متناسب با ارزش‌ها، هنجارها و نیازهای کشور و حفظ تعادل میان نوآوری و پادمان.
2. توسعۀ هوش مصنوعی مسؤلیت‌پذیر: تدوین اصول اخلاقی و قانونی بر پایۀ خیر اجتماعی، عدالت، برابری، شفافیت، رعایت ایمنی و احترام به حریم خصوصی. تدوین قوانین و مقررات برای نظارت بر استفاده و توسعۀ هوش مصنوعی و نظارت منظم سیستم‌های هوشمند برای ارزیابی سوگیری‌ها و پیامدهای ناخواسته.
3. افزایش آگاهی و آموزش: شامل آموزش عمومی در مورد مزایا، خطرات و تأثیر آن بر حریم خصوصی، ترویج سواد هوش مصنوعی در مدارس، تقویت تفکر انتقادی مانند نگاه انتقادی به اطلاعات و توصیه‌های هوش مصنوعی و خودداری از اتکاء کورکورانه به هوش مصنوعی، آموزش و آگاهی مدیران و نیروی کار شامل مهارت‌های فنی و نرم‌افزاری مورد نیاز برای استفاده بهینه از سیستم‌های هوش مصنوعی و آموزش‌ اخلاقی در مورد شیوۀ استفاده و یا توسعۀ هوش مصنوعی.
4. همکاری و مشارکت ذینفع‌ها: پژوهشگران هوش مصنوعی،‌ سیاستگذاران، مهندسان،‌ جامعۀ مدنی و مردم در مورد توسعه و استفادۀ هوش مصنوعی باید همکاری و مشارکت داشته باشند.
5. تعامل انسان و هوش مصنوعی: طراحی سیستم‌های هوش مصنوعیِ مکمل توانایی‌های انسان نه جایگزین آن، تأکید بر همکاری میان انسان و هوش مصنوعی و ترکیب قضاوت انسان با هوش مصنوعی.
6. سازگاری جابجایی مشاغل: دایر کردن برنامه‌های بازآموزی و حمایت شغلی در مورد مشاغل از دست‌رفته و در معرض خطر توسط هوش مصنوعی.

منابع

• «آسیب‌های هوش مصنوعی و راهکار‌های مقابله با خطرات آن»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1402ش.
• آقامیری، حلیه، «هوش مصنوعی چیست؟ کامل‌ترین مقالۀ تعریف AI به زبان ساده»، وبلاگ بیت24، تاریخ درج مطلب: 26 دی 1402ش.
• اظهری، ندا (مترجم)، «سرمایه‌گذاری 275 میلیارد دلاری غول‌های فناوری روی R&D هوش مصنوعی»، روزنامۀ فرهیختگان، شماره 4045، 1402ش.
• کیخواه، احسان، «هوش مصنوعی و بایسته‌های ساخت آینده»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1402ش.
• «بررسی وضعیت فناوری هوش مصنوعی در ایران و جهان»، معاونت پژوهش‌های زیربنایی و امور تولید، دفتر مطالعات ارتباطات و فناوری‌های نوین، شمارۀ مسلسل 15493، 1396ش.
• بهرامی، کامل، «معرفی انواع هوش مصنوعی و کاربردهای آن‌ها»، وب‌سایت مکتب‌خونه، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1403ش.
• بهمن‌آبادی، علیرضا، «هوش مصنوعی و کاربردهای آن در فعالیت‌های پژوهشی»، مجله علوم و فناوری اطلاعات کشاورزی، شمارۀ 12، 1402ش.
• «پیش‌نویس نقشۀ راه توسعه ملی هوش مصنوعی»، پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، مرکز نوآوری‌ و توسعه هوش مصنوعی، 1401ش.
• تگمارک، مکس، زندگی انسان بودن در عصر هوش مصنوعی، ترجمه محمد امینی میثم، تهران، نشر نو، 1398ش.
• جواد‌نیا ریک، محمد، «هوش مصنوعی در حقوق»، وب‌سایت سویلیکا، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1402ش.
• حقی، مصطفی، «انواع هوش مصنوعی که باید بشناسید؛ معرفی و کاربردها»، وبلاگ فرادرس، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1402ش.
• خانی، محدثه، «انقلاب صنعتی چهارم چیست و چگونه جهان را تغییر خواهد داد؟»، وب‌سایت انتشارات آریانا قلم،‌ تاریخ بازدید: 27 خرداد 1403ش.
• خدایاری، صبا، «بررسی تاریخچۀ هوش مصنوعی؛ هوش مصنوعی چطور متولد شد؟»، وب‌سایت بیت 24، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1402ش.
• «دربارۀ ما»، وب‌سایت مرکز کنترل و پردازش هوشمند،‌ تاریخ بازدید: 25 خرداد 1403ش.
• دوریشی، یوسف، «راز و رمز هوش مصنوعی و چالش‌های توسعۀ این پدیده قرن در ایران»،‌ خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1403ش.
• «راهبردهای هشتگانه در برنامۀ ملی راهبردی تحقیق و توسعه هوش مصنوعی (2019)»، گزارش: بررسی وضعیت فناوری‌های هوش مصنوعی در آیالات متحده آمریکا، موسسۀ پویندگان توسعۀ فناوری و نوآوری ایرانیان، ریاست‌جمهوری، مرکز همکاری‌های تحول و پیشرفت، بی‌تا.
• رجبی، محسن و نصراللهی، محمد‌صادق، «پیامدشناسی فرهنگی توسعۀ هوش مصنوعی در رسانه‌های اجتماعی در ایران»، فصلنامۀ تحقیقات فرهنگی ایران، شمارۀ 62،‌ 1402ش.
• رحمانی،‌ آرش، «چالش‌ها و فرصت‌های استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی برای تحقیق و پژوهش (مقاله و پایان‌نامه)»، وب‌سایت آپارات،‌ تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1402ش.
• رحیمی، عبدالرحیم و ریاحی، جلال، «مطالعۀ تطبیقی نقش هوش مصنوعی در ترویج فرهنگ عمومی و فرهنگ ایثار و شهادت»، دو فصلنامۀ شاهد اندیشه، شمارۀ7، 1402ش.
• رضایی، صبا، «اسناد هوش مصنوعی باید تجمیع شوند؛ رئیس مرکز نوآوری و توسعۀ هوش مصنوعی»، پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، ماهنامۀ پیوست، شماره 118، 1402ش.
• زاهدی، شمس‌السادات، «مدیریت با هوش مصنوعی و بر آن»، دوفصلنامۀ توسعه علوم انسانی، شمارۀ 8، 1402ش.
• «کارو لوکس؛ پدر هوش مصنوعی ایران و دانشمندی میان‌رشته‌ای»، وب‌سایت ایبنا، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1393ش.
• کنعانی،‌ فاطمه و همکاران، «تحلیل بوم‌سازگان هوش مصنوعی ایران و شناسایی خلاءهای نهادی و کارکردی آن»، فصلنامۀ سیاست علم و فناوری، سال 16، شمارۀ 2، 1402ش
• گل‌محمد، هومن، وضعیت حقوق بشر در عصر پیشرفت هوش مصنوعی، پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ حقوق، دانشگاه شهید بهشتی، 1400ش.
• ‌لی، روبن، انقلاب هوش مصنوعی، ترجمۀ مریم براتی،‌ تهران، سروش، 1402ش.
• هانلین، مایکل و کاپلان، آندریاس، «تاریخچۀ مختصري از هوش مصنوعی: گذشته، حال و آینده هوش مصنوعی»، ترجمۀ امین حاجی‌وند و دیگران،‌ فصلنامۀ تمدن حقوقی، شماره18، ویژه‌نامۀ هوش مصنوعی، 1402ش.
• همتی، علیرضا، «کاربرد هوش مصنوعی در ۱۵ حوزه مختلف؛ بیش از ۱۵۰ نمونه کاربردی»، وب‌سایت دیدبان هوش مصنوعی، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1402ش.
• «وضعیت هوش مصنوعی در ایران»، وبلاگ آکادمی همراه، تاریخ درج مطلب: 4 بهمن 1402ش.
• «هوش مصنوعی چه اثراتی بر روابط اجتماعی - اقتصادی داشته است؟»، گزارش پنج‌سالۀ دانشگاه استنفورد، ماهنامۀ هوش مصنوعی، شمارۀ ششم، مهر 1400ش.
• «هوش مصنوعی در جهان (3) (جمهوري خلق چین)»، گروه مطالعات بنیادین حکومتی، شمارۀ مسلسل 16383، 1398ش.
• «هوش مصنوعی و دانشگاهیان در ایران»، فصلنامۀ هوش‌نما، شمارۀ 1، مرکز هوش مصنوعی شرکت ملی انفورماتیک،‌ 1403ش.
• "Artificial Intelligence and Machine Learning to Accelerate Translational Research: Proceedings of a Workshop - in Brief", National Academies website, published on July 2018.
• "Hello GPT-4o", OpenAI website, published on May 13, 2024.
• How to manage AI's risks and rewards", world economic forum website, published on Jan 11, 2018.
• »Intelligenc«, Merriam-webster dictionary website, accessed on Jun 18, 2024.
• Joshi, Naveen, "7 Types of Artificial Intelligence", Forbes website, Updated Apr 14, 2022.
• Turing, Alan M. Computing Machinery and Intelligence, 1950, Mind, New Series, Vol. 59, No. 236 (Oct., 1950).