هوش معنوی

هوش معنوی؛ زیربنای باورهای فردی و اثرگذار بر عملکرد آدمی.

هوش معنوی (Spiritual intelligence)، توانایی رؤیاپردازی و تلاش انسان در راستای دستیابی به رؤیاها است. این هوش، شامل تمام باورها، هنجارها، عقاید و ارزش‌ها است و آدمی به‌واسطۀ آن، سؤال‌سازی دربارۀ مسائل اساسی در زندگی را انجام داده و با بهره‌گیری از آن، در زندگی خود تغییراتی را ایجاد می‌کند.

مفهوم‌شناسی

هوش، از نظر بسیاری از متخصصان، منجر به سازگاری فرد با محیط شده و روش‌های مقابله با مسائل و مشکلات را در اختیار او قرار می‌دهد. کارشناسان، از جمله ویژگی‌های افراد باهوش را توانایی حل مسئله، ارائۀ راه حل برای مسائل مختلف زندگی و کشف روش‌های کارآمدِ حل مسائل می‌دانند.

معنویت نیز به‌عنوان یکی از ابعاد انسانیت، شامل آگاهی و خودشناسی بوده و به‌معنای نیاز به فراتر رفتن از خود در زندگی روزمره و یکپارچه شدن با کسی غیر از خود است.

هوش معنوی، از روابط فیزیکی و شناختی آدمی با محیط پیرامون خود، فراتر رفته و وارد حیطۀ شهودی و متعالی دیدگاه فرد نسبت به زندگی می‌شود. با این هوش، فرد می‌تواند منابع پنهان عشق و لذت را کشف کرده و به‌گونه‌ای نهفته در زندگیِ آشفته و پُراسترس روزمره، به خود و دیگران کمک کند.

گروهی از کارشناسان در این زمینه معتقدند که هوش معنوی، شامل حس معنا و داشتن مأموریت در زندگی، حس تقدس در زندگی، درک متعادل از ارزش ماده و معتقد به بهتر شدن دنیا است.

انسان‌ها، از هوش معنوی برای حل مشکلات و مسائل مربوط به‌ معنای زندگی و ارزش‌های آن استفاده می‌کنند. این هوش، بیشتر مربوط به پرسیدن است تا پاسخ دادن. ==ویژگی‌ه==ا محققان معتقدند که استعداد این هوش در افراد مختلف، متفاوت بوده و در اثر برخورد با محیط‌های غنی، به‌تدریج تحول یافته و شکل می‌گیرد. همچنین، برخی از تحقیقات نشان می‌دهد که سن و جنس نیز در این زمینه اثرگذار هستند؛ برای مثال، بسیاری از افراد پس از 35 سالگی، تغییرات عمده‌ای در ناخودآگاه خود حس می‌کنند که در روند معنویت و هوش معنوی اثرگذار هستند. پژوهش‌های صورت‌گرفته حکایت از آن دارند که این تحول معنوی، در میان زنان و مردان متفاوت است.

هوش معنوی، به‌شکل هشیاری ظاهر شده و به‌شکل آگاهیِ همیشه در حال رشدِ ماده، زندگی، ذهن، نفس و روح در می‌آید. به‌همین دلیل است که هوش معنوی را چیزی فراتر از توانایی ذهنی فرد معرفی کرده‌اند که آدمی را به ماوراءِ او و به روح، مرتبط می‌کند.

فواید

افرادِ دارای هوش معنوی بالا، دارای صفات زیر هستند:

1. قدرت مقابله با سختی‌ها، دردها و شکست‌ها؛
2. بالا بودن سطح خودآگاهی در افراد؛
3. داشتن حسی که این افراد را هدایت درونی می‌کند؛
4. درس گرفتن از تجربیات و شکست‌ها؛
5. فرصت‌سازی از دشواری‌ها برای آگاهی بیشتر؛
6. توانایی ایستادگی در برابر جمع و هم‌رأی نشدن با عامۀ مردم؛
7. گفتن «چرا؟»؛
8. پرداختن به سجایای اخلاقی و اهمیت دادن به آنها؛
9. توانمندی در خودداری و کنترل خود؛
10. برخوداری از حس انعطاف‌پذیری بالا.

اصول

کارشناسان، اصول زیر را برای هوش معنوی عنوان کرده‌اند:

1. شناخت و تصدیق هوش معنوی: باور به این مسئله که انسان‌ها، موجوداتی معنوی هستند و زندگی جسمانی موقتی دارند؛
2. بازشناسی و باور به یک موجود معنوی برتر (خداوند)؛
3. لزوم شناسایی هدف زندگی و باور به توانایی‌های آدمی؛
4. شناختن جایگاه خود نزدِ خداوند؛
5. شناخت اصول زندگی و تنظیم سبک زندگی بر اساس همین اصول.

مشخصه‌ها

متخصصان حوزۀ دین و روانشناسی، برخی از مشخصه‌های هوش معنوی را به شرح زیر بیان کرده‌اند:

1. هوش معنوی نوعی هوش غایی است: این هوش، مسائلِ معنایی و ارزشی را به ما نشان داده و مسائل مربوط به آنها را برای ما حل می‌کند. همچنین، این هوش، معنادار بودن یک مرحله از زندگی را نسبت به مراحل دیگر مورد بررسی قرار می‌دهد.
2. هوش معنوی، در برخی از مواقع، در قالب ملاک‌هایی همچون صداقت، دلسوزی، توجه به تمامی سطوح هشیاری، همدردی متقابل، وجود حسی مبنی بر اینکه نقش مهمی در یک کل وسیع‌تر دارد، بخشش و خیرخواهی معنوی و عملی، در جستجوی سازگاری و هم‌سطح شدن با طبیعت و کل هستی و راحت بودن در تنهایی بدون داشتن احساس تنهایی مشاهده می‌شود.
3. افرادی که هوش معنوی بالایی دارند، ظرفیت تعالی داشته و تمایل زیادی نسبت به هشیاری دارند.

شرایط

متخصصان از جمله ویژگی‌های فردی لازم برای بهره‌گیری از هوش معنوی را «خردمندی»، «تمامیت (کامل بودن)»، «دلسوزی»، «داشتن دیدگاه کلی‌نگر»، «درستی و صداقت»، «داشتن ذهن باز» و «انعطاف‌پذیری» می‌دانند.

از دیگر ویژگی‌های انسانی برای داشتن هوش معنوی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. دعا کردن؛
2. تعمق؛
3. رؤیاها و تحلیل رؤیاها؛
4. باورها و ارزش‌های دینی و معنوی؛
5. شناخت و مهارت در فهم و تفسیر مفاهیم مقدس؛
6. توانایی داشتن حالات فراروندگی.

مؤلفه‌ها

برخی از کارشناسان، پس از مرور معانی مختلف معنویت، مؤلفه‌هایی را برای هوش معنوی ذکر کرده‌اند؛ مانند:

1. تمرکز داشتن بر معنای نهایی؛
2. آگاهی از سطوح چندگانۀ هوشیاری و رشد آنها؛
3. اعتقاد به گران‌بها و مقدس بودن زندگی؛
4. ارتقای خود به یک کل بزرگ‌تر؛
5. مقاومت و پایداری؛
6. تمایل به برطرف کردن نیازهای دیگران؛
7. شجاعت؛
8. یکپارچگی؛
9. شهود.

هوش معنوی و سلامت

پژوهش‌های مختلفی حکایت از ارتباط میان هوش معنوی، هدف زندگی، رضایت از زندگی و سلامت افراد دارند. این بررسی‌ها نشان داده‌اند که معنویت با بیماری کمتر و طول عمر بیشتری همراه است. همچنین، افرادی که دارای جهت‌گیری‌های معنوی هستند، در زمان مواجهه با جراحت، پاسخ بهتری به درمان داده و به‌شکل مناسب‌تری با بیماری و عواقب آن کنار می‌آیند. کارشناسان، بر این باورند که تمرین‌های معنوی، تقویت‌کنندۀ آگاهی و بینش نسبت به سطوح چندگانۀ هشیاری بوده و بر عملکرد افراد تأثیری مثبت دارند.

مقایسۀ هوش معنوی با انواع هوش دیگر

دانشمندان، 4 نوع هوش اصلی را معرفی کرده‌اند: 1. هوش بدنی (جسمانی)؛ 2. شناختی (منطقی یا عقلانی)؛ 3. هیجانی؛ 4. معنوی. آنها همچنین، نشان داده‌اند که ترتیب رشد انواع هوش به چه صورت است؛ برای مثال، کودکان در ابتدا، بر بدن خود کنترل پیدا می‌کنند (هوش بدنی). سپس، مهارت‌های زبانی و مفهومی خود را گسترش می‌دهند که بیشتر در فعالیت‌های مدرسه‌ای مطرح می‌شوند (هوش شناختی). پس از آن، در زمانی‌که کودکان علاقه‌مند به گسترش روابط خود با دیگران باشند، مفهوم «هوش هیجانی» برای آنها در نظر گرفته می‌شود. از این هوش بیشتر در زمینۀ کسب موفقیت در بازار کار استفاده می‌شود.

در انتها نیز هوش معنوی، زمانی خود را نمایان می‌کند که فرد به‌دنبال معنای مسائل گشته و سؤالاتی عمیق همچون «آیا این تمامی چیزی است که وجود دارد؟» را مطرح می‌کند. در حقیقت، آخرین لایه از هوش، SQ است که هدایت و معرفت درونی، حفظ تعادل فکری، آرامش درونی و بیرونی و عملکرد همراه با بصیرت، ملایمت و مهربانی را شامل می‌شود.

مهارت‌ها

کارشناسان، چند مهارت هوش معنوی را به شرح زیر معرفی کرده‌اند:

1. تجربۀ معنوی: وجود فعالیت و تجربه‌های خاص معنوی؛
2. مقابله با استرس: استفاده از ایمان و اعتقاد مذهبی برای حل مسایل و فشارهای زندگی؛
3. هدفمند بودن: داشتن هدفی مشخص در زندگی؛
4. خارج شدن از اصول: فاصله گرفتن از اصول و عقاید کلیشه‌ای در زندگی؛
5. محوریت اعتقادات: تأثیر مذهب در رفتار و عملکرد (مانند خوردن، آشامیدن و پوشش)؛
6. مقررات مذهبی: رعایت قوانین مذهبی در زندگی؛
7. نیایش: دعا کردن و اعمال مذهبی در زندگی؛
8. تحمل کردن: تحمل نمودن اعتقادات سایر مذاهب و برخورد منطقی با آنها؛
9. مفاهیم دینی: اعتقاد به مفاهیم اساسی دینی (مانند خالق یکتای جهان، زندگی پس از مرگ)؛
10. دلسوزی برای دیگران؛
11. توانایی گوش دادن؛
12. توکل بر خدا؛
13. تعهد و ایمان داشتن؛
14. احساس ملکوتی؛
15. خردورزی.

منابع

• حاجیان، احمدرضا و دیگران، «رابطۀ بین هوش معنوی و هوش هیجانی»، نشریۀ تحقیقات علوم رفتاری، دوره 10، شماره 6، ویژه نامۀ سلامت و روان، 1391ش.
• غباری‌ بناب، باقر و دیگران، «هوش معنوی»، فصلنامه علمی- پژوهشی اندیشۀ نوین دینی، سال 3، شماره 10، 1386ش.
• «هوش معنوی چیست؟»، وب‌سایت آی هوش، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1401ش.
• Amram, Josef (Yosi), intelligence beyond IQ: the contribution of emotional anf spiritual intelligence to effective business leadership, institute of transpersonal psychology, 2005.
• McMullen, B, spiritual intelligence, www.studentbmj.com, 2003.
• Nasel, D. D, spiritual Orientation in relation to spiritual intelligence: a consideration of traditional Christianity and new age/ individualistic spiritual, unpublished thesis, Australia: the university of south Australia, 2004.
• Santos, E, Severo, spiritual intelligence: what is spiritual intelligence? How it benefits a person, www.Skopun.Files.wordpress.com, 2006.
• Zohar, D & Marshal, I, SQ- spiritual intelligence, the ultimate intelligence, London, bloomnury, 2000.