هوش هیجانی کودک
هوش هیجانی کودک؛ از مهمترین انواع هوش در کودکان.
هوش هیجانی کودک،[۱] از مهمترین انواع هوش در کودکان است که نقش بسیار مهمی را در پیشرفت و آیندۀ کودک ایفا می‌کند. هوش هیجانی با کلمۀ اختصاری EI در جهان شناخته شده و توانایی هوشی در مورد احساسات فرد را بررسی می‌کند. کودک، با آموزش این مهارت می‌تواند توانایی مدیریت اضطراب، کنترل تنش‌ها و انگیزه‌ها، امیدواری و خوش‌بینی در مواجهۀ با موانع در راه رسیدن به هدف را به دست آورد.
تاریخچه
هوش هیجانی و جنبه‌های گستردۀ آن، در دهه‌های اخیر، علاوه بر حوزه‌های مرتبط با روانشناسی، توجه عموم مردم را نیز به خود جلب کرده است. مفهوم «هوش اجتماعی» برای نخستین‌بار در دهۀ 40م، استفاده شد. پس از آن، افرادی همچون جان مایر[۲] و پیتر سالووی،[۳] اصطلاح «هوش هیجانی» را معرفی کردند. معرفی مدل «هوش چندگانه» توسط گاردنر،[۴] در شکل‌گیری نظریه‌های مرتبط با هوش هیجانی، بسیار مؤثر بود. سرانجام، دانیل گلمن،[۵] در کتابی به‌نام هوش هیجانی، در 1995م که به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های سال معروف شد، این مفهوم را به‌صورت گسترده بیان کرده و به اطلاع عموم مردم رساند.[۶] پس از آن، واژۀ هوش هیجانی (EI) و بهرۀ هیجانی (EQ) از طرف جامعۀ محلی آمریکا، به‌عنوان پرکاربردترین لغات و مفاهیم جدید در سال 1995م، انتخاب شدند.[۷]
مفهوم هوش هیجانی
در پژوهش‌های صورت گرفته در سال‌های اخیر، هوش هیجانی را به دو شیوۀ متفاوت تعریف کرده‌اند:
- مجموعه‌ای از توانایی‌ها برای پردازش هیجانی؛ بر اساس این تعریف، هوش هیجانی، نمایندۀ توانایی تشخیص، ارزیابی و بیان هیجان به‌صورت صحیح و سازگارانه است.
- آرایه‌ای از قابلیت‌ها، شایستگی‌ها و مهارت‌های غیرشناختی؛ این آرایه‌ها، بر توانایی فرد تأثیر گذاشته و در کنترل شرایط اضطراری و فشارهای محیطی به فرد کمک می‌کنند.[۸]
گروهی دیگر از پژوهشگران نیز هوش هیجانی را یک نوع «مهارت اجتماعی» معرفی کرده‌اند که کودک بر اساس آن می‌تواند با مردم همراهی کند یا به مدیریت عواطف و احساسات در روابط و ترغیب و رهبری دیگران بپردازد. هوش هیجانی، در حقیقت، به‌معنای توانایی فرد در درک و شناخت احساسات خود، اطرافیان و نیز کنترل این احساسات است. فرد، با استفاده از این توانایی‌ها، مهارت تصمیم‌گیری بهتر، تفکر خلاقانه‌تر، انگیزه بخشیدن به خود و دیگران، لذت بردن از سلامتی و روابط بهتر و زندگی شادتر را پیدا می‌کند. بر اساس این معنا، افرادی که توانایی شناخت این احساسات و مهارت سازگاری با محیط و افراد دیگر را داشته باشند، از هوش هیجانی بالاتری برخودار هستند.[۹]
ویژگی‌ها
دانیل گلمن، در کتاب خود بیان کرده که هوش هیجانی دارای 5 قسمت اساسی است:
- خودآگاهی (self-awareness): فرد توانایی تشخیص احساسات خود در هر زمان خاصی را داشته و درک می‌کند که چگونه حال و احوال او بر دیگران تأثیر می‌گذارد.
- خودتنظیمی (self-regulation): فرد، توانایی کنترل واکنش خود به احساسات مختلف را داشته و از عواقب احتمالی آنها باخبر است.
- انگیزه: فرد، انگیزۀ بسیاری برای رسیدن به اهداف خود دارد؛ هرچند، در این مسیر با مسائل مختلفی روبه‌رو شود.
- همدلی: فرد، توانایی درک احساسات دیگران را دارد.
- مهارت‌های اجتماعی: فرد، توانایی مدیریت روابط خود را داشته و درک می‌کند که چه رفتارهایی منجر به واکنش مثبت یا منفی دیگران می‌شود.
مزایا
از جمله مزایای هوش هیجانی می‌توان به مزایای اجتماعی، شناختی و زیست‌شناختی آن اشاره کرد؛ برای مثال، افرادی که از هوش هیجانی بالاتری برخودار هستند، سطوح پایین‌تری از هورمون‌های استرس را تولید کرده و برانگیختگی هیجانی کمتری در آنها رخ می‌دهد.[۱۰] از دیگر مزایای هوش هیجانی بالا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شناخت بهتر انواع احساس و هیجان در خود؛
- افزایش قدرت کنترل و تنظیم هیجانات خود در شرایط مختلف؛
- قدرت درک بهتر احساس دیگران؛
- توانایی برقراری هرچه بهتر ارتباط با دیگران و احساسات آنها؛
- توانایی بهره‌گیری از شیوه‌های مختلف برای خودانگیزشی در مواقع سخت؛
- استقامت بالا در ناملایمات و شرایط سخت؛
- موقعیت‌شناسی صحیح برای استفادۀ به‌موقع از هیجانات؛
- بهبود سلامت روان؛
- مثبت‌اندیشی؛
- مهارت‌های اجتماعی بالا و توانایی ابراز مناسب احساسات خود به دیگران؛
- مسئولیت‌پذیری.[۱۱]
اهمیت هوش هیجانی در کودکان
امروزه، والدین، دانشمندان و پژوهشگران بسیاری در سراسر جهان، با توجه به مشکلات روزافزون رفتاری و هیجانی در کودکان (از جمله اعتماد به نفس پایین، اضطراب و افسردگی)، آموزش مهارت‌های لازم در زمینۀ هوش هیجانی به کودکان و دانش‌آموزان را ضروری می‌دانند. آنها بر این باروند که این مهارت‌ها، به افزایش انطباق و احتمال بیشتر موفقیت در کودکان منجر خواهد شد.[۱۲] هرچند، آمارها، حکایت از تأثیر هوش هیجانی بر موفقیت و پیشرفت افراد دارد، پژوهشگران معتقدند که نمی‌توان هوش هیجانی را مقیاس سنجش موفقیت دانست.[۱۳]
دانشمندان بر این باورند که هرچند افراد، به دلایل ژنتیکی و ذاتی در تنظیم و ابراز هیجان متفاوت هستند، یادگیری از طریق آموزش به آنها، فرصت افزایش توانایی‌ها و مهارت افراد در هر سطحی از هوش هیجانی را می‌دهد. آنها، محیط خانواده را اولین محیط برای آموزش مهارت‌های هیجانی می‌دانند. در جمع خانواده، کودک، از رفتار و گفتار والدین الگوبرداری می‌کند؛ به‌همین دلیل است که والدین، خود باید از کفایت و هوش هیجانی لازم برخودار باشند. کارشناسان معتقدند که هرچند، آموزش هوش هیجانی در تمامی سنین امکان‌پذیر است، اما شکل‌گیری هوش هیجانی، در همان سال‌های اولیۀ زندگی اتفاق می‌افتد[۱۴] و کودک بر اساس همان تجربه‌های اولیه می‌آموزد که به دیگران اعتماد کند و در دنیای پیرامون خود احساس امنیت داشته باشد یا دیگران را غیر قابل اعتماد بداند.[۱۵]
فواید هوش هیجانی بالا در کودکان
- رابطۀ مستقیم هوش هیجانی بالا با ضریب هوشی؛
- ارتباطات اجتماعی بهتر؛
- موفقیت کاری در بزرگسالی؛
- سلامت روان.[۱۶]
تقویت هوش هیجانی در کودکان
کارشناسان، فنون زیر را از جمله راهکارهای تقویت هوش هیجانی در کودکان می‌دانند:
- از زاویۀ دید فرزند خود به مسائل نگاه کنید و با او همدلی و همدردی کنید؛
- اجازۀ ابراز احساسات را به کودک بدهید؛
- به احساسات بچه‌ها گوش کنید؛
- احساسات کودک خود را نام‌گذاری کنید؛
- الگوی درست ابراز احساسات را به کودک خود نشان دهید؛
- آموزش توانایی حل مسئله به کودکان؛
- توسعۀ مهارت‌های هوش هیجانی در کودکان را به هدف خود تبدیل کنید؛
- با کودک خود بازی کنید؛ بازی‌ها می‌توانند خشم و ناراحتی‌های انباشته شده در کودکان را خنثی کنند. برای مثال، بازی «شیشۀ احساسات». در این بازی، نام تمامی احساسات مختلف را روی تکه‌های کاغذ نوشته و آنها را داخل یک بطری بیندازید. سپس، از کودکان بخواهید یک تکه کاغذ را برداشته و احساس نوشته شده در آن را به‌صورت پانتومیم برای بقیه اجرا کنند. این بازی، به شناخت کودکان با انواع احساسات منجر خواهد شد.[۱۷]
پانویس
- ↑ CEI: Child Emotional Intelligence.
- ↑ John Mayer.
- ↑ Peter Salovey.
- ↑ Howard Gardner
- ↑ Daniel Goleman
- ↑ Goleman, Emotional intelligence, 1995.
- ↑ کار، روانشناسی مثبت: علم شادمانی و نیرومندی‌های انسان، 1385ش.
- ↑ نوفرستی، «هوش هیجانی: واقعیت یا خیال»، 1386ش.
- ↑ «راهکارهای خلاقانه و بازی‌های ساده برای شکوفایی و افزایش هوش هیجانی در کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت مؤسسه فرهنگی ذهن برتر.
- ↑ Mayer, Models of Emotional Intelligence in "Handbook of Intelligence”, P369-420
- ↑ «راهکارهای خلاقانه و بازی‌های ساده برای شکوفایی و افزایش هوش هیجانی در کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت مؤسسه فرهنگی ذهن برتر.
- ↑ Goleman, Working with emotional intelligence, 1998.
- ↑ Mayer, The intelligence of emotional intelligence, 1993,17(4), P433-442
- ↑ Mayer, Emotional intelligence meets traditional stand of intelligence, 1999, (27), P267-298.
- ↑ سلطانی‌فر، «هوش هیجانی»، 1386ش، ص83-83.
- ↑ «راهکارهای خلاقانه و بازی‌های ساده برای شکوفایی و افزایش هوش هیجانی در کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت مؤسسه فرهنگی ذهن برتر.
- ↑ «راهکارهای خلاقانه و بازی‌های ساده برای شکوفایی و افزایش هوش هیجانی در کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت مؤسسه فرهنگی ذهن برتر.
منابع
- «راهکارهای خلاقانه و بازی‌های ساده برای شکوفایی و افزایش هوش هیجانی در کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت مؤسسه فرهنگی ذهن برتر، تاریخ بازدید: 29 آبان 1401ش.
- سلطانی‌فر، عاطفه، «هوش هیجانی»، فصلنامۀ اصول بهداشت روانی، شمارۀ 35 و 36، 1386ش.
- کار، آلن، روانشناسی مثبت: علم شادمانی و نیرومندی های انسان، به ترجمۀ حسن پاشاشریفی و جعفر نجفی زند، تهران، سخن، 1385ش.
- نوفرستی، اعظم، «هوش هیجانی: واقعیت یا خیال»، همایش سمپوزیوم و نوروپسیکولوژی ایران، دورۀ 3، 1386ش.
- Goleman D. Emotional intelligence. New York. Bantam Books, 1995.
- Goleman D. Working with emotional intelligence, New York. Bantam Books, 1998.
- Mayer JD and Salovey P. The intelligence of emotional intelligence, intelligence, 1993.
- Mayer JD, Caruso D, Salovey P. Emotional intelligence meets traditional stand of intelligence, Intelligence. 1999.
- Mayer JD, Salovey P Caruso D. Models of Emotional Intelligence in "Handbook of Intelligence”. Cambridge, England: Cambridge
University Press.