والدگری

والدگری؛ از مؤلفه‌های اساسی در رشد و تربیت فرزندان.

والدگری (parenting)، فرآیند تربیت فرزندان و حمایت و مراقبت از آنها برای تضمین رشد سالم آنها تا دوران بزرگسالی است. شیوه‌های والدگری، با مهمترین دستاوردهای فرزندان مانند مهارت‌های شناختی و اجتماعی رابطه داشته و زمینه‌ساز بسیاری از ابعاد شخصیتی، بازخوردها، احساسات و عادات افراد است. امروزه اهمیت والدگری و تأثیر آن بر تربیت کودکان و آیندۀ آنها، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.

مفهوم‌شناسی

والدگری، نوعی از ارتباط والد-فرزندی است که باورها، اصول، روش‌ها و رفتارهای ویژه را شامل شده و عاملی مؤثر در شکل‌گیری رفتارهای درونی‌شده و برونی‌شدۀ فرزندان است. گروهی دیگر از کارشناسان نیز والدگری را فعالیت پیچیده‌ای شامل روش‌ها و رفتارهای ویژه می‌دانند که به‌صورت مجزا یا در تعامل با یکدیگر، بر رشد کودک تأثیر می‌گذارند. در حقیقت، آنها بر این باورند که پایه و اساس شیوه‌های فرزندپروری، مبین تلاش‌های والدین در راستای کنترل و اجتماعی کردن کودک آنها است. برخی کارشناسان، دو بُعد اصلی و مستقل والدگری را پاسخ‌گو بودن (مهربانی و ابراز احساسات و تقویت مثبت عقاید و دیدگاه کودک) و مطالبه‌گری (اِعمال نظم و مهارگری) دانسته‌اند. در تعریف دیگری از نقش والدین در زندگی فرزندان به هفت مورد توجه شده است: 1. مراقبت‌کننده؛ 2. منبع عاطفی بودن؛ 3. مربی بودن؛ 4. منبع اقتصادی بودن؛ 5. پشتیبانی؛ 6. ارتقاءدهنده سلامت؛ 7. انتقال‌دهنده آیین‌ها.

سبک‌های والدگری

سبک‌های والدگری، مجموعه‌ای از بازخوردهای والدین است که در ارتباط با فرزندان اِعمال می‌شود. کارشناسان، سبک‌های والدگری را شامل 4 گروه اصلی می‌دانند:

1. سبک والدگری سهل‌گیرانه؛ تلاش برای رفتار به‌شیوه‌های غیرتنبیهی، پذیرنده و تأییدکننده در مقابل تکانش‌ها، خواسته‌ها و کنش‌های کودک (پاسخگویی زیاد، مطالبه‌گری کم).
2. سبک والدگری مستبدانه؛ تلاش برای شکل‌دادن، مهارکردن و ارزشیابی رفتار و بازخوردهای کودک بر اساس مجموعه‌ای از معیارها (پاسخگویی کم، مطالبه‌گری زیاد).
3. سبک والدگری مسامحه‌کارانه؛ (پاسخگویی کم، مطالبه‌گری کم).
4. سبک والدگری مقتدرانه؛ تلاش برای هدایت و جهت دادن فعالیت‌های کودک به‌شیوۀ منطقی و هدف‌مدار، تشویق کلامی و همکاری با کودک برای فهم و درک دلایل خط‌مشی‌های خانواده (پاسخگویی زیاد، مطالبه‌گری زیاد).

اهمیت والدگری

کارشناسانی که در راستای اهمیت والدگری تحقیق کرده‌اند، بر چند موضوع اساسی تأکید دارند:

1. غیر قابل تفکیک بودن تأثیرات ژنتیکی و اجتماعی‌شدن در خانواده‌ها؛ برای مثال، کودکی که در موسیقی استعداد بالایی دارد، ممکن است این استعداد را از والدین خود به ارث برده باشد. او، همچنین، ممکن است به‌دلیل تأکید بر موسیقی در خانواده، به این تمایل دست یافته باشد.
2. دوطرفه بودن جریان نفوذ بین والدین و فرزندان؛ برای مثال، حوصلۀ کم والدین ممکن است باعث شود که کودک شیرخوار، با ناراحتی واکنش نشان دهد. این در حالی است که هر نوزادی، مستعد پریشانی بوده و ممکن است بی‌صبری والدین را برانگیزد.
3. نقش مهم والدین در شکل‌دادن به محیط‌های کودکان؛ این موضوع باعث می‌شود تا کودکان در معرض عوامل دیگری که بر رشد أثرگذار هستند، مانند روابط با همسالان، قرار بگیرند.

شیوه‌های والدگری

والدگری، علاوه بر انواع مختلف، دارای شیوه‌های متفاوتی نیز هست:

1. والدگری ذهن‌آگاهانه؛ در این شیوه، والدین با توجه به توانایی‌های ذهن‌آگاهانۀ خود، به‌مرور زمان، رسیدن به شرایطی آرام و منطقی در بحران را به‌دست می‌آورند.
2. والدگری معکوس؛ در این شیوه، نوعی معکوس شدن نقش‌ها بین والدین و فرزندان ایجاد می‌شود. کارشناسان، کودکان طلاق، تک‌فرزندها و فرزندان اول را بیشتر در معرض چنین خطری می‌بینند.
3. والدگری انعکاسی؛ در این شیوه، بررسی می‌کنند که والدین چقدر توانایی برخورد کافی و واکنش مناسب نسبت به حالات درونی کودک خود را دارند.
4. والدگری تأملی؛ در این شیوه، همه‌چیز بر اساس درک دنیای درونی خود و دنیای درونی فرزند، به‌صورت همزمان، رخ می‌دهد.
5. والدگری مشارکتی؛ این شیوه، بیشتر به همراهی پدر و مادری اشاره دارد که تصمیم به طلاق داشته یا طلاق گرفته‌اند. در این شیوۀ مشارکتی، بهترین منافع و مصلحت‌ها برای کودک در نظر گرفته می‌شود تا آسیب‌های ناشی از طلاق به حداقل برسد.
6. والدگری مبتنی بر ارزش؛ این شیوه، بر ارزش‌گذاری هر کدام از والدین از زندگی خود و فرزندان خود، اشاره دارد.

تقویت والدگری

کارشناسان، روش‌هایی را به‌منظور تقویت شیوه‌های والدگری توصیه کرده‌اند؛ مانند:

1. تقویت عزت‌نفس در فرزندان؛
2. مُچ‌گیری مثبت؛
3. تعیین محدودیت‌ها و سازگاری خود با نظم و انضباط؛
4. وقت‌گذرانی با فرزندان؛
5. الگوی خوب بودن برای فرزندان؛
6. در اولویت قرار دادن ارتباط؛
7. انعطاف‌پذیری و تمایل به تنظیم سبک والدگری خود؛
8. اثبات عشق بدون قید و شرط نسبت به فرزندان؛
9. شناسایی محدودیت‌ها و نیازهای خود به‌عنوان والد.

خطاهای رایج در والدگری

در امر والدگری، خطاهایی نیز وجود دارد که برخی از آنها به شرح زیر هستند:

1. عدم پذیرش نقش والدگری از سوی فرزندان؛ این موضوع می‌تواند به‌دلیل عدم قاطعیت والدین یا سستی آنها در به‌کارگیری شیوه‌های درست تربیتی رخ دهد.
2. بدانگاری کودکان به‌دلیل رفتارهای نادرست آنها؛ در این موارد، کارشناسان معتقدند که باید میان رفتار کودک و شخصیت آنها، جدایی قائل شد.
3. مهم ندانستن فرزندان؛ برخی والدین به نظرات و اندیشه‌های فرزندان خود اهمیت نمی‌دهند.
4. زیاده‌روی در سرزنش فرزندان؛
5. انتظار بیش از حد؛
6. سوء‌استفاده از قدرت؛
7. دروغ گفتن به فرزندان؛
8. برچسب‌زنی.

والدگری مثبت

والدگری مثبت، به‌معنای تشویق مناسب، مشارکت در کارهای فرزندان و پرس‌وجو از فعالیت‌های روزمرۀ آنها است. درواقع، والدگری مثبت، در خانواده‌های مختلف، دارای معانی متفاوتی است. کارشناسان بر این باورند که خانواده‌های سالم، از عملکرد مناسبی در زمینۀ والدگری برخودار بوده و بیشتر از سایر انواع خانواده‌ها، از رفتارهایی که والدگری مثبت در امور فرزندان محسوب می‌شوند، استفاده می‌کنند؛ مانند تشویق به‌موقع، توضیح اشتباه فرزندان به آنها و چرخش اطلاعات مشترک میان اعضای خانواده و نیز همکاری والدین. در این گروه از خانواده‌ها، افراد خانواده، افکار و احساسات خود را به‌آسانی بیان کرده و به درکی متقابل از رفتارهای دیگر اعضای خانواده دست می‌یابند. بنابراین، در چنین خانواده‌هایی، احتمال بروز مشکلات رفتاری همچون پرخاشگری در فرزندان کاهش پیدا می‌کند. در تکمیل این رویکرد، برخی اندیشمندان مسلمان با تأکید بر آموزه‌های اسلامی و به‌ویژه سفارش‌های امام علی، درصدد برآمده‌اند تا الگویی از والدگری سازگار با فرهنگ جامعۀ مسلمان ارائه کنند. آنان با الهام از سخنان امام علی، ایده «والدگری خردمندانه» را طرح کرده‌اند که والدگری را بر زیرکی، تیزبینی، عاقبت‌اندیشی، تدبیر و مشاوره با کارشناسان، استوار می‌داند. در این الگو، والدگری از نوع مسئولانه است و بر پدر یا مادر بودن کامل و کافی تأکید می‌شود.

والدگری و مشکلات زناشویی

کارشناسان بر این باورند که عوامل مختلفی همچون صفات شخصیتی، شناخت‌ها، رفتارها و نیز محیطی که زوجین در آن زندگی می‌کنند، بر مشکلات زناشویی بین آنها تأثیرگذار هستند. از دیگر عوامل تأثیرگذار بر روابط بین‌شخصی در بزرگسالی (به‌خصوص روابط زناشویی)، تعاملات اولیۀ فرد با افراد مهم زندگی، مانند والدین است. کارشناسان، این تعاملات اولیه را پیش‌بینی‌کنندۀ سطوح سازگاری یا ناسازگاری در روابط بین فردی در آینده می‌دانند.

پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران نشان داده‌اند که بین سبک‌های والدگری مقتدرانه و مشکلات زناشویی فرزندان، رابطۀ منفی معنادار و بین سبک‌های والدگری مستبدانه، سهل‌گیرانه و مسامحه‌کارانۀ والدین و مشکلات زناشویی فرزندان، رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد.
برخی پژوهشگران با تکیه بر فرضیه سرایت، مشکلات حوزه زناشویی را در حوزۀ فرزندپروری اثرگذار دانسته‌اند؛ از این منظر، سبک والدگری مادر، از کیفیت پایینی برخوردار خواهد بود که به بروز مشکلات رفتاری در کودکان می‌انجامد. بر اساس این پژوهش، در ارتباط رضایت زناشویی و مشکلات رفتاری کودکان، رابطه کودک ـ والد، نقش میانجی را ایفا می‌کند تا جایی که از رابطه خوب والدین می‌توان رفتار بهنجار کودکان را پیش‌بینی کرد.

شاخص‌های والدگری موفق در خانواده ایرانی

بر اساس پژوهشی که در سال 1393ش در ایران صورت گرفته است، شاخص‌های والدگری موفق در فرهنگ خانواده‌های ایرانی به شرح زیر، استخراج و معرفی شده است:

شاخص‌های والدگری موفق در خانواده ایرانی

ردیف	مقوله	زیرمقوله
1	قدردانی	تشویق، تحسین، تشکر، مهربانی، محبت و احترام به فرزند
2	دلگرم کردن	اهمیت دادن به علایق فرزند، اهمیت دادن به نیازها، اهمیت دادن به مشکلات، همراهی با فرزند، اهمیت دادن به استقلال‌طلبی، درک شرایط سنی فرزند، اعتماد به فرزند
3	صمیمیت	برقراری رابطه صمیمانه، ابراز احساسات به فرزند، نوازش، پذیرش احساسات، بازی و سرگرمی و شوخی
4	ارتباط مثبت	گوش دادن به حرفهای فرزند، تبادل نظر، همدلی با فرزند، ارائه بازخوردهای مثبت به فرزند، صحبت با ملایمت و نرمی، انعطاف‌‌پذیری در تعامل با فرزند، حل مسئله، تعامل سازنده با دوره بلوغ
5	هدایت	راهنمایی و آگاهی دادن، آموزش مستقیم، آموزش غیرمستقیم، بالابردن وسعت دید فرزند، بالابردن قدرت تشخیص فرزند، سوق دادن فرزند به فعالیت‌های مثبت و سازنده، داشتن موضع ارشادی در قبال ارتباط فرزند با دوستان و همسالان، ارائه شاخص‌های عملکردی به فرزند، آموزش خودنظم‌دهی
6	مسئولیت	داشتن رفتار مسئولانه نسبت به فرزند، اهمیت دادن به مسئولیت‌پذیری فرزند، مشارکت دادن فرزند در کارهای داخل و خارج از منزل، داشتن مراقبت‌های همه‌جانبه، آینده‌نگری برای فرزند، درونی کردن عادات رفتاری مناسب در فرزند، انتظارآفرینی برای فرزند، شناخت خصوصیات فرزند، آشنا کردن فرزند با فضای کسب‌وکار
7	عدالت	پرهیز از تبعیض رفتاری و ابزاری در بین فرزندان، رفتار عادلانه، مساوات‌طلبی در بین فرزندان، توجه به تفاوت‌های فرزندان
8	نظارت	نظارت مستقیم و غیرمستقیم بر عملکرد فرزند، شناخت دوستان فرزند، نظارت بر ارتباط فرزند با دوستان و همسالان
9	کنترل	تعیین قواعد رفتاری روشن، پیگیری قواعد رفتاری تعیین‌شده، محروم‌سازی هدفمند و مؤثر، ارزیابی فرزند، تذکر دادن و گوشزد کردن، قاطعیت در اجرای قواعد
10	مراقبت‌کننده و رشددهنده بودن	مراقبت و رشد مذهبی، اجتماعی، شخصی، اخلاقی و تحصیلی، تقویت حس خوداتکایی فرزند
11	الگو بودن	توجه به یادگیری مشاهده‌ای، تلاش برای الگو شدن برای فرزند، الگودهی دینی، تأکید بر احترام به پدر و مادر، تأکید بر احترام بر بزرگ‌ترها، عملگرایی

منابع

• اسدی، مسعود و دیگران، «تبیین شاخص‌های والدگری موفق دوره نوجوانی در نمونه‌هایی از خانواده‌های ایرانی»، فصلنامه آموزش بهداشت و ارتقای سلامت، دوره 3، شماره 3، 1394ش.
• بشارت، محمدعلی و دیگران، «سبک‌های والدگری و مشکلات زناشویی: نقش واسطه‌ای روان‌سازه‌های ناسازگار اولیه»، کنگرۀ انجمن روانشناسی ایران، دوره 5، 1394ش.
• محمدی، ابراهیم و دیگران، «بررسی آسیب‌شناختی تأثیر شبکه‌های مجازی و اینترنت بر والدگری و روابط زناشویی زوجین»، نشریه دانش و پژوهش در روان‌شناسی کاربردی، شماره 89، 1401ش.
• محمدی، پریسا و فولادچنگ، محبوبه، «شیوه‌های والدگری و پرخاشگری: نقش واسطه‌ای سبک‌های حل مسئله»، نشریۀ روانشناسی تحولی، دوره 14، شماره 54، 1396ش.
• مقدم، منصور و قمرانی، امیر، «ارزیابی اثربخشی والدگری خردمندانه‌ بر اساس آموزه‌‌های امام علی بر خردمندی والدین و خلاقیت کودکان پیش‌‌دبستانی»، نشریه پژوهش در دین وسلامت، دورۀ 8، شماره 1، بهار 1401ش.
• «والدگری چیست؟ (بخش اول)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 20 فروردین 1402ش.
• «والدگری چیست؟ (بخش سوم)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 22 بهمن 1398ش.
• «والدگری چیست؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگذاری: 4 آذر 1399ش.
• «والدگری چیست؟»، وب‌سایت بنیاد روانشناسی ماروم، تاریخ بازدید: 20 فروردین 1402ش.
• ولی‌زاده، شیرین، ««سبک‌های والدگری و پیشرفت تحصیلی: نقش واسطه‌گر خودپنداشت یا حرمت خود؟»، نشریۀ روانشناسی تحولی، دوره 8، شماره 30، 1390ش.