ولیمه

از ویکی‌زندگی

ولیمه؛ غذای مراسم عروسی و اطعام دیگران در مناسبت‌ها.

ولیمه‌دادن و اطعام دیگران، سنتی اسلامی است و در فرهنگ مسلمانان از اسباب مغفرت الهی دانسته می‌شود. غذا‌خوردن برادر مسلمان به‌گفتۀ امام صادق از آزاد‌کردن یک برده، محبوب‌تر است. پیامبر خدا، ولیمه و اطعام دیگران را به‌مناسبت ازدواج، تولد نوزاد، ختنه‌کردن، ساختن یا خریدخانه و بازگشت ازسفرحج، سفارش کرده است. در سبک زندگی ایرانیان نیز با اثرپذیری از فرهنگ اسلامی، انواع ولیمه وجود دارد. ایرانیان در گذشته، سفرۀ ولیمه را بیشتر در خانه‌ها می‌گسترانیدند تا بر پیوندهای اجتماعی و محبت مردم افزوده شود. برخی مصادیق ولیمه مانند ولیمۀ تولد و ختنهٔ فرزند، در حقوق بین‌الملل و کنوانسیون‌های حمایت از حقوق کودکان، نظیر ندارد.

مفهوم‌شناسی

واژهٔ ولیمه به معنای اجتماع‌کردن است و در اصطلاح به غذای مراسم عروسی گفته می‌شود.[۱] این کلمه رفته‌رفته معنای گسترده‌تری پیدا کرده و به هر غذایی که در مناسبتی آماده شود و جمعی به آن دعوت باشند ولیمه می‌گویند. بر این اساس ولیمه‌دادن نوعی اطعام دیگران به حساب می‌آید.[۲]

اهمیت

در روایات اهل‌بیت بر فضیلت و ثواب اطعام دیگران تاکید شده است. امام محمد باقر، اطعام و سیر‌کردن مسلمان را از محبوب‌ترین کارها نزد خدا دانسته است.[۳] امام موسی کاظم به‌نقل از پیامبر خدا، اطعام دیگران را از اسباب مغفرت الهی برشمرده است. غذا‌خوراندن به برادر مسلمان، نزد امام جعفر صادق از آزاد‌کردن یک برده، محبوب‌تر است.[۴] البته پیشوایان دینی از دو نوع ولیمه‌دادن نهی کرده‌اند؛ نخست، غذا دادنی که برای ریا و خودنمایی باشد؛ دوم، اطعامی که به ثروتمندان اختصاص یابد و فقرا دعوت نشوند.[۵]

مصادیق ولیمه

ولیمه سنتی اسلامی به شمار می‌رود. پیامبر در سخنی با امام علی، ولیمه‌دادن را فقط در پنج مورد لازم دانسته است؛ ازدواج و عروسی، تولد نوزاد، ختنه‌کردن، ساختن یا خرید خانه و بازگشت از سفر حج. در سبک زندگی اهل‌بیت نیز نمونه‌های فراوانی ازاین گونه ضیافت‌ها گزارش شده است. برای نمونه امام کاظم به مناسبت تولد یکی از فرزندانش ولیمه داداین کار خود را به سنت انبیا و روش پیامبر اکرم مستند کرد.[۶]

1. ولیمهٔ عروسی

در برخی آموزه‌های اسلامی سفارش شده است که ولیمهٔ عروسی و پذیرایی از میهمانان در روز باشد. برخی حکمت این آموزه را رعایت حال میهمانانی دانسته‌اند که از راه دور می‌آیند.[۷] امام صادق به برگزاری زفاف در شب و غذا‌دادن هنگام ظهر سفارش کرده است.[۸] در تفسیر نمونه نقل شده است که پیامبر خداهنگام ازدواج با زینب دختر جحش، گوسفندی ذبح کرد و با خرما و نان گندم ولیمۀ عروسی داد.[۹]

در جریان عروسی امام علی و حضرت فاطمه، پیامبر به تهیهٔ گوشت و نان پرداخت و از علی برای آماده‌کردن غذا، خرما و کشک تقاضا کرد همچنین علی در مسجد، مردم را به ولیمه عروسی فاطمه دعوت کرد.[۱۰] با توجه به این ماجرا گفته شده ولیمه و دعوت میهمانان بر عهدهٔ داماد است و خوب است که پدر عروس هم وی را یاری کند.[۱۱]

در چارچوب فرهنگ اسلامی، سنت ولیمۀ عروسی امروزه نیز در کشورهای اسلامی رواج دارد. این سور در فرهنگ مردم عمان «تصبیحه» نام دارد که در دومین روز مراسم ازدواج داده می‌شود.[۱۲] یکی ازمهم‌ترین سنت‌های اماراتی‌ها، برپایی سفره‌ها وسورهای رنگارنگ از جنس گوشت و گندم درزمان عروسی است. آنها این ضیافت‌ها را نشان سخاوت و بخشش خود می‌دانند. غذای جشن عروسی در قطر هم با سخاوت عربی و در‌اندازۀ زیاد تهیه می‌شود. مقداری از این ولیمه به خانۀ همسایه‌ها توزیع می‌شود و این رسم سخاوتمندانه به انتشار بیشتر خبر عروسی کمک می‌کند. در عراق ولیمۀ عروسی را بعد از رقص و آواز و در طول شب می‌دهند. مراسم عروسی در بحرین هم با ولیمه و غذا همراه است.[۱۳]

2. ولیمهٔ تولد و ختنهٔ فرزند

فقیهان شیعه ولیمه‌دادن هنگام تواد فرزند و ختنهٔ‌ او را مستحب دانسته‌اند. امام صادق به‌مناسبت تولد فرزندش موسی، به‌مدت سه روز به مردم ولیمه داد. بر این اساس شیخ حرعاملی از محدثان شیعه در کتاب حدیثی خود بابی از احادیث قرار داده که بر استحباب سه روز سور‌دادن هنگام به دنیا‌آمدن فرزند دلالت می‌کند. حکمت این سنت‌ها را شکرگزاری از خدا و احترام او دانسته‌اند که نعمت کودک را به پدر و مادرش بخشیده است. همچنین برپایی این ولیمه‌ها و میهمانی‌ها زمینه‌ای برای تقویت روابط اجتماعی بوده و از سوی دیگر دارای آثار معنوی در جسم و جان کودک در آینده خواهد بود.[۱۴]

این گونه مراسم استقبال در تولد و ختنه فرزند، در حقوق بین‌الملل و کنوانسیون‌های حمایت از حقوق کودکان، نمونه و نظیری ندارد. با اینکه جشن تولد میان برخی اقوام و ملت‌ها رایج است، ولی سپردن کودک به حفظ و حمایت خدا، ویژگی ممتاز ولیمۀ نوزاد در فرهنگ مسلمانان است. در این سنت‌ها پدر و مادر مسؤولیت خود در قبال فرزندان را می‌پذیرند و برای تربیت و رشد کودک چشم‌اندازی معنوی ترسیم می‌کنند.[۱۵]

3. ولیمه حج

بر پایۀ سنت اسلامی، حاجی پس از بازگشت از حج، برای رضای خدا و به شکرانۀ توفیق زیارت کعبه و قبور برخی از اهل‌بیت، مردم را اطعام می‌کند.[۱۶] در فرهنگ اسلامی، دادن ولیمه و برگزاری ضیافت بازگشت از حج، سفارش شده است و از این منظر، جایگزینی صدقه با آن، نادرست دانسته می‌شود. همچنین از اسراف و اشرافی‌گری در برپایی این میهمانی نهی شده است.[۱۷]

احکام فقهی ولیمه

به ‌فتوای فقیهان شیعه، اصل ولیمه‌دادن کار مستحبی است و حتی برخی مجتهدان، ولیمۀ عروسی را واجب دانسته‌اند. همچنین مستحب است کسی که به ولیمه دعوت شده آن را بپذیرد حتی اگر در طول روز دعوت شود و روزۀ مستحبی گرفته باشد.[۱۸] همچنین اگر دو نفر کسی را دعوت کردند مستحب است در ولیمه و مراسم دعوت‌کنندهٔ اول حاضر شود.[۱۹]

ولیمه در ایران

در تاریخ عموم نواحی ایران ولیمهٔ عروسی رایج بوده است، اگر چه ممکن بود آن را با نام ولیمه نشناسند. این میهمانی در شب یا روز انجام می‌شد و تنها یکی از رسوم عروسی به شمار می‌رفت. غذای جشن عروسی بر حسب مناطق و طبقات مردم مختلف بوده و از چای و شیرینی تا آبگوشت و پلو را شامل می‌شد.[۲۰]

در گذشته سفره ایرانی در جشن‌ها، انواع ولیمه و مناسبت‌های دیگر در خانه‌ها گسترده می‌شد. همهٔ اعضای خانواده در قبال این سفره مسؤولیتی می‌پذیرفتند. این سنت عرفی و فرهنگی عموم مردم نقشی مهم در ایجاد پیوندهای خانوادگی و اجتماعی داشت. در شکل جدید برگزاری ولیمه‌ها و جشن‌ها فرهنگ سفره‌انداختن و ویژگی‌های آن کم رنگ شده است.[۲۱] مردم قدیمی ایران به شدت تبرک غذا و پلوی عروسی را باور داشتند. در میان عموم این سخن رواج داشت که هر کس پلوی عروسی بخورد تا 40 روز غم و غصه سراغش نمی‌آید. چنین مرسوم بود که هر میهمان موقع خداحافظی یک بشقاب کوچک یا نعلبکی پلوی عروسی را برای اهل خانهٔ خود می‌برد.[۲۲]

ولیمۀ سفر حج نیز میان ایرانیان رایج است و در گذشته برخی ایرانیان به این مناسبت، سه روز ولیمه می‌دادند.[۲۳] به گزارش ماموستا بهنام سلیمی از روحانیان اهل پاوه، حاجی اهل سنت در دومین روز بازگشت به دیار خود ولیمه‌ای به عموم مردم می‌دهد. میزبان اعلام می‌کند هر کس فرد فقیری را می‌شناسد او را به این مهمانی دعوت کند. آنان این ولیمه را یادگار حضرت علی دانسته و نام «سفرۀعلی» بر آن نهاده‌اند.[۲۴]

مراسم و جشن ختنه‌سوران در شمار آداب و رسوم تاریخی ایرانیان توصیف می‌شود. مانند دیگر مناطق ایران، ختنه‌سوران در بین مردم گیلان از اهمیت زیادی برخوردار است. میهمانان بعد از انجام ختنه به موسیقی، رقص و دست‌افشانی می‌پردازند و با شیرینی، آجیل و پلو و خورش، پذیرایی می‌شوند. در گیلان، کودک ختنه‌شده را پس از10 روز به‌همراه هم‌سالان به حمام می‌بردند.[۲۵]

در کرمان چنین رسم بوده که از چند روز قبل اقوام و آشنایان برای جشن ختنه‌سوران فرزند پسر دعوت می‌شدند. میهمانان هدایایی برای این مراسم با خود می‌آوردند. آنان با شام و شیرینی از سوی میزبان پذیرایی می‌شدند و در این جشن به رقص و پایکوبی می‌پرداختند.[۲۶]

پانویس

  1. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه «ولیمه».
  2. کمالی نجف‌آبادی، اخلاق میهمانی، 1390ش، ص222-223؛ .
  3. برقی، المحاسن، 1371ش، ج2، ص388.
  4. برقی، المحاسن، 1371ش، ج2، ص394.
  5. کمالی نجف‌آبادی، اخلاق میهمانی، 1390ش، ص233-235 و 275.
  6. «آداب مهمانی و ضیافت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  7. «از نظر اسلام چه زمانی برای برگزاری عروسی و ولیمه مناسب است؟»، وب‌سایت شیعه نیوز.
  8. کلینی، الکافی، 1407ق، ج5، ص366.
  9. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج17، 397-398.
  10. شیخ طوسی، الامالی، 1414ق، ص42.
  11. کمالی نجف‌آبادی، اخلاق میهمانی، 1390ش، ص241.
  12. حیدر بن عبدالرضا، «عادات و مراسم الزواج عند العمانیین»، وب‌سایت ایلاف.
  13. نهی موسی، «عادات و تقالید الزواج فی منطقة الخلیج العربی»، وب‌سایت افکار و اخبار جیدة کل یوم.
  14. انصاری، احکام و حقوق کودکان در اسلام، مرکز فقهی ائمه اطهار (علیه‌السّلام)، ج1، ص258.
  15. انصاری، احکام و حقوق کودکان در اسلام، مرکز فقهی ائمه اطهار (علیه‌السّلام)، ج1، ص259.
  16. «ولیمه حجاج؛ از حق تا خودنمایی»، وب‌سایت خبرگزرای ایکنا.
  17. «خوب و بد ولیمه حجاج/ اشرافی گری ترویج نشود»، خبرگزاری مهر.
  18. حکیم، المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی، 1424ق، ج6، ص559.
  19. علامه حلی، تحریرالاحکام، 1421ق، ج3، ص584.
  20. «آداب و رسوم مردم ایران»، وب‌سایت راسخون.
  21. «سفره ایرانی؛ سنت فراموش شده خانواده‌های ایرانی»، خبرگزاری رسمی حوزه.
  22. صادقی، «ازدواج به سبک اصیل ایرانی!»، وب‌سایت جوان آنلاین.
  23. «شور حج شهر یزد را فراگرفت/ آیینهای کهن در دست فراموشی»، خبرگزاری مهر.
  24. «باورهای اهل سنت در مورد حج»، وب‌سایت انصاف نیوز.
  25. «آداب و رسوم مردم ایران»، وب‌سایت راسخون.
  26. واعظی و دیگران، «آئین‌های تولد در فرهنگ و ادبیات عامه شهر کرمان»، ص270.

منابع

  • «آداب مهمانی و ضیافت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 19 تیر 1397ش.
  • «آداب و رسوم مردم ایران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 29 تیر 1389ش.
  • «از نظر اسلام چه زمانی برای برگزاری عروسی و ولیمه مناسب است؟»، وب‌سایت شیعه‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1396ش.
  • انصاری، قدرت الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، مرکز فقهی ائمه اطهار (علیه‌السّلام)، قم، بی‌تا.
  • «باورهای اهل سنت در مورد حج»، وب‌سایت انصاف نیوز، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1397ش.
  • برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1371ش.
  • حکیم، محمدهادی، المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی، قم، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، 1424ق.
  • حیدر بن عبدالرضا، «عادات و مراسم الزواج عند العمانیین»، وب‌سایت ایلاف، آخرین به‌روززسانی: 21 ژانویه 2000م.
  • «خوب و بد ولیمه حجاج/ اشرافی‌گری ترویج نشود»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1397ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 آذر 1403ش.
  • «سفره ایرانی؛ سنت فراموش شده خانواده‌های ایرانی»، وب‌سایت خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1394ش.
  • «شور حج شهر یزد را فراگرفت/ آیینهای کهن در دست فراموشی»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1389ش.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافه، چاپ اول، 1414ق.
  • صادقی، سمانه، «ازدواج به سبک اصیل ایرانی!»، وب‌سایت جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1394ش.
  • علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریرالاحکام، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، چاپ اول، 1421ق.
  • کلینی، یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
  • کمالی نجف‌آبادی، مهدی، اخلاق میهمانی، قم، انتشارات سلسله، چاپ اول، 1390ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار‌الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374ش.
  • نهی موسی، «عادات و تقالید الزواج فی منطقة الخلیج العربی»، وب‌سایت افکار و اخبار جیدة کل یوم، تاریج درج مطلب: 5 جولای 2024م.
  • واعظی، سعیده و دیگران، «آئین‌های تولد در فرهنگ و ادبیات عامه شهر کرمان»، در مجلهٔ نامهٔ انسان‌شناسی، شماره 34، بهار و تابستان 1401ش.
  • «ولیمه حجاج؛ از حق تا خودنمایی»، وب‌سایت خبرگزرای ایکنا، تاریخ درج مطلب: 12 شهریور 1397ش.