انگوزه: تفاوت میان نسخه‌ها

انگوزه از گیاهان بسیار قدیمی است و از آن به‌عنوان «غذای خدایان» و «سرگین شیطان» یاد می‌شود. تا حدود دهۀ چهل شمسی، مردم برخی از مناطق افغانستان با این گیاه و خواص آن آشنایی نداشتند. در اوایل این قرن، افغان‌ها و برخی دیگر از مردمان مهاجر، انگوزۀ برخی از مناطق را جمع‌آوری می‌کردند. مردمان محلی به‌مرور زمان در این زمینه تجاربی به دست آورده و به هِنگ‌زنی (برداشت انگوزه) پرداختند.<ref> رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج2، 1401ش، ص395.</ref>   

این گیاه با جنس‌های متنوع خود، از تیرۀ چتریان به‌شمار می‌آید که بیشتر در مناطق کوهستانی و گاه بیابانی ایران پراکنده است. پانزده گونۀ انگوزه از جمله کما یا انغوزۀ لرستانی، کمای بینالودی و کمای جندقی، بومی ایران هستند. افزون بر ایران، آسیای صغیر، ارمنستان و افغانستان از دیگر رویش‌گاه‌های این گیاهان به شمار می‌روند.<ref>سلطانی، دایرةالمعارف طب سنتی (گیـاهان دارویی) ج3، ۱۳۸۷ش، ص155.</ref>

در بسیاری از مناطق افغانستان، به این گیاه و شیرۀ آن انگوزه می‌گویند؛ اما در ولسوالی (شهرستان) بلخاب ولایت (استان) سرپل به گیاه انگوزه «رَو» اطلاق می‌شود. سه نوع رو «پَشمَک‌رَو»، «شَکر‌رَو» و «گَندَه‌رَو» در بلخاب وجود دارد و هر سه نوع این روها، نَر‌رَو هم دارند که یالَه (ساقه) می‌کنند و شیره ندارند. از سه نوع رو ذکر شده، پشمک‌رو شیرۀ بیشتری دارد.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج2، 1401ش، ص395.</ref>

بلخاب مرکز انگوزه در افغانستان است. این گیاه در اقتصاد بلخاب نقش زیادی دارد. نقش انگوزه از حدود هفتاد سال قبل برای مردم مشخص بوده اما در حدود پنجا سال اخیر انگوزه مهم‌ترین صادرات بلخاب به شمار می‌رود. هند و پاکستان مقصد اصلی انگوزۀ بلخاب هستند. از قدیم در بلخاب انگوزه دو کاربردهای مهمی چون دفع کرم معده و مبارزه با نوعی آفت زراعی داشته است؛ برای دفع کرم معده مقدار کمی انگوزه به بیمار خورانده می‌شد. برای مبارزه با آفت نیز مقداری انگوزه در کیسه‌ای در مسیر آبی قرار داده می‌شد که به‌سوی زمین‌های زراعی جریان داشت. در شرایط فعلی نیز انگوزه در بلخاب بسیار کم به مصرف می‌رسد و تمام آن صادر می‌شود. انگوزه از تریاک، سود بیشتری دارد و به‌همین دلیل در بلخاب به‌ندرت ممکن است خشخاش کشت شود. امروزه، در برخی از مناطق بلخاب باغ‌های بزرگ میوه را به کشت‌زار انگوزه تبدیل کرده‌اند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج2، 1401ش، ص395</ref>

انگوزه در چند دهۀ قبل از گیاه خودرو و وحشی به دست می‌آمد. در چهل سال گذشته به‌دلیل بهره‌وری غیرفنی از آن، در بیشتر مناطق، گیاه خودرو انگوزه نابود شده است. در چند سال اخیر نیز این گیاه در زمین‌های آبی و در برخی از موارد در زمین‌های دیمی کشت می‌شود.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج2، 1401ش، ص395</ref>  

مردم برخی از مناطق افغانستان به کشت وسیع گیاه انگوزه در زمین‌های خود، روی آورده‌اند. تخم آن گیاه از خارج وارد شده و کِشت می‌شود. گیاه کاشته شده حدود سه سال بعد از تخم‌پاشی شیره می‌دهد و حدود بیست و پنج سال عمر می‌کند. تپه‌ها، دامنۀ کوه‌ها، زمین‌های ناهموار و پرشیب و تمامی مناطق گرمسیر استعداد خوبی برای پرورش بوتۀ هِنگ دارند. پرورش آن بوته در دشت‌ها و بغل کوه‌ها، محصول به‌مراتب بیشتری از کاشت آن در زمین‌های آبی دارد.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج2، 1401ش، ص395</ref>  

گیاه انگوزه ریشه‌ای بزرگ در زیر زمین دارد، برگ‌ها و ساقۀ آن که بوی تند و زننده‌ای دارد همه‌ساله سبز شده و رشد می‌کنند. این برگ و ساقه بعد از تکمیل دورۀ رشد بریده شده و ریشۀ آن در زیرزمین باقی می‌ماند. شیره‌ای که از ریشۀ گیاه می‌تراود، جمع‌آوری شده و در بازارها به فروش می‌رسد. این شیره، بوی تند و زننده‌ای دارد. شیره‌گیری بیش از حد، شیره‌گیری توسط افراد ناوارد و تازه‌کار، زیر خاک نکردن ریشه بعد از اتمام دورۀ شیره‌گیری و استفاده از روش‌های نادرست شیره‌گیری سبب خشک شدن دایمی ریشۀ گیاه می‌شود.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج2، 1401ش، ص397</ref>  

کَلَنگ یا زاقنُول، دو عدد دَستکالَه (یکی برای برش و دیگری برای جمع‌آوری شیره) و دُول یا دُولَک که شیره را در آن می‌ریزند، از جمله وسایل جمع‌آوری شیره هستند.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج2، 1401ش، ص397</ref>  

گیاه انگوزه در بهار سبز می‌شود و بوی بسیار تندی دارد. وقتی در اواخر بهار شاخه‌های آن کامل شد و به زردی گرایید، هِنگ‌زَن‌ها (کسانی که شیرۀ گیاه را جمع‌آوری می‌کنند) ابتدا با استفاده از کلنگ، خاک اطراف گیاه را کنده، شاخ‌و‌برگ آن را بریده و بالای کُندۀ (ریشه) آن پوشال یا سنگی می‌گذارند. آنها، در حدود پانزده یا بیست روز بعد برای جمع‌آوری شیره مراجعه می‌کنند. خاک‌های اطراف کنده (ریشه) را برداشته و با ابزار آهنی تیغ‌دار به‌نام دستکاله که کوچکتر از کف دست است، از قسمت بالای کنده (ریشه)، کمی برش می‌زنند که از آن شیره بیرون می‌آید. شیرۀ اول، زرد و خشک است. آن را جمع می‌کنند و در ظرف مخصوص می‌ریزند. قسمت ریشه را تمیز می‌کنند. با دِستکاله سر آن را به اندازۀ پوست پیاز می‌بُرند؛ به‌گونه‌ای که بر اثر برش، در وسط آن گودی ایجاد شود. شیره در همان گودی جمع می‌شود سپس چند سنگ اطراف و بالای آن می‌گذارند تا از دید آفتاب و آسیب خاک و سنگ در امان بماند. دو یا سه روز بعد وقتی‌ که شیره کمی سخت شد، آن را در ظرفی با دستۀ چوبی که به آن دَولک می‌گویند، جمع کرده و دوباره با دستکاله از جای برش قبلی، کمی برش می‌زنند. بعد از برش دوم شیرۀ سفیدرنگی بیرون می‌آید. سپس هر پانزده روز یک‌بار، آن را برش می‌زنند تا حدود ده، پانزده یا بیست مرتبه که دورۀ شیر‌دهی سال زراعی به پایان می‌رسد و شیرۀ گیاه خشک می‌شود. هر چه هوا گرم‌تر باشد، گیاه شیرۀ بیشتری می‌دهد. سال بعد همان بوته دوباره یاله و برگ کرده و شیره می‌دهد. این فرایند ادامه می‌یابد تا حدود 25 سال که گیاه خشک شود و از بین برود.<ref>رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج2، 1401ش، ص397</ref>