زبان پشتو: تفاوت میان نسخه‌ها

پشتون، نام مجموعه¬ای از اقوام و قبایل ساکن در استان‌های جنوب، جنوب شرقی و در سال¬های اخیر شمال افغانستان، ایالت سرحد شمال غربی و بلوچستان پاکستان است. آنها دارای ویژگی نژادی، زبانی، فرهنگی مشترک و مخصوص به خود بوده و با زبان پشتو تکلم می‌کنند. امروزه، قوم پشتون، در افغانستان به‌عنوان یکی از چهار قوم بزرگ به شمار می‌رود که حدود دو سده قدرت سیاسی را در اختیار داشته و به‌صورت پراکنده در ایران و سایر کشورهای جهان نیز زندگی می‌کنند.

قوم پشتون، در گذشته با نام «افغان» شناخته‌ می‌شدند و استفاده از واژۀ پشتون برای آنها مرسوم نبود. امروزه هم در میان عوام، اقوام ساکن افغانستان «افغان» یا «اوغون»،  به پشتو «پښتانه» یا «پختون» و به اردو «پٹهان» و «پتان» گفته می¬شوند. در قانون اساسی سال 1343ش در افغانستان، واژۀ «افغان» مترادف با تمامی اتباع افغانستانی در نظر گرفته شد و در سطح بین‌المللی نیز از هویت ملی اتباع افغانستان به‌عنوان «افغان» یا افغانستانی یاد می‌شود. هرچند، در میان مردم و سایر اقوام افغانستان، هنوز واژة افغان و پشتون مترادف دانسته شده و اقوام غیرپشتون تمایلی ندارند که افغان خوانده شوند و خود را «اهل افغانستان» یا «افغانستانی» می‌دانند. این نام سیاسی بر این منطقۀ جغرافیایی تا مدت‌ها حتی میان خود قبایل پشتون هم عمومیت نداشته و به‌مرور زمان با آن کمی انس گرفته‌اند.  

برخی، قوم پشتون یا افغان¬ها را از قوم بنی‌اسرائیل می¬دانند که قرن¬ها پیش به کوه¬های سلیمان مهاجرت کرده‌اند. این دیدگاه، نزد خود افغان‌ها از اقبال بیشتری برخوردار است و گاهی برای این ادعا به شجره‌نامة قومی و علم نسب‌شناسی قدیم و تاریخ اسطوره‌ای استناد کرده‌اند.  بر اساس این نظریه، واژة افغان منسوب به شخصی است که «افغانا» یا «افغانه» نامیده می‌شده و از نواده¬های بنیامین فرزند یعقوب نبی بوده است.  گروهی دیگر، خود را از نسل «افاغنه» دانسته و او را از وزرای حضرت سلیمان معرفی می‌کنند.  برخی افراد از قوم اوغون مدعی‌ هستند که از فرزندان «افغانه» هستند که در عهد داود نبی زندگی می¬کرده و در هنگام پراکندگی یهودیان، اولاد افغانه در کوه¬های غور مناطق هزاره¬نشین فعلی افغانستان پناه برده و در آن‌جا سکنی گزیدند.  جمع دیگری، نَسَب خود را به طالوت، پادشاه معروف یهود می¬رسانند.  تمامی این روایت¬ها از جانب اقوام پشتون، در ریشه یهودی و خاستگاه بنی‌اسرائیلی پشتون‌ها، اتفاق‌نظر دارند.   

دیدگاه دیگری، قوم پشتون را از اقوام آریایی ساکن شبه‌قارة هند دانسته‌اند که با تصرف زیستگاه‌های بومیان هزاره در مناطق جنوبی افغانستان مانند نیمروز، هلمند، قندهار، زابل و ارزگان کم‌کم به دیگر نقاط افغانستان وارد شده و حتی اقوام بومی افغانستان را بیگانه خواندند.  برخی پژوهشگران، پشتون¬ها را قبیله¬ای از شاخه‌های اقوام اروپایی هندی از نژاد «آرین» می¬دانند که در روند تشکیل ملت¬ها، بعضی عناصر هندی، ترک، تاجیک و عرب را نیز به خود جذب نموده، ملتی را با زبان و فرهنگ خاص به وجود آوردند.   

برخی اندیشمندان، ریشه و خاستگاه بنی‌اسرائیلی پشتون¬ها را افسانه‌سرایی مورخان درباری می‌دانند که تلاش کردند برای فرمانروایانِ خود، شجره‌نامه‌ای با پیشینه‌ای دیرینه و استوار بسازند؛ برای مثال، کلیفورد نیز بر این باور است که این داستان‌ها ساخته‌ و پرداختۀ همگام با عصر مغولان و پس از پذیرش اسلام توسط پشتون¬ها است.  وارتان گریگوریان، نویسندة کتاب «ظهور افغانستان نوین»، بر این باور است که افغان¬ها برای این‌که برای خود پیشینه¬ای یکتاپرستی بسازند و سابقة خود را با ادیان آسمانی گره بزنند این داستان¬ها را ابداع نموده‌‌اند.   

گروهی دیگر، ریشة نژادی قوم پشتون را بر اساس خصیصه¬های رفتاری و اخلاقی آنها، به قبطیان مصر و اعراب نسبت داده‌‌اند.  بعضی منابع اروپایی، قوم پشتون را طایفه¬ای از ارامنۀ قفقاز موسوم به «اوغونان» دانسته و با گرجی¬های قفقاز از یک ریشه می¬دانند.  برخی از منابع نیز در این اواخر پشتون را دارای اصالت آریایی- ایرانی  و یکی از اقوام بومی ایران معرفی کرده¬اند.  منابع اسلامی از سدة چهارم به بعد، پشتون‌ها را به¬نام افغان خوانده‌اند.  

قوم پشتون، دارای قبایل مختلفی هستند که به‌صورت کلی به‌ سه گروه‌ بزرگ‌ قومی «دُر‌انی»‌ یا اَبدالی‌ و «غَلزایی» یا غَلجایی و «کَرلانی» تقسیم‌ می‌شوند.‌‌  قبایل درانی در غرب، غلزایی¬ها بیشتر در جنوب و کرلانی‌ها در شرق کشور افغانستان سکونت دارند. هرکدام از قبایل مذکور در درون خود زیرمجموعه‌های مختلفی از قبایل و طوایف دارند که بر اساس برخی منابع در حدود 60 طایفه و شعبه هستند.  دو طایفۀ «وزیر» و «محسود» از قوم پشتون نیز در پاکستان سکونت دارند.  

محل سکونت اصلی قوم پشتون، در افغانستان در دو سوی خط دِیورَند  بین مرز افغانستان و پاکستان و بخش باختری رود سند (پاکستان) است که شامل خَیبرپَختُونخوا و بخش شمالی بلوچستان است.  در واقع ضلع جنوبی افغانستان (در همسایگی پاکستان کنونی) در اختیار «قوم پشتون» است.  پشتون‌ها در شمال افغانستان در سال‌های اخیر جابه¬جا شده و در هرات، قندهار و غزنی نیز چندین قرن پس از سایر اقوام، در دوران صفوی و بابری حضور یافته‌اند.  همچنین قبایل مهم و تاریخی از پشتون‌های دیاسپورا در ایالت‌های پنجاب و سند پاکستان (بیشتر در شهرهای کراچی و لاهور) و در مناطق روهیله خند ایالت اُوتار پَرادِش هند (در شهرهای بزرگ مانند بمبئی و دهلی) حضور دارند. در سال¬های اخیر جمعیتی از پشتون‌ها در کشورهای پیرامون خلیج‌فارس (به‌خصوص در امارات) زندگی می‌کنند.  

جمعیت پشتون¬ها، با احتساب سایر اقوام پشتوزبان، در برخی منابع حدود 30 درصد  و در برخی دیگر تا 40 درصد جمعیت افغانستان را شامل می‌شود.  از این تعداد حدود 60 درصد در پاکستان و 40 درصد در افغانستان زندگی¬ می¬کنند.  بعضی منابع جدید، جمعیت کل اقوام پشتون را در سراسر جهان‌ بین ۶۰ الی ۷۰ میلیون نفر برآورد کرده‌اند.  

مردم پشتون، از نظر دینی، مسلمان و سنی مذهب هستند که حدود 60 تا 70 درصد پیرو مذهب حنفی  و اقلیتی کوچک شیعة دوازده‌امامی  و شماری از آنها نیز سنی حنبلی، شافعی، وهابی و سلفی، یهودی و مسیحی هستند که همگی به زبان پشتو صحبت می‌کنند.  

قوم پشتون، بعد از تأسیس حکومت درانی¬ها در سال 1747م و استقلال این محدودة جغرافیایی به¬نام افغانستان،  همیشه در ضمن جنگ‌ها و آسیب‌ها، زمین‌ها و مراتع بسیاری را در مناطق مختلف به دست آوردند. هرچند بسیاری از آنها در افغانستان به دام‌پروری، کشت گندم و جو و کارگری نیز مشغول‌ هستند، ولی قسمت قابل‌توجهی به‌عنوان کُوچِی «کوچ‌نشین فصلی» زندگی می¬کنند که با توجه به شرایط سیاسی افغانستان شاهرگ¬های اقتصادی، منابع کلیدی و امتیازهای تجاری اقتصادی افغانستان را در دست دارند.  

از آغاز تأسیس دولتی به¬نام افغانستان، پشتون‌ها تنها گروه قومی بودند که رهبری حاکمیت و قدرت سیاسی را در دست داشتند و حکمای پشتون همواره تلاش کردند قدرت خود را بر سایر گروه‌ها تثبیت کنند.  این فرآیند با محوریت فرهنگ سیاسی پشتون‌والی و کنار زدن سایر اقوام از سیاست و حکومت، گردش پیداکرده است.  سیاستِ انحصار قدرت و تثبیت هویت پشتون‌ها در افغانستان تاکنون جریان داشته و امروزه شدت بیشتری به خود گرفته است.  از نظر سیاست درون قومی، پشتون‌ها ‌به دو طايفۀ بزرگ «غلزايي یا غلجه‌زایی» و «دراني یا ابدالی» تقسیم مي‌شوند كه از ديرباز رقابت سختی بر سر قدرت سياسي، ميان اين دو طايفه وجود داشته است. همين امر نیز باعث جنگ‌هاي قومي متعددي در میان این طوایف شده است. از زمان تشکیل حكومت افغاني در سال 1126ش توسط احمدخان ابدالي، حكومت افغانستان همیشه تحت سلطة دراني‌ها بوده است.  طايفة «غلزايي» هرچند در ساختار قدرت سياسي مشاركت داشتند، ولی هیچ‌گاه حكومت انحصاري را چون رقيب خود در دست نداشتند. پس از كودتاي ماركسيستي سال 1357ش با سقوط سلسلة «بارك‌زايي» حاكميت سياسي در اختيار طايفة ديگری از پشتون‌ها «غلزايي» قرار گرفت.  ازاین‌رو ساختار قدرت سياسي در افغانستان تنها خود را در برابر مطالبات قبيلة رقيب از اقوام پشتون پاسخگو مي‌دانست و نوعي انحصار سياسي وجود داشت كه بر اساس آن اقوام غير پشتون از مشاركت سياسي در اين ساختار محروم بودند.  این سیاست انحصارگرایی و همچنین رقابت بین قبیلة درانی¬ها و غلزایی¬ها ادامه داشته و امروزه به‌صورت کامل اجرایی شده است.  

فرهنگ پشتون‌ها اغلب بر ویژگی¬ها، خصوصیات قومی و پَشتُونوالِی پایه‌گذاری شده  که ترکیبی از آداب‌ورسوم بومی قبیله با تأثیراتی از جنوب و غرب آسیا است. پشتون‌ها مانند سایر مسلمانان ماه رمضان و عید فطر را جشن می‌گیرند. برخی از قبایل پشتون‌، نوروز را هم مانند سایر مردم افغانستان گرامی می‌دارند.  وجه تمایز ساختار قبیلة پشتون‌ها از اقوام دیگر، قانون عُرفی و اجتماعی پشتونوالی «افغانیت» است که به آن افتخار می¬کنند. این قانون، ضوابط و اصول اساسی رفتار افراد و ارزش‌های ملی پشتون را تعریف کرده و ستون‌های اصلی آن، «نَنَواتی»، «حقّ¬پناهندگی»، «بَدَل» «انتقام شخصی»، «مهمان‌نوازی»، «تاراجگری»، «سودجویی»، «عشق به آزادی» و «فخر به نَسَب» است.  ادارة امور در بیشتر قبایل مردم‌سالارانه بوده و مسائل مهم در «جِرگَه» (شورا) حل‌وفصل می‌شود. شورای سراسری را «لویَه جِرگه» (شورای بزرگان یا ریش‌سفیدان) نامیده و هر وقت لازم باشد، برای حل‌وفصل مسائل بسیار مهم و حیاتی کشور، با انتخاب نمایندگان اقوام و قبایل، آن را برپا می‌کنند.  برخی آداب و فرهنگ قبیله¬ا¬ی نیز در میان پشتوزبانان وجود دارد؛ مانند «اَتَن» شامل رقص گروهی مانند یک حلقه که توسط مردان و زنان به‌صورت جداگانه انجام می‌شود؛ «لُنگِی» یا دَستار بستن بر روی سر برای مردان از نمونه‌های فرهنگی این قوم است.  

* «آیا خان عبدالغفارخان خواستار¬ الحاق آنسوی دیورند به افغانستان بود؟»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.

* «افغان»، وب¬سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.  

* «پشتو»، مرکز دایرة¬المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.

* شاکری، محمود، افغانستان (تاریخ، سرزمین، مردم)، ترجمه عزیز¬الله علیزاده مالستانی، تهران، عرفان، 1384ش.

* فکرت، محمدآصف، «پشتون»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1375ش.

* یزدانی، کاظم، پژوهشی در تاریخ هزاره¬ها، قم، مهر، 1372ش.