سیاه بازی: تفاوت میان نسخهها
←تاریخچه
زهرا غلامی (بحث | مشارکتها) |
زهرا غلامی (بحث | مشارکتها) |
||
خط ۵: | خط ۵: | ||
سیاه بازی در فرهنگ لغت به نوعی نمایش سنتی گفته میشود که در آن شخصی، غلامی سیاهپوست دارد که گیج و منگ بوده و برای فریب دیگران کارهای خندهداری انجام میدهد.<ref>[https://vajehyab.com/moein/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سیاه بازی.]</ref> این نمایش سنتی ایرانی به کمدی دلارته ایتالیایی و واریته اروپایی شباهت زیادی دارد.<ref>[https://www.irna.ir/news/83434948/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%88-%DA%AF%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7-%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D «سیاه بازی؛ نمایش شیرین و گزنده اما ساده و خلاق»، خبرگزاری مهر.]</ref> در گذشته وسط حیاط خانههای ایرانی، حوضهای بزرگی ساخته میشد که کاربردهای زیادی داشت؛ از جمله اینکه در میهمانیها و جشنها تختۀ بزرگی روی آن میگذاشتند و با پوشاندن آن با فرش و گلیم، صحنه را برای اجرای نمایش آماده میکردند، سپس بازیگران وارد صحنه میشدند و به اجرای نمایش کمدی میپرداختند؛ بههمین دلیل به این نمایش، نمایش تخته حوضی یا روحوضی میگفتند. یکی از زیرمجموعههای رایج این هنر نمایشی، سیاه بازی بود.<ref>[https://www.sid.ir/paper/953019/fa#downloadbottom شهبازی، «سازوکار بازی زبانی ویتگنشتاین به مثابه نقد اجتماعی قدرت در نمایش آیینی-سنتی سیاه بازی»، 1399ش، ص236-237.]</ref> شخصیت اصلی این نمایش، سیاه نام داشت.<ref>[http://mohamadmahdi-jafari.rzb.ir/post/2 جعفری، «تحقیق درباره نمایش روحوضی، سیاه بازی»، وبسایت محمدمهدی جعفری.]</ref> سیاه بازی و نمایش تخته حوضی یک خط داستانی را بهصورت بداهه دنبال میکند<ref>[https://www.isna.ir/news/97110100222/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%87%D9%86%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6 «سیاه بازی هنری رو به انقراض»، خبرگزاری ایسنا.]</ref> و داستانهای آن برگرفته از قصههای عامیانه و فولکلوریک مانند چهار درویش، خورشید عالمگیر، شیرین و فرهاد و خسرو و فرخلقا بوده است.<ref>[http://www.ostadkamali.blogfa.com/post/133 رفیعی دولتآبادی، «ترانههای تخت حوضی»، وبلاگ نصایح استاد بزرگ.]</ref> سیاه با زبان طنز به بهترین شکل از مشکلات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه انتقاد میکرد.<ref>[https://borna.news/fa/news/1259396/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%B1%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8% «آیا سیاه بازی ریشه در دوران بردهداری دارد؟»، خبرگزاری برنا.]</ref> این نمایش که ابتدا برای عموم مردم اجرا میشد، در بین روایتهای داستان علاوه بر بیان دغدغههای مردم، عقاید و باورهای مردم در طبقههای مختلف اجتماعی را بازتاب میداد و با زبان طنز و انتقادی و نیش و کنایه آنها را منعکس میکرد. این نمایش در ایران از محبوبترین گونههای هنر نمایشی به شمار میرفت و طرفداران زیادی داشت.<ref>[https://www.irna.ir/news/83434948/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%88-%DA%AF%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7-%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D «سیاه بازی؛ نمایش شیرین و گزنده اما ساده و خلاق»، خبرگزاری مهر.]</ref> | سیاه بازی در فرهنگ لغت به نوعی نمایش سنتی گفته میشود که در آن شخصی، غلامی سیاهپوست دارد که گیج و منگ بوده و برای فریب دیگران کارهای خندهداری انجام میدهد.<ref>[https://vajehyab.com/moein/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سیاه بازی.]</ref> این نمایش سنتی ایرانی به کمدی دلارته ایتالیایی و واریته اروپایی شباهت زیادی دارد.<ref>[https://www.irna.ir/news/83434948/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%88-%DA%AF%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7-%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D «سیاه بازی؛ نمایش شیرین و گزنده اما ساده و خلاق»، خبرگزاری مهر.]</ref> در گذشته وسط حیاط خانههای ایرانی، حوضهای بزرگی ساخته میشد که کاربردهای زیادی داشت؛ از جمله اینکه در میهمانیها و جشنها تختۀ بزرگی روی آن میگذاشتند و با پوشاندن آن با فرش و گلیم، صحنه را برای اجرای نمایش آماده میکردند، سپس بازیگران وارد صحنه میشدند و به اجرای نمایش کمدی میپرداختند؛ بههمین دلیل به این نمایش، نمایش تخته حوضی یا روحوضی میگفتند. یکی از زیرمجموعههای رایج این هنر نمایشی، سیاه بازی بود.<ref>[https://www.sid.ir/paper/953019/fa#downloadbottom شهبازی، «سازوکار بازی زبانی ویتگنشتاین به مثابه نقد اجتماعی قدرت در نمایش آیینی-سنتی سیاه بازی»، 1399ش، ص236-237.]</ref> شخصیت اصلی این نمایش، سیاه نام داشت.<ref>[http://mohamadmahdi-jafari.rzb.ir/post/2 جعفری، «تحقیق درباره نمایش روحوضی، سیاه بازی»، وبسایت محمدمهدی جعفری.]</ref> سیاه بازی و نمایش تخته حوضی یک خط داستانی را بهصورت بداهه دنبال میکند<ref>[https://www.isna.ir/news/97110100222/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%87%D9%86%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88-%D8%A8%D9%87-%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6 «سیاه بازی هنری رو به انقراض»، خبرگزاری ایسنا.]</ref> و داستانهای آن برگرفته از قصههای عامیانه و فولکلوریک مانند چهار درویش، خورشید عالمگیر، شیرین و فرهاد و خسرو و فرخلقا بوده است.<ref>[http://www.ostadkamali.blogfa.com/post/133 رفیعی دولتآبادی، «ترانههای تخت حوضی»، وبلاگ نصایح استاد بزرگ.]</ref> سیاه با زبان طنز به بهترین شکل از مشکلات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه انتقاد میکرد.<ref>[https://borna.news/fa/news/1259396/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%B1%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8% «آیا سیاه بازی ریشه در دوران بردهداری دارد؟»، خبرگزاری برنا.]</ref> این نمایش که ابتدا برای عموم مردم اجرا میشد، در بین روایتهای داستان علاوه بر بیان دغدغههای مردم، عقاید و باورهای مردم در طبقههای مختلف اجتماعی را بازتاب میداد و با زبان طنز و انتقادی و نیش و کنایه آنها را منعکس میکرد. این نمایش در ایران از محبوبترین گونههای هنر نمایشی به شمار میرفت و طرفداران زیادی داشت.<ref>[https://www.irna.ir/news/83434948/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%88-%DA%AF%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D9%85%D8%A7-%D8%B3%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D8%AE%D9%84%D8%A7%D «سیاه بازی؛ نمایش شیرین و گزنده اما ساده و خلاق»، خبرگزاری مهر.]</ref> | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
ریشۀ سیاه بازی به دوران صفویه باز میگردد،<ref>[https://www.mirmalas.com/news/46505/46505/ «هنرنمایشی سیاه بازی»، وبسایت میرملاس.]</ref> اما پیشینۀ شخصیت سیاه در ایران قدمتی طولانی دارد. در دوران ناصرالدین شاه قاجار گروههای نمایش روحوضی دستهبندی شدند و سرپرست هر دسته، سردسته نام گرفت. با گذشت چند سال، دستههای زیادی تشکیل شد که محل اصلی فعالیت آنها در باغ ایلچی انتهای بازار عباسآباد و قهوهخانۀ مشهدی صفر در خیابان سیروس بود. از معروفترین سردستهها سیداحمد مؤید، مشهور به باشی بود. این هنر در زمان رضاشاه پهلوی رونق بیشتری گرفت. دستۀ باشی در سال 1300ش با هزینۀ شخصی خود، داخل منازل با نصب تخته بر روی حوضها و انداختن فرش و گلیم روی آن به اجرای نمایش میپرداختند. از دهههای چهل و پنجاه این هنر رو به افول نهاد و هر روز کمرنگ و کمرنگتر شد.ref>[https://www.mirmalas.com/news/46505/46505/ «هنرنمایشی سیاه بازی»، وبسایت میرملاس.]</ref> | ریشۀ سیاه بازی به دوران صفویه باز میگردد،<ref>[https://www.mirmalas.com/news/46505/46505/ «هنرنمایشی سیاه بازی»، وبسایت میرملاس.]</ref> اما پیشینۀ شخصیت سیاه در ایران قدمتی طولانی دارد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/257782/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C مقرب، «سیاه بازی»، وبسایت مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی.]</ref> در دوران ناصرالدین شاه قاجار گروههای نمایش روحوضی دستهبندی شدند و سرپرست هر دسته، سردسته نام گرفت. با گذشت چند سال، دستههای زیادی تشکیل شد که محل اصلی فعالیت آنها در باغ ایلچی انتهای بازار عباسآباد و قهوهخانۀ مشهدی صفر در خیابان سیروس بود. از معروفترین سردستهها سیداحمد مؤید، مشهور به باشی بود. این هنر در زمان رضاشاه پهلوی رونق بیشتری گرفت. دستۀ باشی در سال 1300ش با هزینۀ شخصی خود، داخل منازل با نصب تخته بر روی حوضها و انداختن فرش و گلیم روی آن به اجرای نمایش میپرداختند. از دهههای چهل و پنجاه این هنر رو به افول نهاد و هر روز کمرنگ و کمرنگتر شد.ref>[https://www.mirmalas.com/news/46505/46505/ «هنرنمایشی سیاه بازی»، وبسایت میرملاس.]</ref> | ||
==نمادپردازی سیاه== | ==نمادپردازی سیاه== | ||
سیاه، غلام یا نوکری است که در عین سادگی کلام انتقادی خود را با صراحت بیان میکند. از خصوصیات اصلی این شخصیت، صراحت بیان، شیرینزبانی و حاضرجوابی بوده است.<ref>بیضایی، نمایش در ایران، ۱۳۸0ش، ص170.</ref> سیاه از حیث ظاهری لاغر، کوتاه، ریزنقش، سیاهچهره و مظلوم است. سیاه که نماد راستی و درستکاری شناخته میشود با نامهای الماس، یاقوت، زمرد، عمونوروز، حاجی فیروز و مبارک که نماد پاکی هستند، نیز یاد میشده است.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/589899/%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%A7-%D8%A2%D8%B1%D8%B2%D9%88%DB%8C-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AA-%D9%88-%D8%B4%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%86%D9%88-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%D9%88-%DA%AF%D9 «سال را با آرزوی سلامت و شادی نـو کنیم | گفتوگو با جواد انصافی»، همشهری آنلاین.]</ref> بازیگران نقش سیاه برای سیاه کردن صورت خود از دوده یا سوختۀ چوبپنبه استفاده میکردند و برای این کار احترام خاصی قائل بودند.<ref>غریبپور، تئاتر در ایران، ۱۳۸۴ش، ص54-55.</ref> برخی اسطورهشناسان سیاه را شخصیتی خوشیُمن و شادیآفرین دانستهاند که خاستگاه آن در داستان حماسی سیاوش است. به عقیدۀ آنها سیاوش بهمعنی مرد سیاه در اصل، ایزدی نباتی است که در زمستان میمیرد و با آمدن بهار دوباره زنده میشود.<ref>بهار، از اسطوره تا تاریخ، 1377ش، ص264.</ref> برخی سرخی لباس سیاه را که نماد خونخواهی است، برگرفته از داستان سیاوش دانستهاند؛ زیرا سیاوش را الگوی کسانی میدانند که جان خود را برای وطن فدا میکنند.<ref>[https://borna.news/fa/news/1259396/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%B1%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8% «آیا سیاه بازی ریشه در دوران بردهداری دارد؟»، خبرگزاری برنا.]</ref> | سیاه، غلام یا نوکری است که در عین سادگی کلام انتقادی خود را با صراحت بیان میکند. از خصوصیات اصلی این شخصیت، صراحت بیان، شیرینزبانی و حاضرجوابی بوده است.<ref>بیضایی، نمایش در ایران، ۱۳۸0ش، ص170.</ref> سیاه از حیث ظاهری لاغر، کوتاه، ریزنقش، سیاهچهره و مظلوم است. سیاه که نماد راستی و درستکاری شناخته میشود با نامهای الماس، یاقوت، زمرد، عمونوروز، حاجی فیروز و مبارک که نماد پاکی هستند، نیز یاد میشده است.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/589899/%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%A7-%D8%A2%D8%B1%D8%B2%D9%88%DB%8C-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AA-%D9%88-%D8%B4%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%86%D9%88-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%D9%88-%DA%AF%D9 «سال را با آرزوی سلامت و شادی نـو کنیم | گفتوگو با جواد انصافی»، همشهری آنلاین.]</ref> بازیگران نقش سیاه برای سیاه کردن صورت خود از دوده یا سوختۀ چوبپنبه استفاده میکردند و برای این کار احترام خاصی قائل بودند.<ref>غریبپور، تئاتر در ایران، ۱۳۸۴ش، ص54-55.</ref> برخی اسطورهشناسان سیاه را شخصیتی خوشیُمن و شادیآفرین دانستهاند که خاستگاه آن در داستان حماسی سیاوش است. به عقیدۀ آنها سیاوش بهمعنی مرد سیاه در اصل، ایزدی نباتی است که در زمستان میمیرد و با آمدن بهار دوباره زنده میشود.<ref>بهار، از اسطوره تا تاریخ، 1377ش، ص264.</ref> برخی سرخی لباس سیاه را که نماد خونخواهی است، برگرفته از داستان سیاوش دانستهاند؛ زیرا سیاوش را الگوی کسانی میدانند که جان خود را برای وطن فدا میکنند.<ref>[https://borna.news/fa/news/1259396/%D8%A2%DB%8C%D8%A7-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%B1%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8% «آیا سیاه بازی ریشه در دوران بردهداری دارد؟»، خبرگزاری برنا.]</ref> |