صنایع دستی مردم هزاره: تفاوت میان نسخه‌ها

[[صنایع دستی]] مردم هزاره، میراث فرهنگی و نماد ذوق و هنر و روحیۀ سازندگی این مردم بوده که نسل‌به‌نسل تداوم پیدا کرده است. این صنایع که زنان نقش قابل توجه در تولید و تداوم آن دارند، از گذشته‌های دور در نحوۀ معیشت و [[زندگی]] این مردم اثرگذار بوده است. طرح‌های موجود روی این صنایع، بازگوکنندۀ تاریخ و فرهنگ کهنی است که برای گردشگران داخلی و خارجی جذابیت خاصی دارد؛ اما امروزه به‌دلایل مختلف از جمله نبود حامی و بازار، بخش بیشتر آن رو به فراموشی است.

از نظر سازمان [[یونسکو]] صنایع دستی به محصولاتی گفته می‌شود که با دست و یا به کمک ابزار ساخته شود و مهم‌ترین بخش آن، کار دست باشد. این محصولات از مواد خام و به تعداد نامحدود ساخته می‌شوند که جنبۀ ابزاری، زیبایی‌شناختی، هنری، خلاقانه، فرهنگی، تزیینی، کاربردی، سنتی و یا از لحاظ مذهبی و اجتماعی نمادین باشد.<ref>[https://www.persia.ir/handicrafts/%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D9%88-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81-%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3% «صنایع دستی چیست؟»، وب‌سایت پرسیا.]</ref>  صنایع دستی مردم [[قوم هزاره|هزاره]] نیز سازه‌های دستی است که با بهره‌گیری از مواد اولیۀ بومی و قابل دسترس، با کمک دست و ابزار برای استفادۀ فردی یا جمعی، در مناطق هزاره‌نشین تولید می‌شود و ریشه در تاریخ و فرهنگ این مردم دارد.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/10/08/post-148/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C شریعتی سحر، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی.]</ref>  

از نظر محققان، در طول تاریخ، صنایع دستی پس از کشاورزی و دام‌داری سومین منبع درآمد مردم هزاره بوده است. از 1200 تا 1893م که مناطق هزاره‌نشین به‌سوی یک‌پارچه‌شدن پیش می‌رفت، سطح و شیوۀ تولید صنایع سنتی، به‌ویژه [[آهنگری]]، ارتقا پیدا کرد و تقسیم‌ کار پیچیده‌تر و تخصصی‌تر شد. در گذشته، تولید صنایع ‌دستی هزاره‌ها بیشتر به‌منظور رفع نیازهای داخلی، صورت می‌گرفت. صنعت‌گران هزاره محصولات خود را با کالاهای مورد نیاز مبادله می‌کردند. پس از شکست قیام 1893م مردم هزاره در برابر عبدالرحمن و نابودی سازمان اجتماعی و اقتصادی، مراکز و نیروی صنعتی این مردم نیز نابود شده و آنها جهت کار اجباری به دیگر شهرها از جمله [[کابل]] انتقال داده شدند. با به قدرت رسیدن [[امان‌الله]] و بازسازی نسبی جامعۀ هزاره، سخت‌گیری‌ها ادامه یافت و آنها را مجبور به رو‌آوری به تولید صنایع سنتی به‌همان شکل ابتدائی کرد.<ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص222.</ref>  از نظر پژوهش‌گران گونه‌های مختلف صنایع دستی مردم هزاره متأثر از مهارت‌های فردی و خانوادگی بوده که نسل‌به‌نسل انتقال یافته و حتی برخی از این محصولات در منطقۀ خاص تولید می‌شده است.<ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص143-148.</ref>  در دو دهۀ گذشته، با رونق آموزش در میان این مردم به‌ویژه زنان و ورود کالاهای وارداتی در مناطق هزاره‌نشین، برخی از اقلام صنایع دستی از بین رفته و برخی دیگر رونق گذشته را ندارد.<ref>[http://amenah.blogfa.com/post/5 فیاض مجاهد، «نقش و نگار دستی»، وبلاگ صنایع دستی هزارگی.]</ref>   

یکی از گونه‌های مرغوب این هنر، [[خامک دوزی|خامک‌دوزی]] است که زنان با استفاده از نخ ابریشمی خام و تک‌رنگ، پوشاک زنانه و مردانه و دیگر وسایل را تزیین می‌کنند. گونۀ دیگر گراف‌دوزی است که امروزه طرف‌داران زیادی دارد و در آن از نخ‌های که در گویش محلی «سُند استریج» نامیده می‌شود با رنگ‌های مختلف، استفاده می‌شود. شیشه‌کاری، تاپه‌دوزی، خنجردوزی، جال‌دوزی، عرقچین‌دوزی (کلاه مردانه) که در گویش محلی «[[ارخچی|اَرَخچی]]» می‌گویند، گل اطلس‌دوزی،<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/10/08/post-148/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C شریعتی سحر، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی.]</ref>  پخته‌دوزی، سکه‌دوزی و چکن‌دوزی انواع دیگر سوزن‌دوزی مردم هزاره است.<ref> [https://khamakshop.com/%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DA%AF%DB%8C/ مجیدی، «لباس هزارگی»، وب‌سایت مجلۀ خامک.]</ref>  

زنان هزاره از این هنر برای تزیین پوشاک مردانه، زنانه، پرده، سفره، رو‌بکسی، روپوش بالشت (پشتی) دستمال، شال‌گردن، کوت‌بند (روپوش کاپشن)،<ref>[http://amenah.blogfa.com/post/5 فیاض مجاهد، «نقش و نگار دستی»، وبلاگ صنایع دستی هزارگی.]</ref>  روپوش‌ مهر (سجاده)، جانماز، روپوش آیینۀ جیبی و روپوش قلم (خودکار) استفاده می‌کنند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/10/08/post-148/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C شریعتی سحر، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی.]</ref>  مردم هزاره از لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده به‌طور معمول در [[جشن|جشن‌ها]] و عروسی‌ها استفاده می‌کنند. اقلام [[سوزن‌دوزی]] در میان تحفه‌های دوستانه به‌ویژه تحفه‌های [[نامزدی در افعانستان|نامزدی]] و عروسی و [[جهیزیه|جهیزیه‌ها]] نیز وجود دارد.<ref> [http://amenah.blogfa.com/post/5 فیاض مجاهد، «نقش و نگار دستی»، وبلاگ صنایع دستی هزارگی.]</ref>  همچنین زنان هزاره محصولات مازاد را برای امرار معاش می‌فروشند.<ref>[http://dailyafghanistan.com/opinion_detail.php?post_id=139492 رجاء، «صنایع دستی زنان با رکود مواجه است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما.]</ref>   

زنان هزاره برای تزیین پوشاک از اشکال هندسی و نقش‌های گل، گیاه، درخت و طبیعت استفاده می‌کنند؛ اما برای دیگر وسایل از نقش‌های زنده‌جان‌ها نیز کار گرفته می‌شود. طرح‌های سوزن‌دوزی زنان هزاره کاملا تخیلی و سلیقه‌ای است.<ref> [https://daikondi.blogsky.com/1392/10/08/post-148/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C شریعتی سحر، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی.]</ref>  

مردم هزاره با استفاده از مواد اولیۀ بومی فراورده‌های مختلف چون قالی، گلیم، پارچه، [[جوال]]، خورجین، [[جوراب]]، دست‌کش، کلاه، شال‌گردن و ژاکت تولید می‌کنند. نمد و [[برک]] از دیگر فراورده‌های بافندگی مردم هزاره است که شهرت جهانی دارد و در گذشته شاهان، خان‌ها و ثروتمندان از آن استفاده می‌کردند. دست‌بافت‌های هزارگی از پشم گوسفند، موی بز و [[شتر]] خودرنگ یا رنگ‌آمیزی‌شده با رنگ‌های گیاهی، بافته می‌شود.<ref>تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص83-85.</ref>  کرباس نوع دیگر از دست‌بافت‌های هزارگی است که از نخ پنبه‌ای بافته می‌شد و از نظر محققان نخستین دست‌بافی بوده که مردم هزاره برای لباس [[زمستان|زمستانی]] استفاده می‌کردند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/10/08/post-148/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C شریعتی سحر، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی.]</ref>  هنرمندان هزاره تمام محصولات بافندگی خود را با بافت نقش‌های اضافی، برش و رنگ‌آمیزی، تزیین می‌کنند.<ref>تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص84.</ref>  

مردم هزاره از تنه‌های نی [[حصیر|حصیری]] به نام «[[چیغ]]» می‌سازند که به‌طور معمول برای سایه‌بان، اتاق‌های حصیری که در گویش محلی «کوته» می‌گویند و برای خشک‌کردن میوه‌ و [[سبزی]] استفاده می‌کنند. این مردم از شاخه‌های درخت و جنگل‌های وحشی، سبدهای مقاوم می‌سازند که برای گردآوری و انتقال علوفه و میوه استفاده می‌کنند. سبد اَلتَرغَنَه (جنگل وحشی) معروف‌ترین آن است که در داخل و خارج طرف‌دار دارد.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/10/08/post-148/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C شریعتی سحر، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی.]</ref>   

زرگری یکی از هنرهای دستی مردم هزاره است که از گذشته‌های دور از فلز و نقره انواع [[انگشتر]]، تاپان (نوعی انگشتر) مردانه و زنانه و دیگر وسایل زینتی برای زنان می‌ساختند که در گویش محلی به آنها طَوق (گردن‌بند)، جودانه (آویزهای طوق)، بالی (آویزهای دو‌طرف صورت)، سِلسِلَه، پِیکَی (آویزهای بالای پیشانی)، خال‌بینی، کَرَّه (دست‌بند) و گشواره می‌گویند. زرگران هزاره برای تزیین محصولات زرگری از سنگ‌های قیمتی و مهره‌ با رنگ‌های مختلف استفاده می‌کنند که در گویش محلی به آن نِگین می‌گویند. زنان هزاره به‌ویژه نوعروسان از این وسایل برای خودآرایی به‌ویژه در عروسی‌ها و دیگر جشن‌های خوشی استفاده می‌کنند. این زیورآلات در میان هدایای نامزدی و عروسی و جهیزیۀ عروس که در گویش محلی «گانه» نامیده می‌شود، از اهمیت ویژه برخوردار است. امروزه در کنار نقره زرگران هزاره از [[طلا]] نیز استفاده می‌کنند.<ref>[http://shear-sapid.blogfa.com/post/148 شریعتی سحر، «آداب و رسوم خواستگاری و ازدواج در هزارستان»، وبلاگ گریههای مریم مصلوب.]</ref>  

مردم هزاره، فلزات از جمله آهن را به‌طریق ابتدائی استخراج و ذوب می‌کردند. [[آهنگری|آهنگران]] که مردم هزاره به آنان اُستا می‌گویند،<ref>[https://www.hazarainternational.com/fa/?p=9992 شریعتی سحر، «صنایع دستی هزارگی»، وب‌سایت هزاره اینترنشنال.]</ref>  در کنار ابزارهای کشاورزی، سلاح‌های سرد ([[چاقو]]، شمشیر، خنجر، نیزه، سپر) و سلاح‌های گرم چون دهان‌پر (سلاح فتیله‌دار) [[تفنگ]] و تفنگچه نیز تولید می‌کردند. این محصولات با استفاده از هنر حکاکی، تزیین می‌شد. آهنگران به‌طور معمول محل کار ثابت داشتند و محصولات خود را برای تهیه کالای مورد نیاز می‌فروختند.<ref>تیمورخانوف، تاریخ ملی هزاره، 1372ش، ص85-88.</ref>  در برخی مناطق آهنگران به‌صورت دوره‌گرد به‌ قریه‌ها سفر می‌کردند و در مرکز قریه، محلی ویژۀ آهنگری «دوکو» (کره) وجود داشت. این آهنگران به‌صورت نوبتی برای اهالی قریه ابزار کار جدید می‌ساختند و یا تولیدات گذشته را ترمیم می‌کردند. آهنگران هزاره از ابزار کار سنتی مانند چکوش و مارتول (پُتک) برای کوبیدن، سندان، انواع انبُر، دوکو، ذغال چوب و دَم (وسیلۀ داغ‌کردن ذغال) استفاده می‌کردند.<ref>[https://daikondi.blogsky.com/1392/10/08/post-148/%D8%AA%D8%A3%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%B5%D9%86%D8%A7%DB%8C%D8%B9-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF%DB%8C شریعتی سحر، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی.]</ref>  

زنان هزاره با استفاده از گِل رُس که از اطراف روستاها تهیه می‌کردند، ظروفی چون خُمره (قابلمه)، پیاله و کوزه می‌ساختند. مردان ابتدا گِل را با کاه و موی [[بزکشی|بز]] مخلوط و خِس می‌کردند بعد از ورزدادن زیاد و حالت چسپاندگی، زنان با استفاده از دست و ابزارهای ابتدایی، ظروف را با ظرافت خاص می‌ساختند. پس از خشک‌شدن، آنها را در یک محل جمع کرده، با استفاده از هیزوم پخته می‌کردند که در گویش محلی به آن پاجَم/ پَجَم می‌گویند.<ref>[https://www.hazarainternational.com/fa/?p=9992 شریعتی سحر، «صنایع دستی هزارگی»، وب‌سایت هزاره اینترنشنال.]</ref>  

عواملی چون جغرافیای کوهستانی و دورافتاده، عدم ارتباط با دنیای بیرون، نبود بازار، [[جنگ]] و ناامنی‌های مستمر داخلی و بیرونی و بی‌توجهی حکومت‌ها سبب شده است که استاکاران هزاره فقط به‌تولیدات مورد نیاز محلی اکتفا کنند و به مرور زمان بخش‌های زیادی از این صنایع جای خود را به‌ کالاهای وارداتی بدهد.<ref>موسوی، هزاره‌های افغانستان، 1379ش، ص144-146.</ref>  با به‌ قدرت رسیدن طالبان و وضع محدودیت‌ها علیه زنان، صنایع دستی با مشکل جدی رو‌به‌رو شده است.<ref>«500 [https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/11/01/2648120/500-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D8%BA%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%A7-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%A2%D9%85%D8%AF%D9%86-%D8%B7%D8 هزار شغل در افغانستان با روی کار آمدن طالبان از دست رفت»، خبرگزاری تسنیم.]</ref>  

قشر فرهنگی جامعۀ هزاره، 29 ثور ([[اردیبهشت]]) را روز فرهنگ هزاره نامیده‌ و در تجلیل از این روز، بخش‌هایی از صنایع دستی از جمله [[سوزن‌دوزی]] این مردم در اکثر کشورهای جهان و همچنین در فضای مجازی، به ‌نمایش گذاشته می‌شود که تأثیر خوبی بر رونق دوبارۀ آن داشته است.<ref>[http://www.dailyafghanistan.com/entertainment_detail.php?post_id=156528 «استقبال از روز فرهنگ هزارگی در کشور»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان ما.]</ref>