صنایع دستی مردم هزاره

صنایع دستی مردم هزاره؛ محصولات دست‌ساز مردم هزاره.

صنایع دستی مردم هزاره، میراث فرهنگی و نماد ذوق و هنر و روحیۀ سازندگی این مردم بوده که نسل‌به‌نسل تداوم پیدا کرده است. این صنایع که زنان نقش قابل توجه در تولید و تداوم آن دارند، از گذشته‌های دور در نحوۀ معیشت و زندگی این مردم اثرگذار بوده است. طرح‌های موجود روی این صنایع، بازگوکنندۀ تاریخ و فرهنگ کهنی است که برای گردش‌گران داخلی و خارجی جذابیت خاصی دارد؛ اما امروزه به‌دلایل مختلف از جمله نبود حامی و بازار، بخش بیشتر آن رو به فراموشی است.

مفهوم‌شناسی

از نظر سازمان یونسکو صنایع دستی به محصولاتی گفته می‌شود که با دست و یا به کمک ابزار ساخته شود و مهم‌ترین بخش آن، کار دست باشد. این محصولات از مواد خام و به تعداد نامحدود ساخته می‌شوند که جنبۀ ابزاری، زیبایی‌شناختی، هنری، خلاقانه، فرهنگی، تزیینی، کاربردی، سنتی و یا از لحاظ مذهبی و اجتماعی نمادین باشد. صنایع دستی مردم هزاره نیز سازه‌های دستی است که با بهره‌گیری از مواد اولیۀ بومی و قابل دست‌رس، با کمک دست و ابزار برای استفادۀ فردی یا جمعی، در مناطق هزاره‌نشین تولید می‌شود و ریشه در تاریخ و فرهنگ این مردم دارد.

پیشینه

از نظر محققان، در طول تاریخ، صنایع دستی پس از کشاورزی و دام‌داری سومین منبع درآمد مردم هزاره بوده است. از 1200 تا 1893م که مناطق هزاره‌نشین به‌سوی یک‌پارچه‌شدن پیش می‌رفت، سطح و شیوۀ تولید صنایع سنتی، به‌ویژه آهنگری، ارتقا پیدا کرد و تقسیم‌ کار پیچیده‌تر و تخصصی‌تر شد. در گذشته، تولید صنایع ‌دستی هزاره‌ها بیشتر به‌منظور رفع نیازهای داخلی، صورت می‌گرفت. صنعت‌گران هزاره محصولات خود را با کالاهای مورد نیاز مبادله می‌کردند. پس از شکست قیام 1893م مردم هزاره در برابر عبدالرحمن و نابودی سازمان اجتماعی و اقتصادی، مراکز و نیروی صنعتی این مردم نیز نابود شده و آنها جهت کار اجباری به دیگر شهرها از جمله کابل انتقال داده شدند. با به قدرت رسیدن امان‌الله و بازسازی نسبی جامعۀ هزاره، سخت‌گیری‌ها ادامه یافت و آنها را مجبور به رو‌آوری به تولید صنایع سنتی به‌همان شکل ابتدائی کرد. از نظر پژوهش‌گران گونه‌های مختلف صنایع دستی مردم هزاره متأثر از مهارت‌های فردی و خانوادگی بوده که نسل‌به‌نسل انتقال یافته و حتی برخی از این محصولات در منطقۀ خاص تولید می‌شده است. در دو دهۀ گذشته، با رونق آموزش در میان این مردم به‌ویژه زنان و ورود کالاهای وارداتی در مناطق هزاره‌نشین، برخی از اقلام صنایع دستی از بین رفته و برخی دیگر رونق گذشته را ندارد.

انواع صنایع دستی هزاره

الف) سوزن‌دوزی

زنان هزاره برای خلق این هنر، از وسایلی چون سوزن، گِرَه، انگشتانه و قیچی استفاده می‌کنند. مواد اولیۀ آن را نخ، مُهره، آینه و پارچه‌ تشکیل می‌دهد. زنان هزاره برای سوزن‌دوزی لباس‌های مردانه بیشتر از پارچه‌های شایسته و تیترون، اما برای لباس زنانه از پارچه‌هایی به‌‌نام شال‌شری با رنگ‌های مختلف و نغمه و منگل استفاده می‌کنند.

یکی از گونه‌های مرغوب این هنر، خامک‌دوزی است که زنان با استفاده از نخ ابریشمی خام و تک‌رنگ، پوشاک زنانه و مردانه و دیگر وسایل را تزیین می‌کنند. گونۀ دیگر گراف‌دوزی است که امروزه طرف‌داران زیادی دارد و در آن از نخ‌های که در گویش محلی «سُند استریج» نامیده می‌شود با رنگ‌های مختلف، استفاده می‌شود. شیشه‌کاری، تاپه‌دوزی، خنجردوزی، جال‌دوزی، عرقچین‌دوزی (کلاه مردانه) که در گویش محلی «اَرَخچی» می‌گویند، گل اطلس‌دوزی، پخته‌دوزی، سکه‌دوزی و چکن‌دوزی انواع دیگر سوزن‌دوزی مردم هزاره است.

زنان هزاره از این هنر برای تزیین پوشاک مردانه، زنانه، پرده، سفره، رو‌بکسی، روپوش بالشت (پشتی) دستمال، شال‌گردن، کوت‌بند (روپوش کاپشن)، روپوش‌ مهر (سجاده)، جانماز، روپوش آیینۀ جیبی و روپوش قلم (خودکار) استفاده می‌کنند. مردم هزاره از لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده به‌طور معمول در جشن‌ها و عروسی‌ها استفاده می‌کنند. اقلام سوزن‌دوزی در میان تحفه‌های دوستانه به‌ویژه تحفه‌های نامزدی و عروسی و جهیزیه‌ها نیز وجود دارد. همچنین زنان هزاره محصولات مازاد را برای امرار معاش می‌فروشند.

زنان هزاره برای تزیین پوشاک از اشکال هندسی و نقش‌های گل، گیاه، درخت و طبیعت استفاده می‌کنند؛ اما برای دیگر وسایل از نقش‌های زنده‌جان‌ها نیز کار گرفته می‌شود. طرح‌های سوزن‌دوزی زنان هزاره کاملا تخیلی و سلیقه‌ای است.

ب‌)بافندگی

مردم هزاره با استفاده از مواد اولیۀ بومی فراورده‌های مختلف چون قالی، گلیم، پارچه، جوال، خورجین، جوراب، دست‌کش، کلاه، شال‌گردن و ژاکت تولید می‌کنند. نمد و برک از دیگر فراورده‌های بافندگی مردم هزاره است که شهرت جهانی دارد و در گذشته شاهان، خان‌ها و ثروتمندان از آن استفاده می‌کردند. دست‌بافت‌های هزارگی از پشم گوسفند، موی بز و شتر خودرنگ یا رنگ‌آمیزی‌شده با رنگ‌های گیاهی، بافته می‌شود. کرباس نوع دیگر از دست‌بافت‌های هزارگی است که از نخ پنبه‌ای بافته می‌شد و از نظر محققان نخستین دست‌بافی بوده که مردم هزاره برای لباس زمستانی استفاده می‌کردند. هنرمندان هزاره تمام محصولات بافندگی خود را با بافت نقش‌های اضافی، برش و رنگ‌آمیزی، تزیین می‌کنند.

ج‌) حصیربافی

مردم هزاره از تنه‌های نی حصیری به نام «چیغ» می‌سازند که به‌طور معمول برای سایه‌بان، اتاق‌های حصیری که در گویش محلی «کوته» می‌گویند و برای خشک‌کردن میوه‌ و سبزی استفاده می‌کنند. این مردم از شاخه‌های درخت و جنگل‌های وحشی، سبدهای مقاوم می‌سازند که برای گردآوری و انتقال علوفه و میوه استفاده می‌کنند. سبد اَلتَرغَنَه (جنگل وحشی) معروف‌ترین آن است که در داخل و خارج طرف‌دار دارد.

د‌) زرگری

زرگری یکی از هنرهای دستی مردم هزاره است که از گذشته‌های دور از فلز و نقره انواع انگشتر، تاپان (نوعی انگشتر) مردانه و زنانه و دیگر وسایل زینتی برای زنان می‌ساختند که در گویش محلی به آنها طَوق (گردن‌بند)، جودانه (آویزهای طوق)، بالی (آویزهای دو‌طرف صورت)، سِلسِلَه، پِیکَی (آویزهای بالای پیشانی)، خال‌بینی، کَرَّه (دست‌بند) و گشواره می‌گویند. زرگران هزاره برای تزیین محصولات زرگری از سنگ‌های قیمتی و مهره‌ با رنگ‌های مختلف استفاده می‌کنند که در گویش محلی به آن نِگین می‌گویند. زنان هزاره به‌ویژه نوعروسان از این وسایل برای خودآرایی به‌ویژه در عروسی‌ها و دیگر جشن‌های خوشی استفاده می‌کنند. این زیورآلات در میان هدایای نامزدی و عروسی و جهیزیۀ عروس که در گویش محلی «گانه» نامیده می‌شود، از اهمیت ویژه برخوردار است. امروزه در کنار نقره زرگران هزاره از طلا نیز استفاده می‌کنند.

ه‌)آهنگری

مردم هزاره، فلزات از جمله آهن را به‌طریق ابتدائی استخراج و ذوب می‌کردند. آهنگران که مردم هزاره به آنان اُستا می‌گویند، در کنار ابزارهای کشاورزی، سلاح‌های سرد (چاقو، شمشیر، خنجر، نیزه، سپر) و سلاح‌های گرم چون دهان‌پر (سلاح فتیله‌دار) تفنگ و تفنگچه نیز تولید می‌کردند. این محصولات با استفاده از هنر حکاکی، تزیین می‌شد. آهنگران به‌طور معمول محل کار ثابت داشتند و محصولات خود را برای تهیه کالای مورد نیاز می‌فروختند. در برخی مناطق آهنگران به‌صورت دوره‌گرد به‌ قریه‌ها سفر می‌کردند و در مرکز قریه، محلی ویژۀ آهنگری «دوکو» (کره) وجود داشت. این آهنگران به‌صورت نوبتی برای اهالی قریه ابزار کار جدید می‌ساختند و یا تولیدات گذشته را ترمیم می‌کردند. آهنگران هزاره از ابزار کار سنتی مانند چکوش و مارتول (پُتک) برای کوبیدن، سندان، انواع انبُر، دوکو، ذغال چوب و دَم (وسیلۀ داغ‌کردن ذغال) استفاده می‌کردند.

و‌) مِسگری

مسگری یکی از رشته‌های صنایع دستی هزاره‌ها است که با استفاده از وسایل سنتی ظروفی چون دیگ (قابلمه) در سایزهای مختلف، چای‌جوش (کتری)، چاینک (قوری)، پیاله (لیوان) گیلاس، آفتابه و لگن (ظروف دست‌شوری)، پتنوس (سینی)، کاسه و بوشقاب تولید می‌کنند. مسگران هزاره از مِسی استفاده می‌کنند که از معدن‌های موجود در مناطق هزاره‌ها استخراج می‌شود. سطح محصولات مسگری را قلایی می‌کنند که مردم محل به‌ آن سفید‌کاری می‌گویند.

ز‌) نجاری

براساس تحقیقات انجام‌شده، مردم هزاره با استفاده از ابزارهای سنتی، دست‌سازهای چوبی مانند اُرسی (پنجره)، دروازه (در) الماری (کمُد)، انواع صندوق، پارو (وسیله برای برف‌روبی)، اِسپار (قلبه)، یوغ، ماله، دمبوره (ابزار موسیقی سنتی) و دیگر وسایل تزیینی و کاربردی می‌سازند که از نظر مقاومت و زیبایی شهرت بالایی دارد. نجارهای هزاره محصولات خود را با هنر کنده‌کاری و نقاشی تزیین می‌کنند. چوب‌های مورد ضرورت از درخت‌های موجود در منطقه تهیه می‌شود.

ح‌) چرم‌گری

با توجه به اقتصاد دام‌پروری مردم هزاره، صنعت چرم‌گری در میان هزاره‌‌ها رواج زیادی داشته و از شهرت بالایی برخوردار است. این مردم علاه‌بر صادرات، از چرم پاپوش‌های به نام چارُق و سوگول می‌ساختند که بیشتر مردم عادی استفاده می‌کردند. چاموش نوع دیگر پاپوش‌ هزارگی است که از چرم ساخته می‌شد و بیشتر خان‌ها و ثروت‌مندان هزاره از آن استفاده می‌کردند. مردم هزاره با استفاده از چرم و قطعه‌ای از لاستیک ماشین، دم‌پایی به‌ نام «چپلی کیروبَن» می‌سازند که امروزه نیز در میان مردم طرف‌دارانی دارند. کِیرُو نوع دیگر از دم‌پایی سنتی هزاره‌ها است که تل (کف) آن را چوب و بندهای آن را چرم تشکیل می‌داد. در گذشته بیشتر زنان هزاره از آن استفاده می‌کردند. پوستین نوعی لباس گرم، زیبا و گران قیمت هزارگی بوده که مانند کاپشن است و از پوست خام حیوانات وحشی مانند گرگ ساخته می‌شود. مردم هزاره از چرم، کلاه پوستی، کیف، کمربند، زین اسپ و مشک که برای تولید و نگهداری دوغ استفاده می‌شود، تولید می‌کنند.

ت‌) سفالگری

زنان هزاره با استفاده از گِل رُس که از اطراف روستاها تهیه می‌کردند، ظروفی چون خُمره (قابلمه)، پیاله و کوزه می‌ساختند. مردان ابتدا گِل را با کاه و موی بز مخلوط و خِس می‌کردند بعد از ورزدادن زیاد و حالت چسپاندگی، زنان با استفاده از دست و ابزارهای ابتدایی، ظروف را با ظرافت خاص می‌ساختند. پس از خشک‌شدن، آنها را در یک محل جمع کرده، با استفاده از هیزوم پخته می‌کردند که در گویش محلی به آن پاجَم/ پَجَم می‌گویند.

بازار مصرف

از نظر پژوهشگران، در گذشته تولیدات صنعت‌گران هزاره، برای استفاده محلی بود که مردم محل با معاملۀ کالا، نیازهای خود را تأمین می‌کردند. تاجران دیگر مناطق که به‌قصد ترانزیت وارد مناطق هزاره‌ها می‌شدند، بیشتر در نزد میران توقف می‌کردند. این تاجران فراورده‌های صنعتی هزاره‌ را خریداری می‌کردند. در سال‌های اخیر صنعت‌گران هزاره به‌ویژه زنان محصولات خود را از طریق مغازه‌های ویژه، نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها برای متقاضیان و گردش‌گران عرضه می‌کنند و در مواردی به‌ کشورهای که مهاجرین هزاره حضور دارند، صادر می‌کنند.

امتیازات

از نظر کارشناسان در صورت رونق صنایع‌دستی، قسمتی از منابعی که بدون ‌استفاده باقی مانده است مانند منابع انسانی و مواد اولیۀ بومی، به‌ بهره‌بردای می‌رسند. امتیاز دیگر آن این است که نیاز به سرمایۀ زیاد و ثابت و آموزش پیچیده ندارد. همچنین رونق صنایع دستی، دست‌رسی به شغل خانگی و رفاه عمومی را در پی دارد.

چالش‌ها

عواملی چون جغرافیای کوهستانی و دورافتاده، عدم ارتباط با دنیای بیرون، نبود بازار، جنگ و ناامنی‌های مستمر داخلی و بیرونی و بی‌توجهی حکومت‌ها سبب شده است که استاکاران هزاره فقط به‌تولیدات مورد نیاز محلی اکتفا کنند و به مرور زمان بخش‌های زیادی از این صنایع جای خود را به‌ کالاهای وارداتی بدهد. با به‌ قدرت رسیدن طالبان و وضع محدودیت‌ها علیه زنان، صنایع دستی با مشکل جدی رو‌به‌رو شده است.

جشنوارۀ صنایع دستی

قشر فرهنگی جامعۀ هزاره، 29 ثور (اردیبهشت) را روز فرهنگ هزاره نامیده‌ و در تجلیل از این روز، بخش‌هایی از صنایع دستی از جمله سوزن‌دوزی این مردم در اکثر کشورهای جهان و همچنین در فضای مجازی، به ‌نمایش گذاشته می‌شود که تأثیر خوبی بر رونق دوبارۀ آن داشته است.

منابع

• تیمورخانوف، ل، تاریخ ملی هزاره، ترجمۀ عزیز طغیان، قم، اسماعیلیان، 1372ش.
• رجاء، نوروز، «صنایع دستی زنان با رکود مواجه است»، وبسایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 13 فروردین 1396ش.
• شریعتی سحر، حفیظ‌، «تأملی بر صنایع دستی مردم دایکندی»، وبلاگ پیام دایکندی، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• شریعتی سحر، حفیظ، «آداب و رسوم خواستگاری و ازدواج در هزارستان»، وبلاگ گریههای مریم مصلوب، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• شریعتی سحر، حفیظ، «صنایع دستی هزارگی»، وب‌سایت هزاره اینترنشنال، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1402ش.
• «صنایع دستی چیست؟»، وب‌سایت پرسیا، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1397ش.
• عادلی، «انواع لباسهای هزارگی در بامیان»، وبسایت رادیوبامیان، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1402ش.
• فیاض مجاهد، آمنه، «نقش و نگار دستی»، وبلاگ صنایع دستی هزارگی، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• موسوی، عسکر، هزاره‌های افغانستان، ترجمۀ اسدالله شفایی، تهران، مؤسسۀ فرهنگی هنری نقش سیمرغ، 1379ش.
• مجیدی، عبدالطیف، «لباس هزارگی»، وب‌سایت مجلۀ خامک، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1401ش.
• «500 هزار شغل در افغانستان با روی کار آمدن طالبان از دست رفت»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 1 بهمن 1400ش.