ارخچی
اَرَخچِی، کلاه هزارگی و از صنایع دستی مردم هزاره.
ارخچی هزارگی، جزء صنایع دستی و هنری مردم هزارۀ افغانستان است که با بهره‌گیری از مواد اولیه، قابل دسترس و بومی، به کمک دست و ابزار مورد نیاز و با کاربری در زندگی فردی و جمعی تولید می‌شوند.
نام‌گذاری
ارخچی، گویش هزارگی عرقچین است که به‌نام‌های عرقچی، ارقچی[۱] و ارقچین [۲] نیز خوانده می‌شود. عرقچین، در لغت به‌معنای جذب‌کنندۀ عرق است[۳] و در اصطلاح نیز کلاهی سنتی است که در گروه پوشاک قرار می‌گیرد و به‌صورت معمول، از جنس نخ یا ابریشم بافته می‌شود.[۴]
تاریخچه
سابقۀ استفاده از عرقچین به‌صورت کلی، به هزارۀ چهارم پیش از میلاد مسیح بر می‌گردد و بعد از آن، در میان اقوام مختلف در کشورهای زیادی رواج بوده است.[۵] در میان هزاره‌ها نیز دوخت‌ودوز و استفاده از کلاه ارخچی، مانند دیگر صنایع دستی هزاره، ریشه در تاریخ کهن این مردم دارد و بازگوکنندۀ فضای فرهنگی، آداب‌ورسوم و بخشی از ملزومات زندگی روزمرۀ آنها است. همچنین، این هنر دستی علاقه، ذوق هنری، شیوۀ گذراندن اوقات فراغت و امکانات اقتصادی این مردم را نشان می‌دهد.[۶]
ویژگی
کلاه عرقچین، تنوع، طرح و رنگ زیادی دارد و توسط مردم غیرهزاره نیز تولید و استفاده می‌شود[۷] اما ارخچی هزارگی ویژگی‌های دارد که آن را از انواع دیگر متمایز می‌کند؛ این کلاه، به رنگ سفید و از صنایع دستی زنان هزاره است و جنس آن نیز از نخ نایلونی سفید است که بر پارچۀ سفیدی به‌نام «تَفتَه»، با نقش‌ونگارهای بسیار ظریف و زیبا دوخته می‌شود.[۸]
نوع
ارخچی، از نوع هنر دستی «سوزن دوزی» است که زنان و دختران جوان و نوجوان، به‌مدت یک تا دو ماه می‌دوزند.[۹]
جغرافیای کاربرد
پوشیدن کلاه ارخچی، بیشتر در ولایت (استان) غزنی، به‌خصوص در اُلسوالی‌های (شهرستان) مالستان و جاغوری رایج است.[۱۰]
مردانه و زنانه
ارخچی بیشتر کلاه مردانه است [۱۱] اما در بعض از مناطق هزاره‌نشین، به نوعی از کلاه زنانه نیز ارخچی گفته می‌شود که زنان با نخی به‌نام «زَرتار» می‌دوزند و زیر شال یا چادر می‌پوشند. این کلاه، به‌شکل استوانه و بسیار زمخت است.[۱۲]
کارکرد
کارکرد اصلی ارخچی، پوشاندن سر و جذب عرق است؛ اما کاربرد زیبایی‌شناختی و تزیینی نیز دارد.[۱۳]
ارخچی در ادبیات عامیانه
واژۀ ارخچی گاهی وارد ادبیات عامیانه شده و در دوبیتی‌های هزارگی بازتاب پیدا می‌کند؛ برای مثال:[۱۴]
| عرقچین سَرَت سِه شاهِی کلدار | بیگانه شُوی نکو غیر از وطندار | |
| بیگانه شُوی نکو بیگانه میشی | پَسِ باچِه وطن دیـــوانه میـــــشی |
پانویس
- ↑ «ارخچی»، وبسایت هزاره کالچر.
- ↑ شریعتی، «صنایع دستی هزارگی»، وبسایت پیام دایکندی.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ عرقچین، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ «کلاه عرقچین، از گذشته تا امروز»، وبسایت رومو.
- ↑ «کلاه عرقچین، از گذشته تا امروز»، وبسایت رومانگ.
- ↑ شریعتی، «صنایع دستی هزارگی»، وبسایت پیام دایکندی.
- ↑ حسن‌زاده، «انواع کلاه افغانی و کاربرد آن»، وبسایت مجلۀ خامک.
- ↑ شریعتی، «صنایع دستی هزارگی»، وبسایت پیام دایکندی.
- ↑ شریعتی، «صنایع دستی هزارگی»، وبسایت پیام دایکندی.
- ↑ «انواع کلاه هزارگی»، وبسایت عصر سلام.
- ↑ شریعتی، «صنایع دستی هزارگی»، وبسایت پیام دایکندی.
- ↑ شهرستانی، «انواع لباس‌های کهن زنان هزاره»، وبسایت هزاره کالچر.
- ↑ حسن‌زاده، «انواع کلاه افغانی و کاربرد آن»، وبسایت مجلۀ خامک.
- ↑ صفدری، «دوبیتی‌های هزارگی»، وبلاگ دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی.
منابع
- «ارخچی»، وبسایت هزاره کالچر، تاریخ بازدید: 16 آذر 1401ش.
- «انواع کلاه هزارگی»، وبسایت عصر سلام، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1400ش.
- حسن‌زاده، «انواع کلاه افغانی و کاربرد آن»، وبسایت مجلۀ خامک، تاریخ بازدید: 19 آذر 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، ذیل واژۀ عرقچین، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید، 16 آذر 1401ش.
- شریعتی، حفیظ‌الله، «صنایع دستی هزارگی»، وبسایت پیام دایکندی، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1392ش.
- شهرستانی، علی‌اکبر، «انواع لباس‌های کهن زنان هزاره»، وبسایت هزاره کالچر، تاریخ درج مطلب: 2020م.
- صفدری، محمد، «دوبیتی‌های هزارگی»، وبلاگ دوبیتی‌های عامیانۀ هزارگی، تاریخ درج مطلب: 8 بهمن 1386ش.
- «کلاه عرقچین، از گذشته تا امروز»، وبسایت رومو، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1401ش.