خانواده: تفاوت میان نسخه‌ها

خانواده به عنوان کوچک‌ترین واحد اجتماعی در زبان فارسی به‌معنای اهلِ خانه، دودمان، تبار، تیره و خاندان است.<ref>[https://www.vajehyab.com/?q=%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87&f=moein معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خانواده].</ref> معادل خانواده در زبان عربی «أسرة» و «أهل‌بیت» است.<ref>[https://lib.eshia.ir/71460/1/170 مصطفوی، التحقیق، ج1، 1368ش، ص170].</ref> اهل، دلالت بر پیوند جامع و انس و الفت میان یک عده دارد<ref>[https://lib.eshia.ir/71428/1/135 قرشی، قاموس قرآن، ج1، 1371ش، ص135].</ref> و بیت مترادف با مَسکن<ref>[https://lib.eshia.ir/71428/1/248 قرشی، قاموس قرآن، ج1، 1371ش، ص248].</ref> و به محل اقامت شبانه اطلاق می‌شود.<ref>[https://lib.eshia.ir/71460/1/359 مصطفوی، التحقیق، ج1، 1368ش، ص359].</ref> معادل انگلیسی خانواده «Family» به‌معنی گروهی شامل یکی از والدین یا هر دو آن‌ها و فرزندان است.<ref>[http://hadith.riqh.ac.ir/article_6671_cbb1f581dc62a061648061ba5c1389c1.pdf سراقی و صفورایی‌پاریزی، «بازتعریف خانواده بر اساس قرآن و منابع روایی»، 1398ش، ص68.]</ref> برخلاف ظاهر آشنا و مفهوم ملموس خانواده، ارائه تعریف یکسان و جهان‌شمول از آن غیرممکن است چراکه خانواده مفهومی اعتباری است و تعریف آن تابع جعل است از این رو متناسب با هر فرهنگ می‌تواند تعریف متفاوتی داشته باشد. در رویکرد جامعه‌شناسی خانواده گروهی از افراد است که با ارتباطات خویشاوندی مستقیماً با یکدیگر پیوند یافته و اعضای بزرگ‌سال آن مسئول نگهداری کودکان هستند.<ref>گیدنز، جامعه‌شناسی، 1383ش، ص424.</ref> در رویکرد روانشناسی خانواده واحدی است که عملکرد آن از طریق الگوهای مراوده‌ای صورت می‌گیرد.<ref>مینوچین، خانواده و خانواده‌درمانی، 1395ش، ص67.</ref> بنا بر یک تحقیق جامع توصیفی تحلیلی، برخی عناصر مؤثر در تعریف خانواده از دیدگاه آموزه‌های اسلامی به شرح زیر استخراج شده است:<br>

خانواده «بنایی» است که با «پیمان زندگی مشترک» «یک زن و مرد» بنا نهاده می‌شود و بر اساس آن «غالباً زن و مرد با فرزندان و گاهی فرزندِ همسر، پدر و مادربزرگ» در «مسکنی واحد» و «در فضایی همراه با آرامش و محبت»، «تحت مدیریت و تأمین معیشت مرد» زندگی می‌کنند، «زوجین نسبت به نیازهای هم به‌ویژه نیاز جنسی مسئول» و «برای سایرین نقش محافظتی و پرورشی» دارند.<ref>[http://hadith.riqh.ac.ir/article_6671_cbb1f581dc62a061648061ba5c1389c1.pdf سراقی و صفورایی‌پاریزی، «بازتعریف خانواده بر اساس قرآن و منابع روایی»، 1398ش، ص93.]</ref>

اهداف تشکیل خانواده، متفاوت از کارکردهای آن است؛ هدف به چرایی و فلسفه ایجاد یا وجود چیزی می‌پردازد در حالی که کارکرد، مجموعه فوایدی است که یک امر در پی دارد. با این توضیح، تشکیل خانواده نیازمند عوامل مبنایی است که قابلیت تبیین چرایی آفرینش انسان در دو جنس مخالف با ویژگی های متفاوت و کشش جنسی متقابل را داشته باشد.<br>

عوامل مبنایی هر کدام به تنهایی تبیین‌کننده اقدام به ازدواج و تشکیل خانواده‌اند که از آنها به اهداف یا فلسفه ازدواج و تشکیل خانواده یاد می‌شود. علاوه بر این ازدواج و تشکیل خانواده به‌صورت طبیعی آثار و پیامدهای دیگری نیز دارند که موجبات تحکیم و پایداری آن را فراهم می‌آورد.<br>

در کنار اهداف ازدواج که اصالت دارند و برای دستیابی به آنها برنامه‌ریزی و اقدام صورت می‌گیرد، آثار و منافعی نیز حاصل می‌شود که از ابتدا مورد نظر نبوده‌ است. گاهی این آثار و منافع حاصل اقداماتی است که دستیابی به هدف اصلی را ممکن می‌سازد. برای مثال در آموزه‌های اسلامی در حالی که هدف از ازدواج، آرامش و سکونت برای همسران و تربیت نسل توحیدی است اما مسیر دستیابی به این امر با اقداماتی نظیر ارتباط زناشویی سالم و ایمن، تامین نیازهای مادی و تامین معشیت خانواده امکان‌پذیر است که هر کدام برای فرد مطلوبیت دارد. از این گونه موارد می‌توان به‌عنوان کارکردهای ازدواج و تشکیل خانواده نام برد.

به تناسب فرهنگ‌ها و مکتب‌های مختلف، دیدگاه‌های متفاوتی در تبیین فلسفه ازدواج و چرایی تشکیل خانواده وجود دارد. زندگی اشتراکی، اتحاد جنسی، تأمین نیازهای جسمی و روانی و بقای نسل از مهم‌ترین این موارد است. بر اساس دیدگاه اشتراکی، ازدواج، عقدی قانونی است بین مرد و زن که با هدف شرکت در زندگی و کمک به یکدیگر بسته می‌شود. اما از دیدگاه اتحاد جنسی که فراگیرترین دیدگاه عصر حاضر به‌شمار می‌رود، ازدواج، رابطه‌ای حقوقی است که به‌منظور تمتع جنسی بین مرد و زن برقرار می‌شود.<ref>آشتیانی عراقی و آخوند، «اهداف ازدواج و کارکردهای آن از منظر اسلام»، 1391ش، ص63.</ref> <br>

در آموزه‌های اسلامی تاکید ویژه‌ای بر ایجاد و تحکیم نهاد خانواده وجود دارد تا جایی که از آن به‌عنوان سنت پیامبر اسلام<ref>کلینی، الکافی، ج5، 1429ق، ص494.</ref> و محبوب‌ترین بنا<ref>صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، ج3، 1413ق، ص383.</ref> نام برده شده است.<br>

اگرچه شراکت و همیاری و پیوندجویی جنسی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری و تداوم زندگی زناشویی در آموزه‌های اسلامی به‌حساب می‌آید اما نمی‌توان از آن‌ها به‌عنوان فلسفه وجودی ازدواج و خانواده نام برد؛ زیرا این دو نیازی به پیوند حقوقی یا تخالف جنسی ندارند و بدون این‌ها نیز امکان وصول به هر یک وجود دارد. <br>

با تکیه بر متون اسلامی پژوهش‌های زیادی به‌منظور بررسی فلسفه وجودی ازدواج و تشکیل خانواده انجام شده است. برخی، فلسفه ازدواج و تشکیل خانواده را در راستای تامین دو هدف اصلی دانسته‌اند که در قالب الگوی سکونت ـ تربیت قابل شناسایی است. بر این اساس، هدف از ازدواج و تشکیل خانواده در بُعد همسران، سکونت و آرامش و در بُعد فرزندان، تربیت است.<ref>پسندیده، رضایت زناشویی، 1396ش، ص52.</ref> پژوهش های دیگر علاوه بر این دو، تداوم نسل را نیز جزء اهداف اصلی ازدواج برشمرده‌اند.<ref>آشتیانی عراقی، مهدیه و آخوند، سکینه، اهداف ازدواج و کارکردهای آن از منظر اسلام، فصلنامه طهورا، ص69، ش13، 1391ش.</ref>

آرامش روانی جایگاه ویژه‌ای در مباحث خانواده دارد. آیه 21 سوره روم کانونی‌ترین آیه در ارتباط با خانواده است. در این آیه به‌روشنی به هدف آرامش‌یابی و برخی کارکردهای ازدواج و تشکیل خانواده اشاره شده است. در این آیه با اشاره به قانون زوجیت و نقش مکمل مرد و زن، تأکید ویژه‌ای بر مؤلفه آرامش شده است.<ref>وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.</ref> گویا به‌منظور دستیابی به سایر اهداف و بهره‌مندی از کارکردهای دیگر خانواده وجود مؤلفه سکونت و آرامش ضروری است. از این رو سکونت اولین و مهم‌ترین هدف به‌حساب می‌آید.  

تجهیز بدن مرد و زن به اندام های تناسلی به همراه وجود کشش متقابل عاطفی و جنسی زمینه‌ساز توالد و تداوم نسل بشر شده است. تداوم نسل بشر و جلوگیری از انقراض آن به عنوان یکی از اهداف مهم ازدواج و تشکیل خانواده در گرو آن است تا نهاد خانواده دو کارکرد اساسی خود در تولید مثل و مراقبت از فرزندان را به‌درستی انجام دهد. اهمیت این مسئله تا حدی است که قابلیت فرزندآوری به‌عنوان یکی از ویژگی ها و امتیازات زنان به حساب می‌آید.<ref>اعزازی، شهلا، جامعه شناسی خانواده، 1383ش، ص52.</ref> در آموزه‌های اسلامی نیز انتخاب زن زایا در امر ازدواج در مقایسه با سایر زنان برتری دارد.<ref>محمدی ری شهری، تحکیم خانواده، 1390ش، ص91.</ref>

سومین هدف از ازدواج و تشکیل خانواده متمرکز بر مؤلفه تربیت است. هر فرهنگ و تمدنی برای بقا و تداوم ارزش‌های تمدنی و فرهنگی خود نیازمند تربیت نیروی انسانی است. این مسئله در همه ادیان و فرهنگ ها موضوعیت دارد. خانواده به‌عنوان اولین پایگاه و پل ارتباطی فرد با جامعه نقش ویژه‌ای در تربیت و آماده‌سازی فرد جهت انتقال ارزش‌های فرهنگی دارد. از آن‌جایی که کودکان حساس‌ترین زمان آموزش و تربیت‌پذیری را در فضای خانواده سپری می‌کنند، کمّیت و کیفیت ارتباط والد ـ فرزندی از اهمیت بالایی برخوردار است. آموزه‌های اسلامی، تولد هر نوزادی را بر اساس فطرت توحیدی می‌داند و این، والدین و خانواده است که نوع دین‌داری وی را تعیین می‌کنند. به نوعی می‌توان گفت که این هدف تاثیر ویژه‌ای بر شیوه و سبک زندگی فرد دارد. هدف از تشویق به فرزندآوری، فزونی و گسترش جامعه توحیدی بیان شده است که به روشنی تأکید بر تربیت توحیدی دارد.<ref>آشتیانی عراقی، مهدیه و آخوند، سکینه، اهداف ازدواج و کارکردهای آن از منظر اسلام، فصلنامه طهورا، ش13، 1391ش، ص72.</ref>

برای نهاد خانواده، کارکردهای زیر متصور است:

انسان، با توجه به برخورداری از میل جنسی نیرومند به طور طبیعی به سمت جنس مخالف کشیده می‌شود. ازدواج، بهترین و ایمن‌ترین راه مواجهه، تنظیم و مدیریت میل جنسی است تا علاوه بر نظم و قاعده‌بخشی به روابط جنسی، از هرج و مرج جنسی نیز جلوگیری شود. امروزه، تنظیم رفتار جنسی مشهورترین و عمومی ترین کارکرد ازدواج و تشکیل خانواده است.<ref>بستان، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1398ش، ص101. </ref> بنا بر شیوع و عمومیت پاسخگویی ازدواج به میل جنسی، برخی آن را در زمره اهداف ازدواج دانسته‌اند. از دیگر کارکردهای مهم زیستی که در نتیجه قاعده‌مندی روابط جنسی در قالب ازدواج به دست می‌آید، مشروعیت‌بخشی به فرزندان است. از این طریق یکی از مهمترین دغدغه‌های ادیان به ویژه دین اسلام در ارتباط با محفوظ‌بودن انساب و مشخص‌بودن طبقات ارث هم پاسخ داده می‌شود.

کارکرد اقتصادی خانواده با دو هدف تأمین و مدیریت معیشت اعضای خانواده از یک‌سو و تامین نیروی انسانی برای جامعه مادر از سوی دیگر دو جنبه متفاوت اما هم راستا از کارکرد اقتصادی خانواده است. تامین و مدیریت معیشت خانواده با اندک تفاوتی در فرهنگ ها بیشتر در دو مصداق تقسیم کار بین همسران و تامین هزینه های فرزندان قابل شناسایی است.<ref>ملکی فاراب و دیگران، «تدوین شاخص‌ها و ترسیم الگوی خانواده تراز اسلامی»، 1398ش، ص55.</ref> تربیت نیروی کار از جنبه های مهم ارتباط اقتصادی نهاد خانواده با جامعه است که در گذشته در قالب انتقال موروثی حرفه پدری به فرزندان جایگاه ویژه‌ای داشت که با رشد آموزش عمومی و توسعه صنعتی جوامع، اهمیت خود را از دست داده است و امروزه این مسئله بیشتر در قالب طرح‌های کلان دولت‌ها با ابزار نهادهای آموزشی اجرایی می‌شود.

نیاز به پیوندجویی و دوست داشتن و دوست داشته شدن از مهم‌ترین نیازهای فطری انسان به‌شمار می رود. این مسئله در پژوهش‌های اخیر روان‌شناختی مورد تاکید قرار گرفته است.<ref>[http://ensani.ir/file/download/article/20160926154208-10021-72.pdf سلطانی و دیگران، درآمدی بر نقد نظریه سلسله مراتب نیازهای مزلو، ص150.] </ref> خانواده بهترین و ایمن‌ترین بستر مهرورزی و محبت است. مدیریت روابط عاطفی و احساسی همسران، تامین امنیت عاطفی فرزندان و روابط پایدار و سالم بین اقوام و خویشاوندان از مهم‌ترین جنبه های مهرورزی و محبت در خانواده است. تامین و ارضاء عواطف زوجی، پیش‌نیاز ایجاد محیط سالم جهت رشد و پرورش فرزندان در همه جنبه‌ها به‌حساب می‌آید. حمایت عاطفی در اشکال گوناگون قلبی، ابزاری یا کلامی بین اعضای خانواده تبادل می‌شود، همچنین می‌تواند در قالب الگوها و عادت‌های رفتاری جریان داشته باشد. ایجاد انگیزه و امید به زندگی، جلوگیری از برخی انحرافات اخلاقی و رفتاری، افزایش حس اعتماد و رضایت درونی از مهمترین نتایج کارکرد حمایت عاطفی خانواده به شمار می‌رود.<ref>سالاری‌فر، خانواده در نگرش اسلام و روانشناسی، 1399ش، ص54.</ref>

کودکان و سالمندان به‌لحاظ ویژگی‌های جسمی و روانی نیازمند توجه و مراقبت ویژه هستند که خانواده از گذشته‌های دور تاکنون این وظیفه را بر عهده داشته است. کودکان تا چندین سال پس از تولد و سالمندان به‌جهت مشکلات و ناتوانی‌های ناشی از بیماری به مراقبت زیادی نیاز دارند. علاوه بر مسئولیت اخلاقی و حقوقی خانواده در مراقبت از فرزندان و سالمندان، این مسئله در آموزه‌های ادیان مختلف مورد تاکید ویژه قرار گرفته است. در گذشته به‌جهت پررنگ بودن همین کارکرد و توجه بیشتر به برخی جنبه‌های مرتبط با احترام و رسیدگی به والدین، نسل گذشته در کنار نسل جدید در یک مکان زندگی می‌کردند و ساختار خانواه به شکل گسترده رواج داشت. آموزه‌های اسلامی نیز نگاه ویژه‌ای به کارکرد مراقبتی خانواده دارد. تکمیل دوره شیرخوارگی،<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_233_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D9%82%D8%B1%D9%87 سوره بقره، آیه 233.]</ref> تواضع و خاکساری در برابر پدر و مادر،<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_24_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A1 سوره اسراء، آیه 24.]</ref> سفارش ویژه به نیکی بی‌واسطه به والدین<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_15_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%AD%D9%82%D8%A7%D9%81 سوره احقاف، آیه 15.]</ref> و حساسیت ویژه حتی در نوع سخن گفتن با والدین در سالمندی<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_23_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A1 سوره اسراء، آیه 23.]</ref> از مواردی است که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است.

کارکرد تربیتی خانواده با عنوان جامعه‌پذیری یا فرهنگ پذیری از مهم‌ترین کارکردهای خانواده با رویکرد جامعه‌شناختی است. جامعه‌پذیری فرایندی است که افراد، نگرش ها، ارزش‌ها و کنش‌های متناسب با جامعه به‌عنوان عضوی از آن آموخته و نهادینه می‌شود. انتقال معارف و ارزش‌های دینی یکی از مهم‌ترین زیرمجموعه‌های جامعه‌پذیری است. علاوه بر این گاهی با اخلال در فرایند جامعه‌پذیری زمینه آسیب‌ها و نابهنجاری‌های اجتماعی فراهم می‌آید که متقابلاً کارکرد نظارتی و کنترلی خانواده به‌عنوان یک راهکار سازنده به ایفای نقش می‌پردازد. قدرت نظارتی و کنترلی خانواده به‌منظور پیشگیری و اصلاح آسیب‌های اجتماعی ارتباط مستقیمی با جایگاه و اهمیت خانواده دارد.  

آموزش و نهادینه‌سازی ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی در قالب فرایند جامعه‌پذیری از مهم‌ترین کارکردهای خانواده به‌شمار می‌رود. فرزندان در خانواده به‌عنوان فردی از یک فرهنگ و مذهب خاص می‌آموزند چگونه عضوی فعال و اثرگذار در اجتماع باشند.<ref>[http://ensani.ir/file/download/article/1572955359-10196-4-4.pdf علینی، «بررسی کارکردهای خانواده در شکل‌گیری سبک زندگی اسلامی»، 1393ش، ص22.]</ref>  

آموزش و انتقال ارزش‌های جنسیتی نیز از دیگر ابعاد جامعه‌پذیری خانواده محسوب می‌شود. نهاد خانواده از همان ابتدا با به کارگیری شیوه‌های متفاوت تربیت کودکان دختر و پسر، باعث شکل‌گیری شخصیت‌های متمایزی می‌شود که به تناسب نقش‌های آینده در خانواده، نگرش ها، احساسات و رفتارهای متفاوتی را در آن‌ها بر می‌انگیزد. بنیان‌ها و الگوهای نقش‌های جنسیتی با کاربست آموزش‌های مستقیم و الگوسازی به کودکان منتقل می‌شود.  

این مسئله زمینه اعتراض و بعدها شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی از جمله جنبش فمنیسم شده است. از دیدگاه آنها مدیریت انتظارات و پاداش‌ها با توجه به جنسیت دخترانه و پسرانه نابرابری جنسی را رقم می‌زند که باید کنار گذاشته شود. آنها به‌منظور دستیابی به جامعه‌ای فارغ از نابرابری جنسیتی خواستار تبدیل الگوی سنتی جامعه‌پذیری دختران و پسران به الگویی تحت عنوان یکسان‌سازی الگوی تربیتی دختران و پسران هستند. به اعتقاد آنان، جامعه‌پذیری باید در راستای تلفیق بهترین ویژگی‌های جنسیتی مردانه و زنانه در هر دو جنس باشد.  

دیدگاه فمینیست‌ها علاوه بر مخالفت طیف وسیعی از طرفداران الگوی تربیت سنتی و حامیان خانواده، از میان خودشان نیز مخالفان سرسختی داشته است. عملی نبودن آرمان‌های فمنیستی و وجود تفاوت‌های ریشه‌دار جنسیتی دو مانع مهمی است که منتقدین فمنیست در مورد اهداف و خواسته‌های خود مطرح کرده‌اند. از این‌رو امروزه بسیاری از فمنیست‌ها ضمن احترام به بخشی از ابعاد زنانگی، با اندیشه جهان عاری از تفاوت‌های جنسیتی مخالفت کرده‌اند.<ref>بستان، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، 1398ش، ص129.</ref>