پالان
پالان؛ پوشاک ضخیم آکنده از پشم، کاه یا پوشال که بر پشت حیوان بارکش می‌نهند.
پالان، پوششی ضخیم که درون آن را از کاه، پشم یا پوشال پُر کرده و بر پشت چهارپایان قرار می‌دهند تا نشستن بر روی حیوانات راحت‌تر شود.[۱] این تشکچه همچنین از آسیب رساندن بارهای سنگین، زمخت و زاويه‌دار به بدن چهارپایان جلوگیری می‌کند.
پالان را در بسیاری از مناطق ایران، «پالون» می‌گویند و در منطقه کوهبان (کرمان) به پالان‌دوزی «شال‌دوزی» می‌گویند.[۲] در کردستان پالان را «کوپان» یا «کورتان»،[۳] در پیرانشهر آن را «کُرتان»[۴] و در خواف نیز آن را «کتل»،[۵] نامیده‌اند.
انواع پالان
انواع مختفی از پالان با نام‌های متنوع در ایران وجود دارد؛ مانند: پالان خری، پالان اسبی،[۶] پالان ترکمنی (در منطقه خواف)، پالان حُرفایی (در کردستان) یا پالان لُری،[۷] پالان دو کوهان (در شهرستان اهر)[۸] یا پالان دو ابرو (در اردبیل)،[۹] پالان شیرازی یا پالان عراقی (مخصوص الاغ و قاطر رمه)، پالان علیشیری (پالانی مجلل و پر زرق و برق)[۱۰] و پالان قجری (پالانی کوچک و پر زرق و برق)، پالان گاوی (در شهرستان کوهبنان و نوشهر)،[۱۱] پالان گِردَکی یا پالان عجمی (در استان کردستان)[۱۲] و پالان یک کوهان یا یک ابرو (در مناطق سراب، اهر و اردبیل).[۱۳]
اندازه پالان
اندازه پالان، معمولا به موارد مصرفی آن بستگی دارد. برای مثال، پالان اندازه اسبی در حدود 4 وجب و پالان خری در حدود 3 وجب است.[۱۴] در گذشته، برای دوخت پالان، ابتدا از سر کتف حیوان تا ابتدای ران عقب را، با استفاده از دست، اندازه‌گیری کرده و طول پالان را نیز، به اندازه دو برابر اندازه مذکور، در نظر می‌گرفتند؛ سپس، باتوجه به نوع حیوان مورد نظر، پالان را می‌دوختند.[۱۵] در برخی از نقاط ایران، اندازه‌های ثابتی را برای حیوانات مختلف در نظر می‌گیرند. برای مثال، در املش، اندازه پالان الاغ در حدود 3 چارک و پالان اسب و قاطر نیز در حدود 3 چارک و 4 انگشت است.[۱۶] سپس، پالان دوخته‌شده را با استفاده از 3 بند یا تسمه، بر پشت حیوان به‌صورت ثابت نصب می‌کنند تا نلغزد. این پالان‌بندها، معمولا از نواری چرم یا بافته‌شده تهیه می‌شوند.[۱۷]
تزئینات پالان
گاهی پالان را با استفاده از منگوله، مهره و خرمهره‌های رنگی، روپالانی مخمل و قالیچه تزئین می‌کنند.[۱۸] در گذشته، از یک ردیف زنگ‌های کوچک و زیبا برای این تزئینات استفاده می‌شد که به «قورچه» معروف بودند.[۱۹] در تمام نقاط ایران، برای ثابت شدن پالان بر روی حیوان، از تسمه‌ای استفاده می‌شد که از سینه‌ی حیوان گذشته و دو سمت پالان را به یکدیگر متصل می‌کرد.[۲۰] این تسمه در میان ایل بختیاری به «وَربَند» معروف است.[۲۱]
جنس پالان
پالان، در نقاط مختلف ایران، از مواد گوناگونی تهیه می‌شود، مانند چوب، فلز، نی، کاه، پوشال گندم و برنج، پوست یا اشیاء بافتنی. همچنین از گونی کنفی، جاجیم، گلیم و نمد کهنه، جوال، گاله و پارچه‌های کرباسی و نخ‌پنبه‌ای برای رویه، آستر و محتویات پالان استفاده می‌شود. برای مثال، در شهرستان خدابنده، از گونی کنفی به‌عنوان آستر، از جاجیم و تکه فرش‌های کهنه برای رویه و از ساقه‌های برنج و گندم برای درون پالان بهره می‌گیرند.[۲۲]
پالان در ادبیات فارسی
در امثال و حِکم ایرانیان، به واژه پالان و موارد کاربرد آن اشاره شده است. برای مثال، «آدم نادان را داخل پالان خر گذاشتند، گفت: چرا پاهام بیرون است»؛[۲۳] «از خر لخت، پالان نمی‌توان برداشت»؛[۲۴] «اول خر می‌خرند، بعد پالان را»؛[۲۵] «این خر نشد، خر دیگر، پالون می‌سازیم، رنگ دیگر»؛[۲۶] «پالان ترمه، خر را عوض نمی‌کند»؛[۲۷] «پالانش کج شده (از دین برگشته است)»؛[۲۸] «پالان کسی کج بودن (کنایه از رفتاری غیراخلاقی و ناروا داشتن)»؛[۲۹] «دستش به خر نمی‌رسد، به پالانش می‌زند»؛ «پالان خر دجال است (کاری که انجام آن دیر شده).[۳۰]
در ادبیات رسمی ایرانیان نیز، شاعران و نویسندگان بسیاری از واژه پالان استفاده کرده‌اند. برای مثال، فردوسی می‌گوید:[۳۱]
| ز دیبا بیاراسته صد شتر | رکابش همه زر و پالانش در |
ناصرخسرو نیز گفته است:[۳۲]
| طمع پالان و بار منت آمد | تو ماندی زیر بار و زشت پالان |
مولانا نیز در اشعار خود از این واژه بهره گرفته و می‌گوید:[۳۳]
| چون تو بینایی پی خر رو که جست | چند پالان دوزی ای پالان پرست |
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه پالان؛
صوفی، مریم، فرهنگ فارسی معلم، تهران، جاجرمی، ۱۳۸0ش، ص۲۳۴؛
معین، حاشیه بر برهان قاطع، 1361ش، ج1، ص357 - ↑ رهجو، مردم‌نگاری شهرستان کوهبنان، ۱۳۸۵ش، ص۳۵۱.
- ↑ رهو، فناوری‌های بومی و سنتی استان کردستان، ۱۳۸۰ش، ص۲۰۵.
- ↑ سپهرفر، مردم‌نگاری شهرستان پیرانشهر، ۱۳۷۹ش، ص۲۴۲.
- ↑ مکاری، مردم‌نگاری شهرستان خواف، ۱۳۸۵ش، ص۵۰.
- ↑ حسنی، مردم‌نگاری شهرستان شاهرود، ج2، ۱۳۸۲ش، ص273؛
سلیمی مؤید، فرهنگ مردم کوهپایۀ تالش مرکزی، ج3، ۱۳۷۸ش، ص332. - ↑ رهو، فناوری‌های بومی و سنتی استان کردستان، ۱۳۸۰ش، ص۲۰5-206.
- ↑ فلسفی‌میاب، مردم‌نگاری شهرستان اهر، ۱۳۷۸ش، ص۱۹۶.
- ↑ وجدانی‌فر، مردم‌نگاری شهرهای بزرگ: اردبیل، ۱۳۸۵ش، ص۵۱۱.
- ↑ باستانی پاریزی، آسیای هفت‌سنگ، ۱۳۵۱ش، ص۱۶.
- ↑ رهجو، مردم‌نگاری شهرستان کوهبنان، ۱۳۸۵ش، ص۳۵۲.
- ↑ رهو، فناوری‌های بومی و سنتی استان کردستان، ۱۳۸۰ش، ص۲۰6-207.
- ↑ فلسفی‌میاب، مردم‌نگاری شهرستان اهر، ۱۳۷۸ش، ص۱۹۶-۱۹۷؛
فلسفی‌میاب، مردم‌نگاری شهرستان سراب، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۳. - ↑ حسنی، مردم‌نگاری شهرستان کردکوی، ۱۳۸۳ش، ص۲۲۹.
- ↑ سلیمی مؤید، فرهنگ مردم کوهپایۀ تالش مرکزی، ج3، ۱۳۷۸ش، ص328.
- ↑ عبـاسی، مردم‌نگاری شهرستان املش، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۶-۲۴۷.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج2، ۱۳۸۱ش، ص1257.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ج2، ۱۳۷۱ش، ص321.
- ↑ صفی‌نژاد، «هنرهای از یاد رفته»، ۱۳۸۲ش، ص۴۲.
- ↑ تناولی، جلهای عشایری و روستایی ایران (آرایش اسب)، ۱۳۷۷ش، ص۸۳.
- ↑ دیگار، فنون کوچ‌نشینان بختیاری، ۱۳۶۶ش، ص173.
- ↑ ثابت‌قدم، مردم‌نگاری شهرستان استهبان (فارس)، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۰؛
سپهرفر، مردم‌نگاری شهرستان مهاباد، ۱۳۷۶ش، ص۱۴۷-۱۴۸. - ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، ج1، ۱۳۸۸ش، ص205.
- ↑ خضرایی، فرهنگ‌نامۀ امثال و حکم ایرانی، ۱۳۸۲ش، ص۲۲۳.
- ↑ دهگان، فرهنگ جامع ضرب‌المثل‌های فارسی، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۰.
- ↑ خضرایی، فرهنگ‌نامۀ امثال و حکم ایرانی، ۱۳۸۲ش، ص۲۲۳؛
عسکری‌عالم، فرهنگ عامۀ لرستان، ج3، ۱۳۸۶-۱۳۸۷ش، ص65؛
امینی، فرهنگ عوام، ج1، ۱۳۵۰ش، ص72؛
شهری، طهران قدیم، ۱۳۷۱ش، ص۳۲۲. - ↑ شاملو، کتاب کوچه، ۱۳۸۵ش، ص۲۴۶؛
انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج2، ۱۳۸۱ش، ص1258؛
خضرایی، فرهنگ‌نامۀ امثال و حکم ایرانی، ۱۳۸۲ش، ص۲۲3. - ↑ امینی، فرهنگ عوام، ج1، ۱۳۵۰ش، ص130؛
خضرایی، فرهنگ‌نامۀ امثال و حکم ایرانی، ۱۳۸۲ش، ص۲۲4. - ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه پالان، سایت واژه‌یاب.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه پالان، سایت واژه‌یاب.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش 12، بیت 5، سایت گنجور
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 179، بیت 23، سایت گنجور.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر دوم، بخش 18، بیت 82، سایت گنجور.
منابع
- امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، اصفهان، علمی، ۱۳۵۰ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۱ش.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم، آسیای هفت‌سنگ، تهران، دانش، ۱۳۵۱ش.
- تناولی، پرویز، جلهای عشایری و روستایی ایران (آرایش اسب)، تهران، فرهنگ‌سرای یساولی، ۱۳۷۷ش.
- ثابت‌قدم، مژگان و دیگران، مردم‌نگاری شهرستان استهبان (فارس)، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۸۱ش.
- حسنی، حمیدرضا و دیگران، مردم‌نگاری شهرستان شاهرود، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۸۲ش.
- حسنی، حمیدرضا و دیگران، مردم‌نگاری شهرستان کردکوی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۸۳ش.
- خضرایی، امین، فرهنگ‌نامۀ امثال و حکم ایرانی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۲ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 فروردین 1401ش.
- دهگان، بهمن، فرهنگ جامع ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معتبر، ۱۳۸۳ش.
- دیگار، ژان پیر، فنون کوچ‌نشینان بختیاری، ترجمۀ اصغر کریمی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
- ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
- رهجو، مریم و دیگران، مردم‌نگاری شهرستان کوهبنان، تهران، سورمه، ۱۳۸۵ش.
- رهو، روشنک و دیگران، فناوری‌های بومی و سنتی استان کردستان، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۸۰ش.
- سپهرفر، حسن، مردم‌نگاری شهرستان پیرانشهر، تهران، سخن‌گستر، ۱۳۷۹ش.
- سپهرفر، حسن و علی‌اکبرزاده، سیروس، مردم‌نگاری شهرستان مهاباد، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۷۶ش.
- سلیمی مؤید، سلیم، «پندار، باور و اعتقادات ایل تول گیلان، نسلی بر جای مانده از دورۀ پیش از تاریخ در ارتفاعات تالش مركزی»، مجموعۀ مقالات دومین همایش فرهنگ و تمدن تالش، به‌تحقیق محمدرضا خلعتبری، تهران، ۱۳۸۵ش.
- سلیمی مؤید، سلیم، فرهنگ مردم کوهپایۀ تالش مرکزی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۷۸ش.
- شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «پ»، دفتر اول، ۱۳۸۵ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
- صفی‌نژاد، جواد، «هنرهای از یاد رفته»، فرهنگ مردم، تهران، س 2، شماره 6-7، ۱۳۸۲ش.
- صوفی، مریم، فرهنگ فارسی معلم، تهران، جاجرمی، ۱۳۸0ش.
- عبـاسی، هـوشنگ و محمدی واجارگاه، رقیـه، مردم‌نگاری شهرستان املش، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۸۶ش.
- عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، شاپورخواست، ۱۳۸۶-۱۳۸۷ش.
- فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 فروردین 1401ش.
- فلسفی‌میاب، علی و دیگران، مردم‌نگاری شهرستان سراب، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۸۱ش.
- فلسفی‌میاب، علی و ابوالفتحی، مریم، مردم‌نگاری شهرستان اهر، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۷۸ش.
- مکاری، محمد، مردم‌نگاری شهرستان خواف، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۸۵ش.
- معین، محمد، حاشیه بر برهان قاطع، تهران، نیما، 1361ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 فروردین 1401ش.
- مولانا، مثنوی معنوی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 فروردین 1401ش.
- ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 فروردین 1401ش.
- وجدانی‌فر، نادر و دیگران، مردم‌نگاری شهرهای بزرگ: اردبیل، تهران، پژوهشکده مردم‌شناسی، ۱۳۸۵ش.