پای‌زیارت
پای‌زیارت؛ روستایی در شمال افغانستان
پای‌زیارت، پای میرسید علی یا پای‌مزار، روستایی در منطقۀدره‌مزار ولسوالی (شهرستان) بلخاب، ولایت (استان) سرپل است که به‌علت قرار داشتن مدفن جد سادات بلخاب در آن روستا، از اهمیت زیادی برخودار است.
موقعیت جغرافیایی
پای‌زیارت از سمت شمال‌غربی با زَوَک، از غرب با «خواجَه‌تیغ»، وَلَنگ بالا و تَیخُون (خراسان) و از شرق با روستای سیوَک همسایه است. شمال و جنوب پای‌زیارت توسط کوه‌های بزرگی احاطه شده است. این روستا با تَرخُوج (مرکز بلخاب) حدود 12 کیلومتر فاصله دارد.[۱]
تاریخچه
بر اساس برخی از منابع، میرسیدعلی ولی در زمان تیموریان (810ق) به بلخاب آمد و در قسمت غرب منطقه (پای‌زیارت فعلی) ساکن شد. بدن او را پس از وفات، در همان‌جا به خاک سپردند و از آن پس غرب درۀ بلخاب، «درۀ‌مزار» نامیده شد. روستای محل دفن او نیز به «پای‌زیارت» یا «پای‌مزار» معروف شد.[۲]
ویژگی‌ها
پای‌زیارت روستایی است که مدفن میرسیدعلی ولی (جد بزرگ بخشی از سادات ساکن در شمال افغانستان) و فرزندان او، میرسیدمحمد و میرسیدحسین، در آن قرار دارد. بارگاه میرسید علی، از زیارت‌گاه‌های معروف در شمال افغانستان است که همه ساله هزاران نفر از راه‌های دور و نزدیک برای زیارت به آن‌جا مسافرت می‌کنند. بارگاه شیخ احمد پیران (از عارفان به‌نام منطقهو جد بزرگ بخشی از تاجیک‌های ساکن در بلخاب) نیز در همان نزدیکی در محلی به‌نام دِه‌ملایان قرار دارد.[۳]
جمعیت‌شناسی
جمعیت روستای پای‌زیارت را حدود 200 خانوار گفته‌اند. ساکنان این روستا مرکب از دو قوم سید و تاجیک هستند. تمامی سادات این منطقه، فرزندان میرسیدعلی بوده و تاجیک‌های آن‌جا نیز به روایت مشهور، فرزندان شیخ احمد پیران هستند.[۴]
آب‌وهوا
این منطقه، آب‌وهوایی معتدل، زمستانی برفی و بهارهای بارانی دارد. گرمی تابستانِ این روستا نیز در حدی است که محصول توت، در اواخر ماه ثور (اردیبهشت) قابل خوردن میشود.در گذشته، بیشتر مردم روستا در تابستان به مناطق کوهستانی و ایلاقی(ییلاقی) کوچ می‌کردند. در سال‌های اخیر کوچ به ایلاق تا حد زیادی منسوخ شده است.[۵]
پوشش گیاهی
بلدرغان (گلپر)،کُریاک، آردُمبَک (گیاهی است که در قروق‌ها (چَمَن‌زارها) می‌روید و برای معطر کردن ماست و دوغ مورد استفاده قرار می‌گیرد)، زیره، سَمارُوق، کَفت، کاسنیچ، چای کوهی، پیاز کوهی، سیر کوهی، بَدرَه، چُکری (رواس)، سَمَندَو، بَرگَگ خار، خَمیرَک، زِرِشک، نَمَتَک، فَلار، فَرَنگِشتَک، کَنگَر، شترخوار، مرغمبی، کدوگَگ، پُودینَه، کَمای، زِرک، بابُونَه، علف چای، بوتَه تِرخ، غُوزبَهو انگوزه (رَو)، عمده‌ترین گیاهان خوراکی و دارویی در پای‌زیارت است.[۶]
آثار باستانی
طی سال‌های اخیر حفاری‌های غیر قانونی بسیاری توسط اهالی روستا در برخی از محله‌ها صورت گرفته است. برخی معتقدند که حفاران از مناطقی به‌نام سُولَری، قلعه لنگر یا کافر قلعه و گور دختر پادشاه (به باور مردم محلی مرقد دختر شاهرخ‌میرزا و همسر میرسید علی) آثار بسیار قدیمی از جمله کوزه‌های شکسته، مهره و برخی آثار دیگر به دست آورده‌اند.[۷]
غذاهای محلی
غذاهای محلی این روستا همانند اَتَلَه، انواع آش، اَوماج، بَرگَو، انواع حلوا، انواع شوروا (آبگوشت)، انواع پِیابَه، ماجمالَک، شیربرنج و قُرُوتی اغلب با آرد و لبنیات چون دوغ، قَطیق (ماست) و شیر تهیه شده و در مناطق مختلف بلخاب رواج دارد. در سال‌های اخیر این نوع غذاها، به‌صورت تفننی (هوسانه)طبخ میشود.[۸]
اقتصاد
شغل بیشتر مردم در پای‌زیارت زراعت است. برخی به مالداری، باغداری، سوداگری و خرید و فروش نیز مشغول هستند. فرآورده‌های زراعی چون گندم، جو، جواری، کچالو، پیاز، لبلبو، شمشم و فرآورده‌های درختی همچون چهارمغز، بادام، زردالو، شفتالو، انگور، انواع توت، ناک، سیب، سنجد، انواع آلو، گیلاس، بِهِی، انار، انجیر، زیره، انگوزه (هِینگ) و انواع و اقسام محصولات فصلی در روستا تولید میشود. گردشگری نیز نقش مهمی در اقتصاد روستا دارد.[۹]
آداب‌ورسوم
در گذشته، مراسمی به‌نام «سَیل» در این روستا برگزار می‌شد. در این مراسم که حدود دو ماه به‌طول می‌انجامید، مردم از راه‌های دور و نزدیک به این روستا آمده و به تجارت، سیاحت و زیارت می‌پرداختند. مَنقَبَت‌خوانی یکی از برنامه‌های متداول آن ایام بود. منقبت‌خوانانی همچون سید ابوالحسن مزاری(مشهور به سیدکُلَنگَک)، از اطراف بلخاب آمده و در محوّطۀ پیش‌روی‌زیارت در مدح اهل بیتِ پیامبر، منقبت می‌خواندند. این برنامه بسیار مورد توجه و استقبال مردم قرار می‌گرفت و هر روز یکی دو مرتبه تکرار می‌شد. در آن ایام، بازی‌های محلی چون کبک‌جنگی، بُودَنَه‌جنگی، غَلَّه جنگی (تخم مرغ) و ورزش‌هایی چون کشتی‌گیری سنتی، مسابقه اسب‌دوانی و بزکشی در محل برپا می‌شد. در این مراسم، همچنین، انواع خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها به مردم عرضه شده و بازار منطقه رونق می‌گرفت.[۱۰] از دیگر آداب و رسوم مردم بلخاب در نوروز، رفتن به آرامگاه میرسیدعلی آقا (جد سادات بلخاب) است. همه‌ساله در اولین روز سال شمسی (نوروز)، مراسمی شبیه مراسم روز نوروز در «روضۀ سخی» واقع در مزارشریف (ولایت بلخ)، در کنار مقبرۀ میرسیدعلی برگزار شده و مردم از دور و نزدیک در آن مراسم شرکت می‌کنند. این مراسم چند روز طول می‌‌‌کشد. گفته میشود جَهَندَه‌بالا (بلند کردن پرچم امام‌زاده در نوروز) به‌شکل کنونی، اولین مرتبه در روستای پای‌زیارت در نوروز سال 1343ش، توسط سردار محمد‌هاشم خان،علاقه‌دار (بخش‌دار) وقت بلخاب انجام شد.[۱۱] یکی از مهم‌ترین سرودهایی که در این ایام خوانده میشود، سرود «میله» است. این شعر توسط مولوی عبدالغنی «استغنا» (مدیر وقت معارف بلخاب در سال 1343ش) سروده شده است:
ای خوشـــا نوروز و عید و میله پای‌مــزار
باغ میرســیدعلی جـان گشته گویا لاله‌زار
پرچمی آورده مردم ســویت از روی ادب
زانکه هستی بندۀ خاص خـــدای کردگار
بیرق سرخ و ســـیاه و سبز مــا در احتزاز
رسم تعظیمی به جا آرند و دارنـــد انتظار
عفو تقصیراتشان خواهی تو از رب جلـیل
چون تویی حاجت برآر و سیدی با اعتبار
سر نهم بر آستانت از سر صدق و صفــا
از کرم بر ما نظر کن تا نگردیم شرمسـار
حــب اولاد نبی را هر که در دل پــرورد
نه به دنیا خوار گردد، نه به عقبی بی‌وقـار
این مراسم گرچه اندک، شأن تو از حد فزون
پای تو ریزم تمام غنچـــه‌‌‌‌های این بهــار
در کنار مرقـدت بـادا دل و جانم نثـــار
شــعر اســـتغنا بماند از برایت یادگــار[۱۲]
امکانات رفاهی
پای‌زیارت دارای یک بازارچۀ کوچک، لیسه (دبیرستان)، کلینیک صحّی (درمانگاه) و سیستم ابتدایی لوله‌کشی آب است. راه ارتباطی قریه با دیگر مناطق همجوار تنها یک سرک خامۀ ماشین‌رو در امتداد دره است که پای‌زیارت را به مناطق اطراف وصل می‌کند. یکی از راه‌ها از طریق روستای سیوَک و مَغزار، در نهایت به تَرخُوج (مرکز بلخاب) می‌رسد. راه دیگر پای‌زیارت را از طریق پشته خَمیسای به درۀ زَوَک وصل می‌کند و راهی هم از سمت سُولَری، قریه را به دره‌وَجمان و پیغُولَه متصل می‌کند.[۱۳]
مکاتب و معارف
روستای پای‌زیارت از حدود سال 1354ش دارای یک مکتب دولتی است. در دورۀ احزاب (جنگ‌های داخلی) این مکتب به‌صورت غیر رسمی فعالیت می‌کرد. در دورۀ جدید (بعد از سال 1380ش) پای‌زیارت دارای یک لیسه (دبیرستان) به‌نام «لیسه میرسیدعلی» است. شاگردان روستا‌های اطراف از جمله سِیوَک و زَوَک، برای ادامه تحصیل در لیسه، به پای‌زیارت می‌روند. این لیسه تَعمیر (ساختمان) دارد. شاگردان ذکور این لیسه 403 نفر، شاگردان اناث 310 نفر و تعداد معلمین آن 21 نفر است.[۱۴]
پانویس
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج1، 1398ش.، ص327.
- ↑ رهیاب (بلخی)، «ابوالبرکات»، دانشنامه هزاره، ج1، 1397ش.، ص425.
- ↑ رهیاب (بلخی)، «ابوالبرکات»، دانشنامه هزاره، ج1، 1397ش.، ص425.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع) ج1، 1398ش، ص327.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، ج1، 1398ش.، ص327.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، ج1، 1398ش.، ص319.
- ↑ احمدی‌نژاد، سیمای بلخاب، 1396ش.، ص65.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، ج1، 1398ش.، ص319.
- ↑ احمدی‌نژاد، سیمای بلخاب، 1396ش.، ص65.
- ↑ احمدی‌نژاد، سیمای بلخاب، 1396ش.، ص65.
- ↑ مصباح بلخابی، بهار را چگونه بگذرانیم، 1379ش.، ص44.
- ↑ میرحسینی، سانچارک در بستر زمان، 1388ش.، ص299.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، ج1، 1398ش.، ص319.
- ↑ رهیاب (بلخی)، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، ج1، 1398ش.، ص319.
منابع
- احمدی‌نژاد، سید حسن، سیمای بلخاب، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1395ش.
- رهیاب، حسین، ابوالبرکات، دانشنامه هزاره، کابل، امیری، 1397ش.
- رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، کابل، صبح امید، 1398ش.
- مصباح بلخابی، سید حسن، بهار را چگونه بگذرانیم؟، قم، فکر‌آوران، 1379ش.
- میرحسینی، سید علی‌نقی، سانچارک در بستر زمان، قم، اشراق، 1388ش.