پرچم ایران
پرچم ایران؛ پارچه یا کاغذ یا پوست متشکل از چند رنگ سبز،سفید،قرمز و نشان الله در وسط رنگ سفید، نشان دهنده اسلامیت، صلح وملیّت ایرانیان.
به پارچه‌ای که نقش مخصوص یک کشور، موسسه یا گروه بر روی آن بوده و بر چوب یا میله‌ای نصب می‌گردد پرچم گفته می‌شود. پرچم را در گذشته، درفش یا عَلَم نیز می‌گفتند.[۱] همچنین به قطعه‌ای از ابریشم یا موی اسب یا دم گاو که بر گردن علم بسته می‌شد، پرچم می‌گفتند.[۲] «عَلم» و «لوا» واژگانی بودند که ایرانیان پس از پذیرش دین اسلام آنها را به‌کار گرفتند.[۳] واژۀ «بیرق» در زمان قاجار برای پرچم مرسوم شد؛ بیرق عزا، بیرق سواره‌نظام، بیرق توپچی، بیرق توپ‌خانه، بیرق سواره قزاق، بیرق ابنیه سلطنتی ایران و بیرق قاپوق در مکتوبات و زبان عامیانه مردم، رایج بود.[۴] لفظ «عَلم» در این دوره، تنها شامل پرچم‌های عزا بود. واژۀ «پرچم» در دوره پهلوی، توسط فرهنگستان تصویب شد.[۵]
تاریخچه پرچم ایران
ایرانیان همانند سایر جوامع از گذشته‌های دور، نقش و نماد اجتماع خود را در قالب پرچم، نمایش می‌دادند. کاربرد واژۀ «گاودرفش» در دوره پهلوی،[۶] واژۀ «درفش» در دوره پیش از اسلام[۷] و اشاره به «درفش کاویانی» در شاهنامه فردوسی، نشان از کاربرد کهن پرچم در فرهنگ ایرانیان دارد.[۸] البته اصطلاح «درفش کاویانی» در متون برجای مانده از دوران اشکانی، سلوکی، هخامنشی دیده نشده و بیشتر در منابع دوره اسلامی به آن اشاره شده است. پژوهشگران امروزی برخورد محتاطانه‌ای در بیان تاریخی بودن درفش کاویانی دارند، اگرچه در اسطوره‌ها بیان شده است.[۹] هرچند در منابع کهن اسلامی، از جمله مورخان سده‌ی دهم‌میلادی، طبری[۱۰] و مسعودی[۱۱] درفش کاویان را ساخته‌ای از پوست «پلنگ» و ابعاد 8 در 12 ذراع، حدود 5 در 7،5 متر توصیف کرده‌اند. «خوارزمی» نیز درفش کاویانی را از پوست خرس یا شیر یاد کرده است.[۱۲] در دوره صفوی، علامت شیر و خورشید در پرچم ایران، نقش بست.[۱۳] پژوهشگران، شهرت امام علی به لقب «شیر خدا» را در انتخاب علامت شیر برای پرچم حکومت شیعه‌مذهب صفوی، اثرگذار دانسته‌اند.[۱۴] خورشید نیز به‌عنوان مظهر فرّ ایزدی، نمادی از نور الهی امامان مذهب شیعه دانسته شده و در پرچم حکومت صفوی استفاده شد تا مشروعیت سیاسی را با انتساب به آموزه‌های مذهبی، ایجاد کند.[۱۵]
رنگ‌ها و نشان‌های پرچم ایران
پرچم ایران بنا بر اصل پنجم متمم قانون اساسی مصوب 1326ش، متشکل از نوارهای برابر از نظر طول و عرض و به رنگ‌های سبز، سفید، قرمز و با نشان خورشید و شیر در حال حرکت که در دست شمشیری دارد، تعیین شد. بعدها، رنگ سبز نشان اسلام و خرمی، رنگ سفيد نشان صلح و آرامش و رنگ قرمز نشان مشروطيت ايران و دفاع از استقلال و آزادي و شير، نشان شجاعت و استقامت، تفسير شد.[۱۶] ابعاد و شکل دقیق پرچم دوباره در سال 1336ش تعیین شد.[۱۷]
پرچم جمهوری اسلامی ایران
پس از انقلاب اسلامی، امام خمینی دستور تغییر آرم پرچم ایران را صادر کرد.[۱۸] یک سال پس از تثبیت نظام جمهوری اسلامی، مشخصات فنی و ظاهری پرچم رسمی کشور ایران، اعلام شد. بخش بالایی پرچم ایران به رنگ سبز طراحی شد تا نمادی از دین اسلام و مذهب شیعه باشد. رنگ سفید در بخش میانی پرچم، نماد صلح‌دوستی و آرامش‌طلبی ایرانیان است. کلمه «الله» در وسط پرچم، به شکل لاله سرخ طراحی شد که از خون شهیدان سر برآورده و با چهار هلال که قسمت قائم میانی آن مظهر قدرت و استقامت ایرانیان بود، مجموعاً عبارت «لا إله إلا الله» را بازنمایی می‌کند. عبارت «الله‌اكبر» 22 بار در حاشية پايين و بالای پرچم تکرار شده و نماد روز پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357ش است. در بخش پایینی پرچم، رنگ سرخ به نشانه آمادگی همیشگی ایرانیان برای دفاع از استقلال و آزادی است که به قیمت خون شهیدان به‌دست آمده است.[۱۹]
نمادهای فرهنگی در پرچم‌های مناسبتی ایران
ایرانیان در مناسبت‌های خاص دینی و مذهبی و به‌ويژه در مراسم سوگ و عزاداری، از پرچم با نمادها و رنگ‌های خاص، بهره می‌گیرند و معمولا آن را «عَلم» می‌نامند. علم‌های مخصوص شیعیان ایران در عزاداری‌ها، نمادهای مختلفی دارد؛ از جمله: آهو (نماد رأفت امام رضا)، شیر (نماد هیبت امام علی)، پرندگان (نماد پیام‌رسانی)، رنگ سبز (نماد قداست)، رنگ سرخ (نماد شهادت) و رنگ سیاه (نماد مظلومیت و مرگ).[۲۰] امروزه به‌کارگیری علم و پرچم در هیئت‌های مذهبی، بسیار رایج است و برخی هیئت‌ها علم مخصوص خود را دارند. پرچم سیاه در ایام عزاداری امام حسین، به‌ويژه در دهه اول محرم و روز عاشورا، بر سردر خانه‌ها و مغازه‌ها و در معابر، نصب می‌شود.[۲۱] پرچم‌های سیاه سه‌گوش بر سردر خانه‌ها در اکثر نقاط ایران، نشانه عزا است. گاهی، پرچم سبز نشانه پایان دوران سربازی فرزندان است که بر سر در خانه‌ها نصب می‌کنند.[۲۲] پرچم‌های رنگی نشانه شادی است؛ در مراسم عروسی عشایر فارس، پرچم‌های رنگی نشانه‌ی تزئین و اطلاع‌رسانی است.[۲۳]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ عمید، ذیل واژه پرچم.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه پرچم.
- ↑ افشار، تازه‌ها و پاره‌های ایران‌شناسی، 1382ش ، ص94-93.
- ↑ ذکاء، «تاریخچۀ تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سدۀ سیزدهم هجری قمری تا به امروز»،1344ش، ص33-25.
- ↑ ببری دیزج، انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پـژوهش عهد ناصری، 1388ق، ص905.
- ↑ یشتها، هرمزدشِت، 1347ش، بند11.
- ↑ وندیداد، فرگرد1، 1376ش، بند7.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، بخش7 ضحاک و بخش 13 فریدون، در وب‌سایت گنجور.
- ↑ خالقی مطلق، شاهنامه خالقی مطلق، 1393ش.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، 1362ش، ج1، ص5-2174.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، 1409ق، ج3، ص51.
- ↑ خوارزمی، مفاتیح العلوم، 1428ق، ص115.
- ↑ نیّر نوری، «ذیلی بر سلسله مقالات: تاریخچه تغییرات و تحوّلات درفش و علامت ایران از آغاز سده سیزدهم هجری قمری تا امروز»، ۱۳۴۷ـ ۱۳۴۸ش ج۱، ص۷۲.
- ↑ قزوینی، نقض، 1358ش، ج۱، ص۴۷۲ و 165.
- ↑ کسروی، شیخ صفی و تبارش، 1323ش، ج۱، ص۳ـ۴.
- ↑ ذكاء، «تاريخچة تغييرات و تحولات درفش و علامت دولت ايران از آغاز سدة سيزدهم هجري قمري تا امروز»، 1344ش، ص40-39.
- ↑ ذكاء، «تاريخچة تغييرات و تحولات درفش و علامت دولت ايران از آغاز سدة سيزدهم هجري قمري تا امروز»،1344ش، ص23.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ج12، ص486.
- ↑ حائری، علی، روزشمار شمسی، 1386ش، ج1، ص315.
- ↑ بهار، «تحلیل مردم‌شناختی نمادها در عزداری عاشورای حسینی»، 1383ش، ص 106-108.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا،1391 ش، ص85-86.
- ↑ نوربخش، بندرلنگه در ساحل خلیج فارس، 1385ش، ص262.
- ↑ بهمن‌بیگی، عرف و عادت در عشایر فارس، 1324ش، ص13.
منابع
- افشار، ایرج، «تازه‌ها و پاره‌های ایران‌شناسی»، بخارا، تهران، س5، شماره 32-34، ۱۳۸۲ش.
- ببری دیزج، مهربان، «انواع بیرق و کاربردهای آن در نتایج یک پـژوهش عهد ناصری»، پیام بهارستان، تهران، س2، شماره 5، ۱۳۸۸ش.
- بهار، مهری، «تحلیل مردم‌شناختی نمادها در عزداری عاشورای حسینی»، همایش بین‌المللی محرم و فرهنگ مردم، به‌کوشش پژوهشکدۀ مردم‌شناسی، تهران، ۱۳۸۳ش.
- بهمن‌بیگی، محمد، عرف و عادت در عشایر فارس، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۲۴ش.
- حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، دفتر عقل، 1386ش.
- خالقی مطلق، جلال، شاهنامه خالقی مطلق، تهران، سخن، 1393ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، 1389ش.
- خوارزمی، محمدبن حمد، مفاتیح‌العلوم، بیروت، دارالمناهل، 1428ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
- ذکاء، یحیى، «تاریخچۀ تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سدۀ سیزدهم هجری قمری تا امروز (۳)»، نشریه هنر و مردم، تهران، شماره 34، ۱۳۴۴ش.
- ذكاء، يحيي، «تاريخچة تغييرات و تحولات درفش و علامت دولت ايران از آغاز سدة سيزدهم هجري قمري تا امروز»، نشریه هنر و مردم، شماره 38، آذر 1344ش.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1362ش.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، 1390ش.
- فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 25 تیر 1401ش.
- قزوینی، عبدالجلیل، نقض، تهران، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، ۱۳۵۸ش.
- کسروی، احمد، شیخ صفی و تبارش، تهران، ۱۳۲۳ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، ۱۳91ش.
- مسعودی، علی‌بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، 1409ق.
- نوربخش، حسین، بندرلنگه در ساحل خلیج فارس، بندرعباس، اداره کل فرهنگ و هنر استان هرمزگان، ۱۳۵۸ش.
- نیّر نوری، حمید، «ذیلی بر سلسله مقالات: تاریخچه تغییرات و تحوّلات درفش و علامت ایران از آغاز سده سیزدهم هجری قمری تا امروز»، هنر و مردم، ش۷۷ـ ۷۸ ، ۱۳۴۷ـ ۱۳۴۸ش.
- وندیداد، ترجمه و تحقیق هاشم رضی، تهران، فکر روز، ۱۳۷۶ش.
- یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود ،تهران، طهوری، ۱۳۴۷ش.