پزشکی زنان

پزشکی زنان؛ فعالیت و اشتغال زنان در عرصۀ درمان بیماری‌ها.

پزشکی زنان، این امکان را فراهم می آورد که بانوان بدون محدودیت برای درمان بیماری‌های مختلف خود به پزشک زن، مراجعه کنند. این امر پیامدهای مختلفی را هم به لحاظ جایگاه اجتماعی برای بانوان به‌دنبال دارد و هم در روند تسریع بهبودی و کاهش مرگ و میر زنان دخیل است.

تاریخچه

پزشکی از مشاغلی بوده که در گذشته، بیشتر به‌عنوان یک شغل مردانه شناخته می‌شد؛ اما زنان نیز به‌صورت حداقلی در حرفۀ پزشکی از دوره باستان، مشارکت داشته‌اند. مورخان با تکیه بر مستندات تاریخی و کتیبه‌های به‌جا‌مانده از مصر باستان، فعالیت زنان در عرصۀ طب را برای نخستین بار به خانم مریت پته نسبت داده‌اند که از او به‌عنوان پزشک ارشد نیز یاد شده است. نمونۀ دیگر، خانم اگنودیس است که چهار قرن پیش از میلاد در آتن به طبابت مشغول بوده است. با گذشت زمان و ارتقاء جایگاه اجتماعی زنان، در حوزۀ پزشکی نیز دگرگونی‌های بنیادین ایجاد شد، به‌طوری که امروزه قشر بزرگی از جمعیت پزشکان را بانوان تشکیل می‌دهند. آمارهای جهانی حاکی از آن است که ۳۵ درصد از پزشکان آمریکا، ۴۵ درصد از پزشکان آلمان، ۴۰ درصد از پزشکان ایتالیا و ترکیه و ۲۰ درصد از پزشکان ژاپن، زن هستند.

ورود زنان ایرانی به عرصۀ پزشکی

زنان ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخ، در طبابت نقش‌آفرین بوده‌اند و در جایگاه درمان‌گران خانگی و قابلگی فعالیت داشته‌اند. در اواسط دورۀ قاجار، زنان ایرانی به‌صورت آکادمیک و علمی در حوزۀ طب حضور یافتند. در دورۀ ناصرالدین شاه، برخی زنان در عرصۀ چشم‌پزشکی فعالیت می‌کردند. همچنین حضور زنان در داروسازی به شیوۀ سنتی از دیگر فعالیت‌های بانوان در عرصۀ پزشکی بوده است. آنها دارو‌های گیاهی را خوب می‌شناختند و برای افراد، دارو تجویز می‌کردند. در سال 1335‌ق، مریض‌خانه نسوان (امیر اعلم) به‌منظور ایجاد زایشگاه و تربیت پرستار و ماما تأسیس شد. در آن دوران به‌دلیل اینکه پزشکان مرد از معاینۀ بیماری‌های زنانه منع می‌شدند، چند پزشک زن غیرایرانی به ایران دعوت و در این مریض‌خانه برای درمان بانوان استخدام شدند. اما به تدریج، زنان ایرانی در عرصه پزشکی نوین، توانمند شدند، از جمله:

1. اقدس غربی: نخستین زن دانش‌آموختۀ داروسازی در ایران؛
2. نصرت‌الملوک کاشانچی: اولین زن در پزشکی قانونی بود که در دانشگاه تهران ابتدا در رشتۀ مامایی تحصیل کرد و بعد از تکمیل تحصیلات در اروپا به ایران برگشت.
3. سکینه پری: نخستین جراح زن و سرطان‌شناس ایرانی بود. وی تحصیلات مدرسه و دانشگاهی خود را در شهر آستاراخان به اتمام رساند و در سن ۲۶ سالگی، در سال ۱۳۰۳ ‌ش موفق به کسب مدرک پزشک عمومی شد.

پیشرفت‌های پزشکی و تحصیلی زنان بعد از انقلاب اسلامی

حضور زنان در عرصۀ پزشکی قبل از انقلاب به‌صورت محدود و فقط در برخی گرایش‌ها مانند داروسازی، پزشکی عمومی، زنان و زایمان و چشم‌پزشکی بوده است. با پیروزی انقلاب اسلامی و اهتمام به حضور مؤثر زنان در عرصۀ اجتماعی، ورود زنان به تحصیلات تکمیلی به‌خصوص در رشتۀ پزشکی و تخصص‌های آن مورد تأیید و حمایت علماء قرار گرفت. آنها ورود زنان به گرایش‌ها و رشته‌های تخصصی پزشکی را امری ضروری برای جامعۀ زنان دانستند. در این چارچوب، برخی رشته‌ها مانند تخصص زنان و زایمان، به انحصار پزشکان زن درآمد و بیمارستان‌های متعددی به بانوان اختصاص پیدا کرد تا با کادری زنانه (متشکل از پزشک، ماما، پرستار، بهیار و خدمۀ زن) به آسانی به ویزیت و درمان بیماران زن بپردازند. جهش چشمگیر در آمار متخصصان زنان (از ۵۹۷ متخصص زن قبل از انقلاب به ۳۰ هزار متخصص پس از انقلاب) سبب شد، کمبودهای پزشک زنان و زایمان در سراسر کشور جبران شود و بانوان به راحتی به آنها مراجعه کرده و به درمان بیماری خود بپردازند. همچنین پس از انقلاب، رشتۀ پزشکیِ فوق‌تخصص زنان به‌عنوان یک گرایش مهم در عرصۀ پزشکی تعریف شد و تاکنون حدود ۵ هزار پزشک فوق‌تخصص زنان در کشور تربیت شده‌اند. امروز زنان هم از لحاظ آماری و هم به لحاظ کیفی، وضعیتی به‌مراتب بهتر از گذشته‌ دارند و به‌صورت گسترده در همۀ گرایش‌های پزشکی مشغول تحصیل، طبابت و فعالیت هستند. حضور زنان در حرفۀ پزشکی در ایران پس از انقلاب سیر صعودی و چشمگیری داشته است. طبق گزارش وزارت بهداشت، تعداد متخصصان زن در چند دهۀ اخیر بیش از ۱۵ برابر شده و از حدود 3500 نفر به بیش از ۶۶ هزار نفر افزایش یافته است. طبق آمار سازمان نظام پزشکی کشور، حدود ۴۱ درصد از پزشکان کشور زن هستند.

جایگاه پزشکی زنان در جامعه اسلامی

کارشناسان معتقدند پزشکی زنان در جامعۀ مسلمان، فراتر از یک شغل یا حرفه برای بانوان بوده و یک ضرورت فرهنگی به‌شمار می‌رود. اهمیت رعایت احکام شرعی مربوط به زنان و توجه به سلامت بانوان از مسائلی است که وجود پزشک زن در گرایش‌های مختلف را ضروری می‌سازد. در جمهوری اسلامی ایران به‌دلیل پایبندی به رعایت احکام و دستورات دینی، پیشرفت پزشکی زنان و دستیابی آنها به تخصص گرایش‌های مختلف علم پزشکی در جامعه برای معالجه انواع بیماری‌های مربوط به زنان مورد توجه قرار گرفت؛ این در حالی است که پیش از انقلاب، به‌دلیل کمبود پزشک زن در جامعه، بسیاری از بانوان متعهد به دستورات شرعی و اسلامی از مراجعه به پزشک مرد خود‌داری کرده و این امر سلامتی آنها را به خطر می‌انداخت. از طرفی اهمیت تربیت علمی و اخلاقی بانوان در علم پزشکی با اتکا به تعهدات و دستورات دینی نه‌تنها سبب بهبود عملکرد زنان در فعالیت‌های اجتماعی شده، بلکه مانع بسیاری از خطرات جانی و روحی می‌شود که همواره متوجه زنان در جامعه بوده است. همچنین به‌دلیل نوع شغل پزشکان زن، آنها روزانه بیماران متعدد زن و مرد را ویزیت می‌کنند، به‌همین منظور رعایت دستورات دینی و اسلامی (مانند عدم مدگرایی، آرایش کردن و پوشش نامناسب و حفظ عفت در برخورد با بیماران مرد) از جمله ضروریات اشتغال زنان در حرفۀ پزشکی است.

پیامدهای مثبت فعالیت زنان در عرصۀ پزشکی

از جمله پیامدهای مثبت حضور زنان در عرصۀ پزشکی عبارت‌اند از:

1. توجه ویژه به بهداشت زنان؛
2. ترویج سبک زندگی عفت‌بنیان زن ایرانی؛
3. تکریم جایگاه و مقام زن؛
4. تبیین راحت‌تر علائم بیماری و تسریع در روند درمان بانوان؛
5. حفظ ارزش و حریم زنانۀ بانوان؛
6. برقراری ارتباط راحت‌تر میان پزشک و بیمار؛
7. کاهش آمار مرگ و میر حاصل از بارداری و زایمان در بانوان؛
8. ایجاد و افزایش رفاه و امنیت بهداشت و درمان برای زنان جامعه.

چالش‌های پزشکی زنان

اگرچه حضور بانوان در رشتۀ پزشکی امری مهم برای رفاه زنان جامعه قلمداد می‌شود، اما فعالیت آنها در این رشته به‌دلیل سختی شرایط کار و تعدد مسئولیت‌های بانوان در خانواده آنها را با چالش‌هایی رو‌به‌رو کرده است. از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی بانوان پزشک عبارت‌ند از:

1. تلاش برای برقراری تعادل بین کار و زندگی: بانوان به‌عنوان عنصری مهم در نظام خانواده، وظایف متعدد و مهم همسری و مادری را بر عهده دارند. فعالیت آنها در عرصۀ اجتماعی مانند پزشکی سبب می‌شود آنها در برقراری تعادل میان وظایف شخصی، خانوادگی و اجتماعی دچار سختی‌هایی شوند تا بتوانند هم پاسخ‌گوی مسئولیت‌های حرفه‌ای خود باشند و هم به وظایف خانوادگی خود عمل کنند.
2. اعزام دانشجویان پزشکی به مناطق محروم: پس از اتمام دوران تحصیل (پزشکی عمومی)، دانشجویان پزشکی لازم است در بسیاری از موارد برای گذراندن دوران طرحِ کاری خود به مناطق محروم و دور افتاده بروند که این امر نیز یکی از چالش‌های مهم برای بانوان فعال در این رشته است. گذراندن این دوران برای زنان پزشک که علاوه بر مسئولیت‌های حرفه‌ای، مسئولیت همسری، نگهداری از فرزندان و رسیدگی به بخشی از امور‌ خانه را بر عهده دارند، یک چالش مهم است به‌طوری که گاهی همین امر مانع از تشکیل زندگی و ازدواج بانوان شده و در افزایش سن ازدواج آنها مؤثر است.
3. تعدد شیفت‌های شبانه برای بانوان پزشک و متخصص: بالا بودن ساعت کاری پزشکان و تعدد شیفت‌های شبانه در بیمارستان‌ها (مانند دستیاران تخصصی در بیمارستان‌ها که بیش از 30 ساعت متمادی به فعالیت پرداخته و کمتر استراحت می‌کنند)، سلامت جسمی و روحی پزشک زن را به خطر می‌اندازد. همچنین زندگی و مسئولیت‌های خانوادگی وی را با مشکلات متعددی روبه‌رو می‌کند.

منابع

• «اولین پزشکان زن ایرانی»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1402ش.
• باقری، الهه، «جستاري پيرامون جايگاه زنان در تاريخ پزشكي با رويكردي بر دورۀ قاجار»، فصلنامۀ تاریخ پزشکی، شمارۀ4، 1389ش.
• «برای تحقق کرامت زن، باید به عرصه‌های بهداشت و سلامت زنان توجه شود»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1401ش.
• بیابانی، مینا، «رشد قابل توجه تربیت پزشک متخصص زنان بعد از انقلاب/ دولت سیزدهم اختصاص فضای ورزشی به بانوان را افزایش داد»، خبرگزاری فارس، 25 دی 1401ش.
• «بیانات در دیدار جمعى از خواهران متخصّص رشتۀ پزشکى و مامایى»، وب‌سایت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 8 آذر 1372ش.
• حیدری، مژگان، «سیر صعودی حضور زنان در حرفه پزشکی و چالش‌های پیش‌روی آنها»، وب‌سایت شبکه شرق، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1401ش.
• میبدی، مینو، «زنان و دانش پزشکی در تاریخ میانه ایران»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1396ش.