پسماند صفر

پسماند صفر؛ سبک زندگی خلاقانه با هدف کاهش تولید پسماند و حفظ محیط زیست.

پسماند صفر، نوعی سبک زندگی نوین و نیازمند زیرساخت‌های فرهنگی است. در این سبک زندگی، افراد تلاش می‌کنند تا میزان پسماند تولیدی خود را به صفر نزدیک کنند و در بهداشت محیط زیست و دوام آن، سهم داشته باشند. امروزه، برای به صفر رساندن پسماندها در منازل، لازم است تا به وسایل خریداری شده دقت شود تا فرآیند تولید نکردن زباله، موفقیت‌آمیز باشد.

مفهوم‌شناسی

پسماند صفر، یک پویش مردمی است که از دهۀ 1990م شروع شده و مردم را با مخاطرات روزافزون تولید و انباشت بی‌رویۀ پسماندها در دنیای امروزی، آشنا می‌کند. از این منظر، همان‌گونه که طبیعت، پسماندهای تولیدشده را به منابع جدیدی تبدیل و تمامی آنها را بازیافت می‌کند، آدمی نیز باید شرایطی را فراهم آورد که در صورت تولید پسماند، آنها را به‌صورت کامل بازیافت کند. در این سبک زندگی، فرد، مسئولیت تمامی زباله‌های تولیدی خود را در طول شبانه‌روز برعهده گرفته و تلاش می‌کند تا میزان تولید زباله را به صفر برساند. اصل مهم سبک زندگی با رویکرد پسماند صفر، این است که تا حد امکان، یک شیء، دیرتر به چرخۀ زباله وارد شود. این رویداد می‌تواند با تغییر کاربری، قرض دادن و استفادۀ مجدد از آن کالا صورت پذیرد.

این در حالی است که قرن‌ها پیش، دین اسلام با معرفی مفاهیمی همچون اسراف و تبذیر، در رابطه با معضلاتی همچون انباشت زباله، هشدار داده بود. اسراف، به‌معنای وسیع کلمه، هرگونه تجاوز از حد در کاری است که آدمی انجام می‌دهد. مفهوم تبذیر نیز به مواردی اشاره دارد که انسان، اموال خود را به‌صورت غیرمنطقی مصرف می‌کند. تبذیر را معادل مفاهیمی فارسی همچون «ولخرجی» و «ریخت‌و‌پاش» می‌دانند. در قرآن و روایات بارها به این مفاهیم و پیامدهای منفی آنها، از جمله تولید زباله که بیشتر در نتیجۀ مصرف‌گرایی و مدگرایی صورت می‌گیرد، توجه داده شده است. خداوند در قرآن کریم اشاره می‌کند که نعمت‌ها و مواهب موجود بر روی کرۀ زمین، برای تمامی ساکنان آن کافی است به‌شرط آن‌که بیهوده و به‌صورت افراطی مورد بهره‌برداری قرار نگیرند. پیامبر خدا نیز در روایتی، دور انداختن هسته‌های خرما را مصداق تبذیر دانسته است. در سبک زندگی ایرانیان نیز در سال‌های نه‌چندان دور، از اسراف پرهیز می‌شد و ایرانی‌ها مصرف‌گرا نبودند. در سبک زندگی آنها، هر وسیله‌ای، هر چند کوچک، دارای عمری بلند بوده و تولید زباله به‌آسانی صورت نمی‌گرفت؛ لباس‌های فرزندان بزرگ‌تر به فرزندان کوچک‌تر خانواده پوشانده می‌شد یا از آن برای تولید موارد کاربردی دیگر همچون دستگیره و دم‌کنی در خانه‌ها استفاده می‌کردند. این سبک زندگی، نوعی سبک زندگی با پسماند صفر بوده که امروزه جهانیان خواستار بازگشت به آن هستند.

گسترش فرهنگ پسماند صفر در دنیای امروز

در بسیاری از کشورهای پیشرفتۀ دنیا، اقدامات متعددی در این زمینه صورت گرفته است. در ایران نیز، برخی از افراد، به‌صورت شخصی و خودجوش، اقداماتی را انجام داده‌اند. مفهوم پسماند صفر، به تازگی در برنامه‌های آموزشی، در حوزه‌های دولتی، همچون شهرداری‌ها، دهیاری‌ها، سازمان محیط زیست و سازمان صدا و سیما، تعریف و تشریح شده است. برخی از کارشناسان این حوزه، سبک زندگی پسماند صفر را نوعی فعالیت و تصمیم شخصی و شهروندی می‌دانند که دارای اصول، قواعد و راهکارهای متعددی است. آنها، استفاده از فضای مجازی را نوعی رسانۀ در دسترس همگان می‌دانند که می‌توان از آن طریق، شیوه‌ها و راهکارهای پسماند صفر را تبلیغ کرده و آموزش دهند. بدین ترتیب، با ترویج فرهنگ نوین پسماند صفر می‌توان در این زمینه، کمک شایانی به محیط زیست کرد.

راهکارها

1. پرهیز از مصرف‌گرایی و زندگی تجملاتی؛ زیرا در ذات مصرف‌گرایی، اسراف نهفته است. در الگوی اقتصادی مبتنی بر مصرف‌گرایی، دور ریختن و نوسازی مداوم در دستور کار افراد قرار داشته و به‌همین ترتیب، شهروندان مجبور می‌شوند به‌صورت خواسته یا ناخواسته، هر چند سال یک‌بار، به دور ریختن لوازمی که قابل تعمیر یا استفادۀ مجدد هستند، بپردازند.
2. عدم تولید زباله تا حد امکان؛ در مواقعی‌که تولید زباله اجتناب‌ناپذیر است، آنها، باید به‌صورت دقیق به تفکیک صحیح زباله‌ها پرداخته و زباله‌های تر و خشک را جدا کنند.
3. خودداری از خرید محصولاتی که پسماند صفر ندارند.
4. هدایت بخش تولید در جوامع، به‌سمت استفاده از ترفندهایی برای بسته‌بندی‌هایی که تجدیدپذیر و قابل بازگشت به طبیعت هستند؛ برای مثال، در بسته‌بندی مواد خوراکی همچون چیپس و پفک، تنها یک‌سوم محتوای بسته شامل خوراکی بوده و در حدود دوسوم از آن را با هوا پر می‌کنند. همین شیوۀ ناصحیح بسته‌بندی، منجر به تولید چندبرابری پسماند می‌شود.
5. تشویق بخش‌های دولتی، در راستای ترویج فرهنگ و سبک زندگی پسماند صفر در میان تمامی شهروندان.
6. به روز کردن تجهیزات کارخانه‌ای و روش‌های تولیدی محصولات.
7. تشویق شهروندان به تولید پسماند کمتر و انگیزه‌دهی به آنها در این زمینه تا زمانی‌که این سبک زندگی، به فرهنگ عامۀ مردم تبدیل شود.
8. تفکیک وسائل قابل بازیافت از غیرقابل بازیافت و به حداقل رساندن مصرف وسایل و مواد غیر قابل بازیافت.

از دیگر راهکارهای پسماند صفر می‌توان به روش‌هایی اشاره کرد که باید با فرهنگ‌سازی در جوامع، به روش‌های جایگزین سبک زندگی کنونی شهروندان تبدیل شوند؛ از جمله:

1. هرچند، انواع پسماند غذا و پوست میوه‌ها تجزیه‌پذیر هستند اما شیرابه‌های تولیدشده از طریق آنها، با دفن شدن، به منابع خاکی و منابع آبی وارد می‌شوند که بسیار مضر هستند. به‌همین دلیل، در بسیاری از کشورهایی که در این زمینه موفق عمل کرده‌اند، از تفالۀ مرکبات به‌صورت‌های صنعتی و نیمه‌صنعتی، انواع پالپ خشک و از اسانس و پوست میوه‌ها برای تولید انواع روغن استفاده می‌کنند. برخی دیگر نیز از پسماند میوه و سبزی، پوست تخم مرغ و آجیل، برای تولید انواع کودهای مفید برای گل‌ها و گیاهان استفاده کرده‌اند.
2. جایگزین کردن صابون‌های مایع و حتی صابون‌های معمولی که از بسته‌های مقوایی و کاغذی برخوردار هستند با شامپوهایی که در بطری‌های پلاستیکی بسته‌بندی می‌شوند. در کشور ایران، انواع سنتی صابون با اثربخشی بالاتر نسبت به انواع شوینده‌های دیگر تولید می‌شوند که بدون پوشش پلاستیکی یا مقوایی به فروش می‌رسند.
3. در سال‌های اخیر، استفاده از شانه، برس و مسواک‌هایی رایج شده که در آنها از مواد تجزیه‌پذیری همچون چوب بامبو استفاده شده است. این مواد، علاوه بر عمر طولانی‌تر، امکان استفادۀ بیشتری نسبت به انواع پلاستیکی خود دارند.
4. خرید اجناسی همچون حبوبات، تنقلات و انواع ادویه، به‌صورت کیلویی و عدم استفاده از اجناس بسته‌بندی شده در صورت امکان.
5. استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای به‌جای کیسه‌های پلاستیکی، در فرآیند خرید.
6. متأسفانه، در دنیای امروز، استفاده از لوازم یک‌بار مصرف پلاستیکی بسیار رایج شده و افراد تنها به‌دلیل راحتی به خرید این گونه وسایل ترغیب شده‌اند. این در حالی است که در سراسر جهان، بطری‌های نوشیدنی آب، از جمله آب معدنی، دومین آلایندۀ یک‌بار مصرف دنیا، به‌شمار می‌روند. با بازگشت به فرهنگ و سنن قدیم، مانند استفاده از سفره‌های پارچه‌ای یا پلاستیکی مقاوم، استفاده از ظروف غیرپلاستیکی و لیوا‌ن‌های شیشه‌ای، می‌توان آینده‌ای بهتر برای محیط زیست و آیندگان در سراسر جهان در نظر گرفت.

شهرهای پیشرو در پسماند صفر

تلاش جوامع و تمدن‌های مختلف، در راستای کاهش تولید زباله و تبدیل اجناس از کار افتاده به محصولاتی قابل استفاده، از دیرباز رایج بوده است. نخستین فعالیت‌های انسان‌ها در این زمینه در تمدن‌های ایران، اروپا و چین به‌چشم می‌خورد. در برهه‌ای از زمان که نیاز به فلز در سراسر دنیا افزایش یافته بود، جوامع نخستین، از جمله تمدن ایران، با استفاده از شیوه‌های ریخته‌گری، فلزات شکسته همچون برنز را ذوب و احیا کرده و به ساخت وسایل و ظروف می‌پرداختند. این روند بازیافت، تا مدت‌ها به فلز و چوب محدود بود، اما پس از مدتی به بهداشت و مسائل مرتبط به آن نیز وارد شد. ایرانیان باستان، با وضع قوانینی در محدود کردن دور انداختن زباله‌ها، آنها را باارزش‌تر کرده و در نهایت، بازیافت پسماندها از اهمیتی بیشتر برخودار شدند.

امروزه بسیاری از شهرهای جهان در تلاش هستند تا تولید ضایعات پلاستیکی را به حداقل رسانده و جایگاه اولین شهر پسماند صفر جهان را از آن خود کنند. از آن جمله می‌توان به تلاش‌ها و راهکارهای صورت‌گرفته در برخی از شهرهای پیشرفتۀ جهان امروز، اشاره کرد:

1. کایمکاتسو، ژاپن: مدیران شهری در شهر کامیکاتسو، در حدود 20 سال است که تلاش‌های خود را در زمینۀ به صفر رساندن تولید ضایعات پلاستیکی آغاز کرده و موفقیت‌هایی را نیز در این زمینه به انجام رسانده‌اند. در این شهر، قوانینی سختگیرانه بر ساکنان آن اعمال شده که از آن جمله می‌توان به تفکیک ضایعات در 45 گروه بازیافتی اشاره کرد. علاوه بر آن، مردم موظف هستند تا مواد غیر قابل بازیافت خود را به فروشگاه‌هایی منتقل کنند که آنها را به‌صورت رایگان در اختیار افراد نیازمند قرار می‌دهند. این شهر، میزان تولید ضایعات خود را از 81 درصد در سال 2018 به حدود 20 درصد در سال 2022م رسانده است.
2. الامیناس، فیلیپین: اعمال قوانین سختگیرانه در این شهر، از سال 2009م شروع و شهروندان به محدودیت‌هایی در زمینۀ سوزاندن و انباشت انواع زباله، مواجه شده‌اند. در این شهر، مدیران مربوطه با همکاری سازمان‌های غیرانتفاعی تلاش کرده‌اند تا شرایط را تغییر داده و مردم را به مسئولیت‌پذیری بیشتری در این زمینه، هدایت کنند. از جملۀ این تلاش‌ها می‌توان به آموزش تفکیک زباله از مبدأ و تولید کمپوست از زباله‌های خانگی توسط شهروندان اشاره کرد.
3. آستین، آمریکا: اجبار کمپوست ضایعات و برنامه‌های بازیافت توسط شهروندان در این شهر اجرایی شده است. علاوه بر آن، مالکان املاک موظف شده‌اند تا امکانات دسترسی به خدمات بازیافت را برای تمامی شهروندانی که اجاره‌نشین هستند و نیز کارکنان خود فراهم کنند. علاوه بر آن، کاربران تجاری نیز مشمول رعایت قوانینی جدید برای کاهش میزان ضایعات شهری شده‌اند؛ برای مثال، معماران موظف شده‌اند تا در صورت ساخت سازه‌هایی با بیش از پنج هزار فوت مربع مساحت، در حدود 50 درصد از مصالح خود را از ضایعات سایر سازه‌ها تأمین کنند.
4. پونه، هندوستان: در این شهر، نزدیک به 92 درصد از افرادی که به جمع‌آوری ضایعات می‌پردازند، زنان هستند. آنها، از این طریق، به کسب درآمد و ادامۀ زندگی مشغول هستند. در شهر پونه، با مدیریت این افراد، توسط یک اتحادیه، نه‌تنها مدیریت ضایعات در این شهر بهبود یافته، بلکه از نظر اقتصادی نیز نقشی پررنگ را ایفا کرده است. بهبود مدیریت خدمات ضایعات شهری توسط زنان در این شهر، به ذخیرۀ دو میلیون و 800 هزار دلاری بودجه در سال منجر شده است.

پارک‌های بازیافت منابع قابل بازگشت

طرح ایجاد ساختاری جدید برای جایگزینی روش‌های دفن و زباله‌سوزی، در سراسر جهان، به ایجاد پارک‌های بازیافت منابع که فعالیت استفادۀ مجدد، بازیافت و کمپوست در آن به‌صورت همزمان صورت می‌گیرد، منجر شد. این پارک‌ها، نقطۀ عطفی برای استراتژی جامع مدیریت منابع محلی هستند که در برخی ایالات و شهرهای بزرگ دنیا ساخته شدند. مدیران محلی، تلاش می‌کنند تا با کمک مردم، تمامی مواد قابل بازیافت را به نزدیک‌ترین مرکز پردازش منتقل نموده و در مقابل آن نیز وجه دریافت کنند. در برخی از نقاط جهان نیز این پارک‌ها را در نزدیکی ایستگاه‌های انتقال یا تأسیسات مرتبط با دفع مواد زائد جامد ایجاد کرده‌اند. پارک‌های بازیافت منابع، همچنین، می‌توانند به‌صورت خصوصی، سرمایه‌گذاری شده یا از طریق دولت‌های محلی، شرایطی برای تضمین در اختیار گذاشتن زمین، ساخت تأسیسات و اجارۀ فضای مربوطه برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در نظر گرفته شود.

طرح خشکاله

طرح خشکاله، از جمله طرح‌هایی است که به‌منظور فرهنگ‌سازی تفکیک زباله‌های خانگی، توسط ادارات مدیریت پسماند در مناطق مختلفی از تهران، به شهروندان آموزش داده می‌شود. هدف اصلی این طرح، خشک کردن پسماندهای تر بوده که شامل باقیماندۀ غذاها، پوست میوه‌ها، لبنیات و پوست تخم مرغ می‌شود. این پسماندها، پس از مدت کوتاهی، بویی ناخوشایند راه انداخته، منشأ شیرابه‌های خطرناک بوده و از جمله عوامل آلودگی و بیماری در محیط به‌شمار می‌روند. راهکارهای مختلفی برای از بین بردن پسماندهای تر خانگی وجود دارد که از آن جمله می‌توان به خشک کردن آنها، دفن در خاک، تبدیل آنها به کمپوست و تهیۀ خوراک برای مراکز نگهداری و پرورش دام و طیور اشاره کرد. طرح خشک کردن پسماندهای تر که با نام «خشکاله» شناخته می‌شود، یکی از بهترین روش‌هایی است که با اجرای آن، محیط زیست از خطرات بیشتر در امان خواهد ماند. برای عملی شدن این طرح، کافی است که هر کدام از شهروندان، زباله‌های تر تولیدی خود از جمله میوه و سبزیجات را درون سبدی ریخته و روزانه چندین مرتبه آنها را جابه‌جا کنند تا رطوبت اولیۀ آنها از بین رفته و هوا میان آنها ردوبدل شود. خشک کردن زباله‌های تر به 3 تا 6 روز زمان نیاز داشته و پس از این مدت، می‌توان آنها را در مخزنی جمع‌آوری کرده و به غرفه‌های بازیافت تحویل دهند. این خشکاله‌ها، علاوه بر این‌که برای محیط زیست ضرر نداشته، غذای مناسبی نیز برای دام و طیور خواهند بود.

کاهش مصرف پلاستیک

پلاستیک، امروزه، از اختراعات خطرناک بشر به‌شمار می‌رود. این ماده که به‌عنوان جایگزینی برای کاغذ ساخته شد تا درختان کمتری قطع شده و کمک‌کنندۀ محیط زیست باشد، خود امروزه، به دشمن شمارۀ محیط زیست تبدیل شده است. محصولات پلاستیکی، پس از دورریز، بیش از 500 سال در محیط باقی مانده و باعث آلودگی محیط زیست می‌شوند. برخی از این محصولات که وزن سبکی هم دارند، با وزش باد، جابه‌جا شده و وارد رودخانه‌ها و کانال‌های آبی می‌شوند. سپس، موجب گرفتگی آبراهه‌ها شده و در بسیاری از موارد، منجر به سکون آب در یک نقطه و زاد و ولد حشرات موذی در آن مناطق می‌شوند. در برخی از موارد نیز این محصولات پلاستیکی، توسط جانوران از جمله ماهی‌ها بلعیده شده و منجر به مرگ آنها می‌شوند. این پلاستیک‌ها، حتی پس از بلعیده شدن نیز باقی مانده و پس از مرگ و تجزیۀ جانوران، دوباره پراکنده شده و به از بین بردن حیات‌های دیگر ادامه می‌دهند. در صورت دفن زباله‌های پلاستیکی نیز به‌دلیل کندی فرآیند تجزیه شدن آنها، شیرابه‌هایی در آن نقاط تشکیل شده و به آب‌های زیرزمینی سرازیر می‌شوند. علاوه بر آن، در روش سوزاندن این محصولات نیز گازهایی تولید می‌شود که بسیار خطرناک بوده و در برخی موارد، منجر به تولید سرطان می‌شوند. امروزه، در حدود 320 میلیون تن پلاستیک در سراسر جهان تولید می‌شوند که در این میان، کشور ایران با تولید 10 میلیون تن پلاستیک، ردۀ پنجم تولیدکنندۀ پلاستیک در جهان را دارد. علاوه بر آن، این محصولات تولیدی به‌صورتی هستند که در حدود 96 درصد از آنها به‌صورت مستقیم وارد چرخۀ پسماندها می‌شوند.

منابع

• الهامی، داود، «اسراف و تبذیر، یک آفت جهانی»، ماهنامۀ مکتب اسلام، شمارۀ 4، 1376ش.
• «اولین شهرهای اجتماعی پسماند صفر جهان»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 13 تیر 1401ش.
• «پسماند صفر؛ رؤیا یا واقعیت؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 25 تیر 1401ش.
• «چگونه پسماند صفر شویم؟/ استقبال از طرح خشکاله»، خبرگزاری همشهری، تاریخ بارگذاری: 5 اسفند 1400ش.
• «چگونه پسماند صفر باشیم؟»، خبرگزاری میزان، تاریخ بارگذاری: 21 تیر 1400ش.
• «چگونه پسماند صفر باشیم؟ راهکارهایی برای تولید نکردن زباله و خدمت به طبیعت»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 23 فروردین 1400ش.
• «کی زودتر آشغال رو اختراع کرد؟»، وب‌سایت پیشتازان محیط زیست، تاریخ بازدید: 9 مهر 1402ش.
• معصومی، عاطفه، «پسماند صفر 1: یک سبک زندگی خلاقانه و رضایت‌بخش»، خبرگزاری هفت برکه، تاریخ بارگذاری: 26 بهمن 1401ش.
• ولی‌زاده، بهزاد، «پسماند صفر (رؤیایی واقعی)»، نشریۀ مدیریت پسماندها، شمارۀ 2 و 3، 1383ش، ص59-60.