پنج تن؛ عنوانی خاص در فرهنگ شیعیان برای حضرت محمد، امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین.
شیعیان با استناد به حدیث کِساء، حضرت محمد، امام علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین را با عنوان کلی پنج تن، یاد می‌کنند. از این پنج نفر با عنوان آل عبا، اصحاب کسا و خمسه طیبه نیز یاد می‌شود.[۱]
حدیث کِساء
در حدیث کساء نقل شده است که روزی پنج تن، در خانه امام علی، زیر عبای پیامبر خدا گِرد آمدند و پیامبر در آن لحظه، دست به دعا برداشت و از خداوند خواست تا پلیدی را از آن‌ها دور کرده و آن‌ها را پاک و منزّه کند.[۲] مفسران، زمان نزول آیه‌ی تطهیر را بلافاصله پس از این دعا می‌دانند که خداوند در این آیه به پیامبر خود وعده داده است که اهل بیت او را از همه آلودگی‌ها دور گرداند.[۳]
پنج تن در قرآن کریم
علاوه بر آیه تطهیر، مفسران، آیاتی دیگر از قرآن را ناظر به فضیلت و جایگاه معنوی پنج تن می‌دانند. برای مثال، در آیه مباهله، از امام علی به‌عنوان نفس پیامبر خدا، از فاطمه زهرا به‌عنوان زن برگزیده خاندان پیامبر و از امام حسن و امام حسین به‌عنوان فرزندان پیامبر، یاد شده است.[۴] آیه اطعام نیز اخلاص و ایثار اهل‌بیت پیامبر خدا را هنگام روزه‌داری بیان کرده است.[۵] همچنین آیه مودت[۶] مفسران سُنی و شیعه، ناظر به اهل‌بیت دانسته و مودت آن‌ها را اجر رسالت پیامبر معرفی کرده‌اند.[۷] همچنین در تفسیر آیات 19 تا 22 سوره الرحمن، از علی و فاطمه، به‌عنوان دو دریا تعبیر شده که حسنین همچون لؤلؤ و مرجان از ملاقات این دو دریا، حاصل شده‌اند.[۸] آیات دیگری نیز مطابق بعضی از روایات به مقام معنوی پنج تن اشاره دارد.
پنج تن در باور و آیین ایرانیان
باورهای فرهنگی شیعیان ایران، پیوندی ژرف با جایگاه معنوی پنج تن دارد. پنج تن در قسم، نفرین و دعای مردم ایران، همواره حضور داشته است.[۹] مردم بروجرد، از لفظ پنج تن، برای شهادت بر حق بودن خود استفاده می‌کنند.[۱۰] شاهرودی‌ها، اسامی پنج تن را روی غذاهای نذری خود، به‌ویژه شله زرد نذری، حک می‌کنند.[۱۱] مردم شاهرود، مراسمی به‌نام «شمع و چراغ» دارند که در شب‌های شهادت امام حسین و امام حسین برگزار کرده و در طی آن، خدا را به حق پنج تن قسم می‌دهند تا اموات آن‌ها را بیامرزد.[۱۲] در الموت، هنگام دفن میت، دو قطعه چوب مزین به‌نام پنج تن را در زیر بغل‌های میت قرار می‌دهند. آن‌ها بر این باورند که این دو قطعه چوب، در شب اول قبر و نیز در روز قیامت، عصای مردگان خواهند بود.[۱۳] همچنین ایرانیان برای درمان بیماری‌های سخت، به پنج تن متوسل می‌شوند و خدا را به حق پنج تن سوگند می‌دهند تا بیمار را شفا دهد.[۱۴]
پنج تن در شعائر دینی
مردم شیعه، همواره نام پنج تن را بر نمادها و شعائر دینی، حک می‌کنند. عَلَم‌ها، پرچم‌های سوگواری، گنبدها، گلدسته‌ها، منبرها، پیاله‌ها و جام‌های سقاخانه، در و دیوار امام‌زاده‌ها و مکان‌های مقدس ، ضریح امام‌ها و امامزادگان، جانمازها و پوشش نخل‌های سوگواری، همواره منقش به‌نام پنج تن است. از دیگر وسایلی که مورد استقبال مردم ایران است، انگشترهای نقره‌ی مزین به نام پنج تن است.[۱۵]
پنج تن در تعزیه
از مهم‌ترین گوشه‌های تعزیه، گوشه پنج تن است. گوشه، نسخه‌ای شامل داستانی فرعی، مستقل و کوتاه است که در آغاز یا میانه‌ی تعزیه، خوانده می‌شود.[۱۶]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه پنج تن، سایت واژه‌یاب.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج5، ۱۳۳۹ش، ص138.
- ↑ سوره احزاب، آیه 33.
- ↑ سوره آل عمران، آیه 61.
- ↑ سوره انسان، آیات 5-9.
- ↑ سوره شوری، آیه 23.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، 1420ق، ج27، ص595؛
سوره شوری، آیه 23. - ↑ شوشتری، احقاق الحق و ازهاق الباطل، 1377ش، ج3، ص274-279، ج9، ص107-109؛
مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج24، ص97-99 و ج37، ص64 و 73 و 96. - ↑ فروتن، فندرسک (تاریخ، سرزمین و فرهنگ)، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۷؛
شاملو، کتاب کوچه، دفتر سوم، ۱۳۶۱-۱۳۱۷ش، ص۷۹۵ - ↑ کرز‌بر یار‌احمدی، فرهنگ مردم بروجرد، ۱۳۸۸ش، ص۲۱۸.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ج2، ۱۳۷۱ش، ص389.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ج2، ۱۳۷۱ش، ص407-408.
- ↑ حمیدی، مردم‌نگاری الموت، ۱۳۸۴ش، ص۳۰۵.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ج4، ۱۳۸۳ش، ص248.
- ↑ شاملو، کتاب کوچه، دفتر چهارم، ۱۳۶۱-۱۳۱۷ش، ص1026.
- ↑ نصری اشرفی، نمایش و موسیقی در ایران، ج3، ۱۳۸۳ش، ص294 و 297.
منابع
- قرآن.
- حمیدی، علی‌اکبر و دیگران، مردم‌نگاری الموت، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، ۱۳۸۴ش.
- خوانساری ابیانه، زین‌العابدین، ابیانه و فرهنگ مردم آن، تهران، گنجینه هنر، ۱۳۷۸ش.
- شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، مازیار، حرف «الف»، دفتر سوم و چهارم، ۱۳۶۱-۱۳۱۷ش.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- شوشتری، نورالله بن شریف الدین، احقاق الحق و ازهاق الباطل، با تعلیقات شخاب الدین مرعشی، قم، چاپ محمود مرعشی، 1377ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۳۹ش.
- کرز‌بر یار‌احمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، به‌تحقیق علی آنی‌‌زاده، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۸ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ 3، 1420ق.
- فروتن، اشکان، فندرسک (تاریخ، سرزمین و فرهنگ)، تهران، رسانش، ۱۳۹۰ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 اردیبهشت 1401ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.
- نصری اشرفی، جهانگیر، نمایش و موسیقی در ایران، تهران، آرون، ۱۳۸۳ش.