پنیرک
پنیرک؛ گیاهی خودرو با کاربردهای دارویی گوناگون
پنیرک، یا گل ختمی گیاهی است با گل‌های سرخ و روشن که بیش‌تر مصارف درمانی دارد. این گیاهِ خودرو، دوست‌دار آب و هوای معتدل است و در طول روز، همواره روی به سوی خورشید دارد.[۱] این گیاه را نان فلاخ، ختمی کوچک و آفتاب گردک نیز ناميده‌اند.[۲]
گیاه‌شناسی پنیرک
پنیرک، از خانواده‌ی پنیرکان و دارای برگ‌های متناوب و پهن است که در تمام قسمت‌های آن، لوله‌های شیرابه بسیاری وجود دارد.[۳] گل‌های پنیرک، معمولا در رنگ‌های آبی پررنگ، بنفش و سرخ دیده شده و دارای 5 گلبرگ و نیز کاسبرگ 5 قسمتی است.[۴] میوه‌های این گیاه نیز دایره‌ای شکل، کوچک و جمع‌شده در کنار هم هستند که ریشه‌ای عمودی، ضخیم و سفیدرنگ دارند.[۵] پنیرک، در نواحی مختلف ایران مانند البرز، تهران، شمال ایران، آذربایجان، اصفهان، خراسان، دامغان، سمنان، جنوب ایران، کرمان و بلوچستان می‌روید. از برگ و گل این گیاه به‌عنوان دارو استفاده می‌شود.
پنیرک در منابع مختلف
ابن‌سینا (370-428ق) پنیرک را نوعی ختمی دانسته است.[۶] دهخدا (1257-1334ش) خبازی را در فارسی پنیرک، توله و نان کلاغ و هم‌جنس ختمی‌ها معرفی کرده است.[۷] حاجی زین عطار (729-806ق) نیز پنیرک را همان خبازی دانسته که در زبان فارسی، «خرو» و در زبان شیرازی «نان کلاغ» گفته می‌شود.[۸] این گیاه، با اسامی دیگری همچون نیلوفر، پنیره، آفتاب گردک، ورتاج،[۹] تخم ختمی، ختمی کوچک، کمانجی (در زبان ترکی)[۱۰] و توله (در زبان مردم عشایر)[۱۱] نیز خوانده شده است.
پنیرک در طب مردمی
ایرانیان از دیرباز، از پنیرک برای درمان بیماری‌ها بهره می‌گرفتند. در اردکان، جوشانده گل پنیرک همراه با کوکنار و برخی دیگر از داروهای خنک را برای درمان سودا (خشکی) استفاده می‌کردند. مردم دوان نیز پنیرک را همراه با شاتره و حنا به‌همین منظور استفاده می‌کردند.[۱۲]
کازرونی‌ها، پنیرک را برای تقویت بینایی؛[۱۳] مردم اردکان و شیرازی‌ها، آن را برای درمان جوش‌های صورت؛[۱۴] شاهرودی‌ها از آن برای درمان نازایی زنان و درمان درد گلوی کودکان؛[۱۵] مردم شهرری برای درمان زخم‌های آب‌دار؛[۱۶] در لرستان، برای درمان درد گوش و گلو و پیش‌گیری از ریزش مو؛[۱۷] بختیاری‌ها برای دفع خلط سینه، سرفه، اسهال و رماتیسم؛[۱۸] تهرانی‌ها برای درمان بیماری‌های مربوط به روده، معده، گرفتگی صدا، یرقان، ورم و شکستگی،[۱۹] یزدی‌ها، ریشه‌ی آن را برای درد دندان کودکان و خود آن را برای ضدسوختگی، ضد سرفه، ملین و نرم‌کنندگی؛[۲۰] تالشی‌ها آن را برای درمان سرخک و آبله[۲۱] و سمنانی‌ها، گل پنیرک را برای دفع تب[۲۲] استفاده می‌کردند.
پنیرک در طب سنتی
پنیرک از نظر بیش‌تر طبیبان، دارای طبعی سرد و تر است و برخی آن را مایل به حرارت دانسته‌اند.[۲۳] اما ابن‌سینا، این گیاه را دارای طبع گرم و خشک معرفی کرده است.[۲۴]
خواص بسیاری برای گیاه پنیرک در منابع متعدد ذکر شده که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: مفید بودن پنیرک برای افزایش شیر زنان؛[۲۵] تسکین انواع ورم و قولنج؛[۲۶] درمان التهاب مثانه، کلیه و ورم‌های گرم؛[۲۷] درمان زخم‌هایی مثل زخم کلیه،[۲۸] زخم مثانه، زخم‌های عفونی و زخم‌های مرطوب[۲۹] و درمان بیماری‌های رحم.[۳۰]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه پنیرک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه پنیرک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ گل‌گلاب، گیاه‌شناسی،]بی‌تا[، ص۲۰۱.
- ↑ امین، متداول‌ترین گیاهان دارویی سنتی ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۰.
- ↑ خوش‌بین، گیاهان معجزه‌گر، ج1، ۱۳۸۹ ش، ص241.
- ↑ ابن‌سینا، قانون، ج1، ۱۳۶۴ش، ص460.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه پنیرک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ حاجی زین‌عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۷.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه پنیرک، سایت واژه‌یاب.
- ↑ Hooper, Useful Plants and Drugs of Iran and Iraq, 1937, P138.
- ↑ شهشهانی، چهار فصل آفتاب، ۱۳۶۶ش، ص۲۸۸؛
لهسایی‌زاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۸۰ش، ص۳۱۳. - ↑ طباطبایی اردکانی، فرهنگ عامۀ اردکان، ۱۳۸۱ش، ص۶۹۶؛
لهسایی‌زاده، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، ۱۳۸۰ش، ص۳۱۳. - ↑ حاتمی، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۶.
- ↑ طباطبایی اردکانی، فرهنگ عامۀ اردکان، ۱۳۸۱ش، ص701؛
همایونی، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، ۱۳۵۳ش، ص۱۳۳. - ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ص۲۴۹.
- ↑ صفی‌نژاد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، ۱۳۵۵ش، ص۴۱۰؛
اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۲۵۹. - ↑ طاهریان، «گیاه‌درمانی، برخی گیاهان و خواص درمانی آن‌ها در لرستان»، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۷.
- ↑ خسروی، فرهنگ بختیاری، ۱۳۶۸ش، ص۱۵.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ج5، ۱۳۸۳ش، ص251-252.
- ↑ جانب‌اللهی، چهل گفتار در مردم‌شناسی میبد، ج4، ۱۳۹۰ش، ص485-486.
- ↑ بخشی زادۀ آلیانی، سیری در زندگی تالش‌ها، ۱۳۹۰ش، ص۳۲۲.
- ↑ عندلیب سمنانی، پیشینۀ طب سنتی در سمنان، ۱۳۸۸ش، ص۳۶.
- ↑ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۳۷۶؛
حاجی زین‌عطار، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۷. - ↑ ابن‌سینا، قانون، ج1، ۱۳۶۴ش، ص460.
- ↑ سرورالدین، طب الکبیر، ۱۳۴۹ش، ص۳۹۸.
- ↑ شاه شاه‌ارزانی، طب اکبری، ج2، ۱۳۸۷ش، ص790.
- ↑ رازی، الحاوی، ج20، ۱۳۸۷ش، ص430.
- ↑ شاه شاه‌ارزانی، طب اکبری، ج2، ۱۳۸۷ش، ص837.
- ↑ رازی، الحاوی، ج20، ۱۳۸۷ش، ص426.
- ↑ شاه شاه‌ارزانی، طب اکبری، ج2، ۱۳۸۷ش، ص955 و 975.
منابع
- ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۶۴ش.
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- امین، غلامرضا، متداول‌ترین گیاهان دارویی سنتی ایران، تهران، چوگان، ۱۳۸۷ش.
- بخشی زادۀ آلیانی، اسماعیل، سیری در زندگی تالش‌ها، تهران، دایره سبز، ۱۳۹۰ش.
- جانب‌اللهی، محمدسعید، چهل گفتار در مردم‌شناسی میبد، تهران، اندیشمندان یزد، ۱۳۹۰ش.
- حاتمی، حسن، باورها و رفتارها، گذشته در کازرون، تهران، کازرونیه، ۱۳۸۵ش.
- حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به‌تحقیق محمدتقی میر، تهران، شرکت داروئی پخش رازی، ۱۳۷۱ش.
- خسروی، عبدالعلی، فرهنگ بختیاری، تهران، فرهنگسرا، ۱۳۶۸ش.
- خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، تهران، کردگاری، ۱۳۸۹ ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1401ش.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، مطبعه مجلس، ۱۳۸۷ش.
- سرورالدین، محمد، طب الکبیر، تهران، عطائی، ۱۳۴۹ش.
- شاه‌ارزانی، محمداکبر، طب اکبری، قم، جلال‌الدین، ۱۳۸۷ش.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، مؤلف، ۱۳۷۱ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۸۳ش.
- شهشهانی، سهیلا، چهار فصل آفتاب، تهران، توس، ۱۳۶۶ش.
- صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش.
- طاهریان، محمد، «گیاه‌درمانی، برخی گیاهان و خواص درمانی آن‌ها در لرستان»، لرستان‌پژوهی، خرم‌آباد، س 1، شماره 3 و 4، ۱۳۷۷ش.
- طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، شورای فرهنگ عمومی استان یزد، ۱۳۸۱ش.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- عندلیب سمنانی، خسرو، پیشینۀ طب سنتی در سمنان، سمنان، حبله رود، ۱۳۸۸ش.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ]بی‌تا[.
- لهسایی‌زاده، عبدالعلی و سلامی، عبدالنبی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۰ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1401ش.
- همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۵۳ش.
- Hooper, D., Useful Plants and Drugs of Iran and Iraq, Chicago, 1937.