چشم‌روشنی

چشم‌روشنی؛ اصطلاحی برای هدیه بردن و تبریک گفتن به‌مناسبت یک رویداد خوب.

چشم‌روشنی از دیرباز در فرهنگ ایرانیان ریشه داشته و مردم به مناسبت‌های مختلف مانند تولد نوزاد، بازگشت مسافر به‌ویژه از سفر زیارتی، خرید خانه و ماشین، دیدن عروس و داماد و هر اتفاق خوب دیگر، برای عزیزان خود هدیه‌ای تهیه و تقدیم او می‌کنند. این هدایا و مبارک‌باد گفتن در فرهنگ عامیانه به چشم‌روشنی مشهور شده است.

مفهوم‌شناسی

چشم‌روشنی در اصطلاح ایرانیان به هدیه‌ای گفته می‌شود که به‌مناسبت یک اتفاق خوبی مانند تولد نوزاد، خرید خانه، ازدواج و یا سفرهای زیارتی یا رسیدن به مقام و منصب، به کسی می‌دهند. اصطلاح «چشم شما روشن» نیز در این مناسبت‌ها به‌صورت زبانی، کاربرد دارد.

تاریخچه

برخی معتقدند اصطلاح چشم‌روشنی در فرهنگ ایرانی، برگرفته از داستان قرآنیِ حضرت یوسف است. برادران یوسف که از شدت علاقۀ پدر (حضرت یعقوب) به او حسادت می‌کردند، روزی به بهانۀ گشت‌وگذار، یوسف را به صحرا برده و وی را به چاه‌انداختند. کاروانی که از آن‌جا می‌گذشت یوسف را از چاه رهانید، اما او را به‌عنوان برده با خود بردند. برادران یوسف، با خونی‌کردن پیراهن او به پدرشان گفتند که یوسف را گرگ خورده است. یوسف با کاروان به مصر رفت و به‌عنوان برده به عزیز مصر فروخته شد. او پس از طی سختی‌ها و سال‌هایی که در زندان و در فراق خانواده گذراند، سرانجام به مقام عزیزی مصر رسید. پس از آنکه قحطی در مصر و اطراف آن فراگیر شد، برادران یوسف برای گرفتن گندم از کنعان به مصر سفر کردند و پس از سال‌ها برادر خود را در آنجا و در مقام عزیزی مصر ملاقات کردند. آنها پس از پشیمانی از کردۀ خود، از حال پدر به یوسف خبر دادند و گفتند که یعقوب از فرط گریه برای جدایی او نابینا شده است. یوسف نیز به همراه سهمیۀ گندم آنها، پیراهن خود را به‌عنوان خبر سلامتی به برادرانش داد که به نزد پدر ببرند. زمانی‌که برادران یوسف به کنعان رسیدند، خبر سلامتی او را به یعقوب دادند. یعقوب از شدت خوشحالی پیراهن یوسف را به چشمان خود ‌مالید و چشمانش روشن شد و بینایی خود را بازیافت. در این راستا، هدیه‌ای که به‌عنوان تبریک به فردی داده می‌شود، به چشم‌روشنی تعبیر شده است؛ زیرا مانند پیراهن یوسف موجب روشنی چشم‌ودل گیرندۀ آن می‌شود.

چشم‌روشنی در فرهنگ ایرانی

در فرهنگ کهن ایرانی دادن هدیه به نوعروسان، زن زائو و کسی که خانۀ نو تهیه کرده، رواج دارد. چشم‌روشنی نوعروسان در گذشته، در روز پاتختی با هدیه دادن اقلامی مانند طاقۀ شال، پارچه، انگشتری شرف‌شمس، مهرۀ مار، خرمهره، چوب سواحل، سوزن غساله و جامُهری، توسط خویشان دو خانواده صورت می‌گرفته است.

عبارات نزدیک به اصطلاح «چشم‌روشنی»

• عبارت «چشمم روشن: » که در ظاهر به «چشم‌روشنی» شبیه است، معنایی متضاد با آن دارد و بیشتر به‌صورت کنایه و طعنه به‌کار می‌رود. عبارت «چشمم روشن»، وقتی به‌کار می‌رود که فرد از کاری که دیگری نسبت به او انجام داده تعجب می‌کند و انتظار چنان کاری را از او ندارد.
• اصطلاح «چشمت روشن: » تبریک گفتن به دیگران به مناسبت‌های مختلف که همان معنی «چشم‌روشنی» را دارد و در جواب اصطلاح «چشمتون روشن» گفته می‌شود «چشم و دل شما روشن».
• عبارت «چشممان به جمال شما روشن شد: » زمانی به کار می‌رود که فردی را بعد از مدت‌ها انتظار، دیده باشند. البته این عبارت به‌صورت کنایه برای فردی که مدت زیادی به دوستان یا خانواده‌اش سر نزده نیز به کار می‌رود تا او را خجالت‌زده کنند و دیگر دیر به دیر به سراغ آنها نرود.

چشم‌روشنی در قرآن‌

در قرآن اصطلاح» قُرَّة اَعیُن» در چندین آیه به‌معنی چشم‌روشنی‌ به‌کار رفته است:

پاداش شب‌زنده‌داران و انفاق‌کنندگان

نعمت‌های وعده داده شده در بهشت موجب چشم‌روشنی انسان‌های بهشتی عنوان شده است.

خواستن چشم‌‌روشنی از سوی خدا

مؤمنان واقعی از خداوند می‌خواهند که همسران و فرزندان‌شان را مایۀ چشم‌روشنی آنان قرار دهد. این امر نشان از توجه ویژۀ آنان به تربیت فرزند و حس مسئولیت آنان در برابر خانواده دارد.

چشم‌روشنی حضرت مریم

صحبت‌کردن عیسی با مریم و تامین آب و غذا به‌صورت غیرعادی، عواملی بودند که مایۀ چشم‌روشنی حضرت مریم و موجب آرامش او شد.

چشم‌روشنی مادر موسی

زمانی که مادر موسی از ترس فرعونیان، نوزاد خود را به رود نیل سپرد و او به کاخ فرعون راه یافت. خواهر موسی، مادرش را به آنان برای دادن شیر به نوزاد پیشنهاد داد که بدین ترتیب موسی به دامان مادر بازگشت و مایۀ روشنیِ چشم مادرش شد.

مایه چشم‌روشنی همسران پیامبر

رجوع پیامبر به برخی همسران خود، مایۀ روشنی چشم آنان معرفی شده است.

عوامل چشم‌روشنی در قرآن

در آیات قرآن همسر، فرزندان و پاداش‌های وصف‌ناپذیر در آخرت از عوامل چشم‌روشنی معرفی شده‌اند.

چشم‌روشنی در اشعار فارسی

اصطلاح «چشم‌روشنی» در اشعار کهن و معاصر ایرانی بسیار به چشم می‌خورد. قیصر امین‌پور شاعر معاصر در وصف آمدن امام خمینی به ایران و استقبال با شکوه مردم از او، این‌گونه سروده است:

قیصر امین‌پور

تا تو‌ ای بهار تازه آمدی‏

سروهای سرفراز آمدند‏

‏‏مثل رودخانه‌های پرخروش

عاشقان به پیشواز آمدند‏

‏‏دسته‌دسته گل شکفت در زمین

باغ‌ها بهار شد ز بوی باد‏

‏‏آسمان برای چشم‌روشنی‏

آفتاب را به دشت هدیه داد‏

کمال خجندی شاعر قرن هشتم هجری نیز در مورد روشنی چشم یعقوب چنین سروده است:

کمال خجندی

جمع باش‌ ای دل که این وقت پریشان بگذرد‏

گرچه مشکل می‌نماید لیک آسان بگذرد

چشم یعقوب از نسیم پیرهن روشن شود‏

وز سر یوسف بلای چاه و زندان بگذرد

هیچ حالی را بقایی نیست بی‌صبری مکن‏

چون شب صحبت در آید روز هجران بگذرد

منابع

• قرآن.
• «تامل ‌در حکمت ‌فرهنگ‌ عامه: چشم‌روشنی»، وب‌سایت فیلو جامعه‌شناسی، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1392ش.
• «چشم‌روشنی»، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: 3 مهر 1403ش.
• «چشم‌روشنی»، وب‌سایت ویکی‌جو، تاریخ بازدید: 1 مهر 1403ش.
• «حضرت یوسف»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1390ش.
• «ریشۀ کلمۀ چشم‌روشنی از کجا می‌آید؟»، وب‌سایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1402ش.
• سهاک، مصدق، «شب‌های قدر و چشم‌‌روشنی‌هایی از جنت»، وب‌سایت حزب‌التحریر افغانستان، تاریخ درج مطلب: 26 4 2022م.
• «عبارت چشم‌روشنی به چه معناست؟»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1401ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 مهر 1403ش.
• کمال خجندی، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 مهر 1403ش.
• «کنایه از چشمم روشن و معنی آن»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 3 مهر 1403ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر و دیگر محققین، فرهنگ قرآن، کتابخانه مدرسه فقاهت، بی‌تا.