چشم‌پزشکی
چشم‌پزشکی؛ از شاخه‌های دانش پزشکی برای درمان بیماری‌های چشم.
چشم‌پزشکی، یکی از شاخه‌های علوم پزشکی مرتبط با چشم است که در آن به بررسی ساختمان چشم و شرح آن، کارکرد اجزاء مختلف در چشم، بهداشت، انواع بیماری‌های چشم و علت بروز آنها، نشانه‌شناسی بیماری‌های مرتبط با چشم، درمان و داروهای مرتبط با چشم، پرداخته می‌شود.[۱]
واژه‌شناسی
چشم‌پزشکی یا افتالمولوژی،[۲] امروزه، به شاخه‌ای از علم پزشکی گفته می‌شود که با آناتومی، فیزیولوژی، بیماری‌های چشم، پلک و مجرای اشکی سروکار دارد.[۳] به پزشکی که بیماری‌های چشم را معالجه می‌کند نیز «چشم‌پزشک» می‌گویند.[۴] در حقیقت، چشم‌پزشک یا افتالمولوژیست،[۵] کسی است که در تشخیص و درمان بیماری‌های چشم و نیز جراحی آنها، مهارت دارد.[۶]
پیشینه
مورخان بر این باورند که چشم‌پزشکی همواره یکی از تخصص‌های ویژۀ پزشکی در تاریخ بشر به‌شمار می‌رفته است؛ برای مثال، جراحان چشم، جزء گروه چشم‌پزشکان محسوب می‌شدند نه جراحان. علاوه بر آن، برخی از اصطلاحاتی که در کتب دورۀ اسلامی در این زمینه آمده، ریشه در زبان باستانی ایرانیان دارند که حکایت از دیرینگی چشم‌پزشکی در ایران دارد؛ مانند «مورسَرَک»، «شَبکُره یا شبکور» که به‌معنای شب‌کوری است؛ «روز کور» و «روشنایا / روشنایی» که به‌معنای آورندۀ روشنی به چشم (دسته‌ای از مرهم‌های چشم و داروی ویژۀ درمان چشم) است.[۷]
در بیمارستان جندی‌شاپور و بیمارستان‌هایی که به تقلید از جندی‌شاپور ساخته شده بودند، بخشی ویژه برای درمان بیماری‌های چشم وجود داشته است. این بخش، دارای مدیریتی مستقل بوده و چشم‌پزشکانی ماهر در آن مشغول به کار بوده‌اند. در همان دوران، چشم‌پزشکان، همچون سایر پزشکان، موظف به گرفتن پروانۀ کار بودند و در غیر این صورت، اعتنایی به آنها نمی‌شد. چشم‌پزشکی، در دوران اسلامی بسیار رونق یافت و چشم‌پزشکانی متبحر و نامدار در این دوره به تدوین آثاری گران‌سنگ پرداختند.[۸] شواهد بسیاری، نشان از وجود تخصصی به‌نام چشم‌پزشکی در دوران ساسانیان[۹] تا عصر صفوی[۱۰] دارند. کارشناسان بر این باورند که نخستین آثار مرتبط با چشم‌پزشکی، در دوران اسلامی، توسط پزشکان و شاگردان مکتب پزشکی جندی‌شاپور نوشته شده است؛ آثاری همچون «دَغَل العین (تباهی چشم)»، «العشر مقالات فی العین» و «علاج امراض العین بالحدید (دربارۀ جراحی چشم)». پس از آن، محمد بن زکریای رازی، کتابی دربارۀ علت‌های کاهش دید و تأثیر آبله در بینایی نوشت. ابوالحسن طبری نیز تحقیقات بی‌شماری را در رابطه با انواع بیماری‌های چشم انجام داد. در 480ق، محمد بن منصور جرجانی، کهن‌ترین نوشتۀ مستقل و به زبان فارسی را دربارۀ چشم‌پزشکی در ایران، نوشت.[۱۱]
آموزش
در گذشته، پزشکان و جراحان چشم، بر شناخت انواع ماهیچه، پی، استخوان، رگ، شکل و منافع آنها در این رشته از علم پزشکی، توسط دانشجویان، تأکید داشتند.[۱۲] علاوه بر آن، لازم بود تا جراحان چشم، با انواع بیماری‌ها، زخم‌ها، ورم‌ها و دمل‌های داخلی و خارجی چشم آشنا بوده و علت و کیفیت بروز آنها را نیز بدانند. همچنین، شناخت این عوامل، در دوره‌های چهارگانۀ ظهور، شدت، فروکش و پایان بیماری و نیز راه‌های درمان مناسب در هر مرحله، از وظایف و تکالیف این دانشجویان بوده است.[۱۳] در هر بیمارستان بزرگ و یا برخی از بیمارستان‌های کوچک، یک بخش به چشم‌پزشکی اختصاص داشته است. بنابراین، پژوهشگران معتقدند که بیمارستان‌ها، علاوه بر ارائۀ خدمات درمانی و بهداشتی، به‌عنوان مراکزی برای آموزش چشم‌پزشکی و سایر علوم پزشکی نیز محسوب می‌شدند. بیمارستان‌هایی مانند بیمارستان عضدی،[۱۴] بیمارستان منصوری قاهره[۱۵] و بیمارستان ربع رشیدی[۱۶] در قرن‌های گذشته، به داشتن چنین مراکز آموزشی مشهور بودند. برخی از چشم‌پزشکان نیز نزد سایر پزشکان، به‌صورت خصوصی تعلیم می‌دیدند.[۱۷]
پس از گذراندن دوران آموزشی، علم و اطلاعات چشم‌پزشکان، ارزیابی می‌شد. برخی کتاب‌های برجسته در زمینۀ طب و جراحی وجود داشت که افراد باید بر آنها مسلط می‌شدند. ملاک گرفتن مجوز توسط چشم‌پزشکان، ارزیابی و امتحان بود. پس از آن، از دانشجویان این رشته، امتحانی عملی نیز گرفته می‌شد.[۱۸] در آن دوران، ارائۀ مجوز تنها توسط دیوانی به‌نام «دیوان حسبه» صورت می‌گرفت.[۱۹]
امروزه، فردی که به این رشته از پزشکی علاقه‌مند است، باید ابتدا، 6 تا 7 سال دوره‌های پزشکی عمومی را بگذراند. سپس، در آزمون دستیاری شرکت کرده و در رشتۀ چشم‌پزشکی، دوره‌های سه الی چهار سالۀ تخصصی را بگذراند.[۲۰] از جمله مدارک مورد نیاز برای دریافت مجوز چشم‌پزشکی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1. دورۀ چهارساله دانشگاه و مدرک پزشکی؛ 2. یک سال آموزش بالینی بعد از دانشگاه؛ 3. حداقل 36 ماه آموزش دستیاری پزشکی متمرکز بر چشم‌پزشکی و 4. دریافت مجوز عضویت در بورد چشم‌پزشکی آمریکا.[۲۱]
تخصص‌های چشم پزشکی
از جمله تخصص‌های رایج در رشتۀ چشم‌پزشکی می‌توان به گلوکوم،[۲۲] قرنیه، شبکیه، التهاب مجموعه عنبیه، جراحی عیوب انکساری، کودکان، چشم‌پزشکی عصبی، جراحی پلاستیک و جراحی ترمیمی و نیز آنکولوژی چشم اشاره کرد.[۲۳]
وظایف چشم پزشک
برخی از وظایف یک چشم‌پزشک به شرح زیر است:
- انجام معاینات دقیق چشمی
- بررسی و تشخیص درست بیماری‌های چشم
- درمان بیماری‌ها با کمک دارو یا انواع عمل‌های جراحی[۲۴]
یک چشم‌پزشک، مسئولیت تشخیص، پیشگیری و درمان انواع بیماری‌های چشمی و مشکلات بینایی را بر عهده دارد. چشم‌پزشکان فوق‌تخصص نیز مسئولیت تشخیص، کنترل و درمان بیماری‌های خاص مانند گلوکم، بیماری‌های شبکیه‌ای، دیابت چشمی، بیماری‌های قرنیه‌ای، آب مروارید، بیماری‌های چشمی در کودکان، موارد مرتبط با عصب یا ساختار چشم مانند عصب بینایی، حرکات غیرعادی چشم و نیز انجام برخی از موارد ترمیمی مانند ترمیم بینایی پیشرفته، بر عهده دارند.[۲۵]
تکنیک‌ها و مهارت‌ها
کارشناسان بر این باورند که تمامی افراد فارغ‌التحصیل در رشتۀ چشم‌پزشکی باید از استعداد درک علوم و ریاضی، دقت و توجه بالا، تمرکز بالا، توانایی توضیح دستورات و علائم به‌ویژه برای کودکان برخوردار بوده و با جدیدترین روش‌ها، تکنیک‌ها و ابزارهای هر دوره آشنایی داشته باشند. وظیفۀ متخصص چشم‌پزشک، در ابتدا، آرامش دادن به بیمار، سپس، سنجش بینایی و تشخیص صحیح بیماری است.[۲۶]
مشاهیر
برخی از چشم‌پزشکان ایرانی، در سطح جهانی نیز افتخارآفرین بوده‌اند؛ مانند:
- پروفسور محمدقلی شمس؛ پدر چشم‌پزشکی ایران و بنیان‌گذار اولین مرکز تخصصی چشم‌پزشکی در ایران (بیمارستان چشم‌پزشکی فارابی)؛
- غلامعلی پیمان؛ دانشمند ایرانی_آمریکایی، از اعضای تالار مشاهیر چشم‌پزشکی در جهان و مخترع عمل جراحی لیزیک؛
- علی‌اصغر خدادوست؛ استاد چشم‌پزشکی در دانشگاه‌های آمریکا و یکی از بهترین جراحان پیوند قرنیه در جهان.[۲۷]
- سیدحسن قاضی‌زاده هاشمی؛ دارندۀ مقالات علمی مرجع، رکوددار عمل جراحی لیزیک چشم در ایران و راه‌اندازی 31 روش عمل جراحی چشم در ایران.[۲۸]
اخلاق و آداب چشم‌پزشکی
اصول اخلاقی تعریف‌شده برای تمام پزشکان، در سراسر جهان، توسط سازمان بهداشت جهانی[۲۹] معرفی شده است که چشم‌پزشکان نیز از این قاعده مستثنی نیستند:
پزشکان، باید انسان‌مداری را سرلوحۀ کار خود قرار داده و پیشۀ خود را به‌عنوان یک رسالت معنوی در نظر بگیرند؛ زیرا مردم به آنها به‌عنوان واسط و عامل شفابخشی الهی نگاه می‌کنند. از جمله ویژگی‌های یک پزشک خوب «مهربانی» و «همدلی» با بیماران است.[۳۴]
سازمان‌ها و انجمن‌های مرتبط
در ایران، چشم‌پزشکی با سازمان‌ها و انجمن‌هایی همچون «انجمن چشم‌پزشکی ایران» و «وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» در ارتباط است.[۳۵]
روز بزرگداشت
در تقویم جهانی، سیزدهم اکتبر مصادف با 21 مهر را به‌عنوان روز جهانی بینایی تعیین کرده‌اند.[۳۶]
پانویس
- ↑ العشر مقالات فی العین، منسوب به حنین بن اسحاق، ۱۹۲۸م، ص۷۱؛
علی بن عیسى کحال، تذکرة الکحالین، ۱۳۸۳ق، ج10، ص2؛
حلبی، الکافی فی الکحل، ۱۴۱۵ق، ص31-33؛
طاش کوپری‌زاده، مفتاح السعادة، بی‌تا، ج1، ص285. - ↑ ophtalmology
- ↑ «چشم‌پزشکی و چشم‌پزشک»، وب‌سایت ویژن‌طب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چشم پزشک، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ ophtalmologist
- ↑ «چشم‌پزشکی و چشم‌پزشک»، وب‌سایت ویژن‌طب.
- ↑ کرامتی، «چشم پزشکی»، دانشنامۀ ایران زمین.
- ↑ سجادی، «چشم پزشکی»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ۱۳۴۵ش، ص441.
- ↑ Elgood, Safavid Medical Practice, 1970, P56.
- ↑ کرامتی، «چشم پزشکی»، دانشنامۀ ایران زمین.
- ↑ زهراوی، التصریف لمن عجز عن التألیف، ۱۴۰۶ق، ج2، ص461.
- ↑ ابن‌قف، العمدة فی الجراحة، ۱۳۵۶ق، ج1، ص130 و 141 و 163-166؛
حکیم محمد، ذخیرۀ کامله، شماره۲ / ۱۳۴۶، بی‌تا، ص۲۳. - ↑ ابن ابی‌اصیبعه، عیون الانباء، ۱۲۹۹ق، ج1، ص310 و 244.
- ↑ نویری، نهایة الارب، ۱۴۱۲ق، ج31، ص107-108؛
مقریزی، الخطط، ۱۹۲۲-۱۹۱۱م، ج2، ص407. - ↑ رشیدالدین فضل‌الله، ربع رشیدی، ۱۳۵۶ش، ص۱۴۸ و ۲۲۴.
- ↑ مشکوة، مقدمه بر درة التاج قطب‌الدین شیرازی، ۱۳۱۷ش، ص۹؛
فسایی، فارس‌نامۀ ناصری، ۱۳۶۷ش، ج2، ص149. - ↑ رهاوی، ادب الطبیب، ۱۴۰۵ق، ص۱۸۴-۱۹۲؛
ابن‌اخوه، معالم القربة، ۱۹۳۷م، ص۱۶۸-۱۶۹؛
شیزری، نهایة الرتبة فی طلب الحسبة، ۱۴۰۱ق، ص۸۹-۹۲ و ۱۰۱-۱۰۲. - ↑ ابن‌اخوه، معالم القربة، ۱۹۳۷م، ص169.
- ↑ «چشم‌پزشکی و چشم‌پزشک»، وب‌سایت ویژن‌طب.
- ↑ آشنایی به شغل چشم پزشکی + تخصص‌ها و بازار کار»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ glaucoma
- ↑ «آشنایی به شغل چشم پزشکی + تخصص‌ها و بازار کار»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «چشم‌پزشکی و چشم‌پزشک»، وب‌سایت ویژن‌طب.
- ↑ «آشنایی به شغل چشم پزشکی + تخصص‌ها و بازار کار»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «آشنایی به شغل چشم پزشکی + تخصص‌ها و بازار کار»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «آشنایی به شغل چشم پزشکی + تخصص‌ها و بازار کار»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «معرفی مشاغل ویژه نهمی‌ها: معرفی شغل چشم پزشک»، وب‌سایت کانون فرهنگی آموزشی قلمچی.
- ↑ WHO
- ↑ Autonomy
- ↑ Beneficence
- ↑ Non Malificence
- ↑ Justis
- ↑ فرهود، «پزشک خوب کیست؟ در آداب و اخلاق پزشکی»، بی‌تا، ج14، شماره 2، ص1-2.
- ↑ «آیین نامۀ انجمن چشم پزشکی ایران»، وب‌سایت انجمن چشم پزشکی ایران.
- ↑ «روز جهانی بینایی»، وب‌سایت مجله دیدنو.
منابع
- «آشنایی به شغل چشم پزشکی + تخصص‌ها و بازار کار»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 16 مهر 1400ش.
- «آیین‌نامۀ انجمن چشم پزشکی ایران»، وب‌سایت انجمن چشم پزشکی ایران، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- ابن ابی‌اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به‌تحقیق آوگوست مولر، بی‌نا، ۱۲۹۹ق.
- ابن‌اخوه، محمد، معالم القربة، به‌تحقیق روبن لوی، کیمبریج، بی‌نا، ۱۹۳۷م.
- ابن‌قف، ابوالفرج، العمدة فی الجراحة، به‌تحقیق زین‌العابدین موسوی و دیگران، حیدرآباد دکن، بی‌نا، ۱۳۵۶ق.
- العشر مقالات فی العین، منسوب به حنین بن اسحاق، به‌تحقیق ماکس مایرهف، قاهره، بی‌نا، ۱۹۲۸م.
- «چشم‌پزشکی و چشم‌پزشک»، وب‌سایت ویژن‌طب، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- حکیم محمد، ذخیرۀ کامله، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره۲ / ۱۳۴۶، بی‌تا.
- حلبی، خلیفه، الکافی فی الکحل، به‌تحقیق محمد ظافر وفایی و محمد رواس قلعه‌جی، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۵ق.
- رشیدالدین فضل‌الله، ربع رشیدی، به‌تحقیق مجتبى مینوی و ایرج افشار، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۵۶ش.
- «روز جهانی بینایی»، وب‌سایت مجله دیدنو، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- رهاوی، اسحاق، ادب الطبیب، چ تصویری، به‌تحقیق فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۵ق.
- زهراوی، خلف، التصریف لمن عجز عن التألیف، چ تصویری، به‌تحقیق فؤاد سزگین، فرانکفورت، ۱۴۰۶ق.
- سجادی، صادق، «چشم پزشکی»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- شیزری، عبدالرحمان، نهایة الرتبة فی طلب الحسبة، به‌تحقیق الباز عرینی، بیروت، دارالثقافه، ۱۴۰۱ق.
- طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، حیدرآباد دکن، مطبعۀ دائرة‌المعارف نظامیه، بی‌تا.
- علی بن عیسى کحال، تذکرة الکحالین، به‌تحقیق محیی‌الدین قادری شرفی، حیدرآباد دکن، بی‌نا، ۱۳۸۳ق.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- کرامتی، یونس، «چشم پزشکی»، دانشنامۀ ایران زمین، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
- کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۵ش.
- فرهود، داریوش، «پزشک خوب کیست؟ در آداب و اخلاق پزشکی»، فصلنامۀ اخلاق در علوم و فناوری، بی‌تا، شماره 2.
- فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به‌تحقیق منصور رستگار فسایی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۷ش.
- مشکوة، محمد، مقدمه بر درة التاج قطب‌الدین شیرازی، تهران، حکمت، ۱۳۱۷ش.
- «معرفی مشاغل ویژه نهمی‌ها: معرفی شغل چشم پزشک»، وب‌سایت کانون فرهنگی آموزشی قلمچی، تاریخ بارگذاری: 21 تیر 1397ش.
- مقریزی، احمد، الخطط، بولاق، ۱۹۲۲-۱۹۱۱م.
- نویری، احمد، نهایة الارب، به‌تحقیق الباز عرینی، قاهره، العامه، ۱۴۱۲ق.
- Elgood, C., Safavid Medical Practice, London, 1970.