چناران؛ شهر و شهرستانی در استان خراسان رضوی.
چناران، مرکز شهرستان چناران و از شهرهای قدیمی خراسان بوده و از طبیعتی بسیار زیبا برخوردار است. مورخان معتقدند که نام این منطقه، در گذشته «رادکان» بوده است. این نام، پس از مدتی به «اَرداک» و سپس به «چناران» تغییر کرده است. کارشناسان، دلیل نام‌گذاری این خطه به رادکان را حضور مردان جوانمرد، نیک‌اندیش و شجاع در آن منطقه می‌دانند. واژۀ ارداک نیز معانی مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به مکان مردان بزرگ و قرارگاه سپاهیان اشاره کرد. پژوهشگران، همچنین، دلیل نام‌گذاری این منطقه به چناران را حضور دو درخت چنار بزرگی می‌دانند که در ورودی روستای حاجی نصیر قرار داشتند.
تاریخچه
آثار بر جای مانده در این منطقه، حکایت از پیشینه‌ای کهن برای این شهر دارد؛ برای مثال، در شش کیلومتری شهر چناران،[۱] منطقه‌ای به‌نام منیجه (منیژه) وجود دارد که قدمت آن را به زمان منیژه دختر افراسیاب (شاه افسانه‌ای توران) نسبت داده‌اند.[۲]
پس از حملۀ مغول به ایران، در 617ق، سنتبای بهادر به‌دستور چنگیزخان از راه توس، وارد رادکان شد؛ اما با توجه به سرسبزی و زیبایی این منطقه، آسیبی به ساکنان آن نیز نرساند.[۳]
نام چناران، در برخی از رویدادهای پس از سدۀ 8ق و در دوران تیموریان، به چشم می‌خورد؛ برای مثال، امیرتیمور گورکانی، برای حمله به بغداد، از امیرزاده شاهرخ خواست تا از راه چناران برود.[۴] همچنین، در چناران، جنگی میان میرزا بابر و برادر او (سلطان محمد) که از فرزندان بایسنقرمیرزا تیموری بودند، روی داد که به کشته‌شدن سلطان محمد منجر شد.[۵]
در دورۀ حکومتی صفویان، شاه عباس اول، برای جلوگیری از حملۀ ترک‌ها و ازبک‌ها، طوایفی از مردمان کردِ جنگجو را از نواحی غربی ایران به خراسان منتقل و سپس آنها را در پنج ناحیه بین مرز استرآباد تا چناران، سکونت داد.[۶] پس از آن (در دورۀ شاه سلطان حسین صفوی)، کردهای خراسان به گسترش مناطق تحت حمایت خود پرداخته و از چناران علیا (در نزدیکی‌های مشهد) تا چناران سفلا (در نزدیکی‌های بجنورد) را گرفتند.[۷] در همان دوران، قلعۀ چناران نیز در اختیار طایفۀ کردِ زعفرانلو (یکی از چهار طایفۀ بزرگ کردهای خراسان) قرار داشت.[۸]
در دورۀ افشاریان (در زمان حکومت نادرشاه افشار)، چناران به یکی از مراکز پرورش اسب تبدیل شده بود.[۹] چناران (رادکان)، در 1162ق، مورد توجه رضاقلی میرزا (پسر نادرشاه افشار) قرار گرفته و قلعه‌ای بزرگ از جنس خشت و گل را که دارای یازده برج بود، در رادکان ساخت. مسجد جامع رادکان نیز در میانۀ همین قلعه قرار گرفته است.[۱۰] برخی از پژوهشگران بر این باورند که چناران، در زمان فرمانروایی ممش‌خان (همزمان با پادشاهی فتحعلی شاه قاجار)، در اوج شکوفایی و شهرت بوده است.[۱۱] این در حالی است که برخی از گزارش‌های بر جای مانده از دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، چناران را قصبه‌ای ویران از خراسان با 300 خانوار فارسی‌زبان معرفی کرده‌اند.[۱۲]
امروزه، کارشناسان عواملی همچون ساخت کارخانۀ قند در این منطقه (در 1333ش)، احداث بزرگراه آسیایی تهران – مشهد و نیز وجود منابع فراوان آب و توسعۀ کشاورزی در این منطقه را از جمله عوامل گسترش شهر چناران اعلام کرده‌اند.[۱۳]
جمعیت‌شناسی
جمعیت شهر چناران، در سرشماری 1395ش، به 53,879 نفر رسیده است.[۱۴] در این منطقه، اقوام مختلفی سکونت دارند که شامل کرد کرمانج، فارس، ترک و خاوری هستند.[۱۵]
جغرافیا
موقعیت جغرافیایی
شهر چناران، در فاصلۀ 55 کیلومتری از شهر مشهد قرار گرفته و دارای مختصات جغرافیایی °۵۹ و´۷ طول شرقی و°۳۶ و´۳۹ عرض شمالی است.[۱۶] شهر چناران، از شمال، به شهرهای درگز و کلات، از شرق به مشهد، از جنوب شرقی به طرقبه، شاندیز و گلبهار، از جنوب به نیشابور، از جنوب غرب به بخش سرولایت و از غرب و شمال غربی به قوچان می‌رسد.
آب‌وهوا
این شهر، در فصل تابستان دارای آبوهوای گرم و در فصل زمستان نیز دارای آبوهوای سرد است. در فصل بهار، در شهر چناران، بارندگی فراوانی رخ می‌دهد. شهر چناران، به‌دلیل نزدیکی به شهر مشهد و نیز به‌دلیل داشتن آبوهوای معتدل، به‌عنوان ییلاق مشهد محسوب می‌شود.[۱۷] میانگین بارندگی سالیانه در این شهر، در حدود 250 میلی‌متر است.[۱۸]
منابع آبی
در شهرستان چناران، چند رود بزرگ و کوچک وجود دارد که از رشته‌کوه‌های بینالود و هزارمسجد سرچشمه گرفته و در نقاط مختلفی از این شهرستان جریان دارند. این رودها، در نهایت به «کَشَف‌رود» پیوسته و از دشت چناران عبور می‌کنند.[۱۹]
حیات‌وحش
در چناران، گونه‌های جانوری متنوعی همچون پلنگ، قوچ، بز، گربه وحشی، گرگ، کفتار، روباه و نیز پرندگانی همچون عقاب طلایی، شاهین، هما و کبک حضور دارند. برخی از انواع این گونه‌های حیوانی از جمله پلنگ، در خطر انقراض بوده و برخی دیگر همچون قوچ وحشی و بز، تحت حمایت سازمان‌های محیط‌زیستی قرار گرفته‌اند.[۲۰]
خطرات طبیعی
دشت چناران، بر روی گسل‌های زلزله قرار گرفته و زلزله‌های کوچک و بزرگ بسیاری در این منطقه رخ می‌دهد.[۲۱]
اقتصاد
کشاورزی و دامداری، دو پیشۀ اصلی مردم چناران و پایه‌گذار سایر مشاغل هستند. کشاورزی، به‌دلیل وجود رودخانۀ کشف‌رود، بارندگی زیاد و زمین‌های حاصل‌خیز، بسیار رایج بوده و آب مورد نیاز برای آن، از طریق رودخانه‌ها، چاه و کاریز تأمین می‌شود.[۲۲] از جمله محصولات عمدۀ کشاورزی چناران می‌توان به سیب، گندم، چغندر، گوجه‌فرنگی و ذرت اشاره کرد. شهرک صنعتی چناران نیز دارای کارخانه‌های متعددی است که بیشتر آنها در زمینۀ تولید موادغذایی فعالیت دارند؛ مانند کارخانه‌های نوشیدنی، رب و فرآورده‌های خوراکی دیگر. دامداری نیز در میان مردم چناران، در کنار کشاورزی مرسوم است.[۲۳] تولید عسل و گردو در این منطقه با کیفیتی بسیار بالا انجام می‌شود. روستای فریزی، در شهر چناران، یکی از قطب‌های تولید عسل در استان خراسان رضوی است.[۲۴]
گردشگری
چناران، دارای جاذبه‌های طبیعی، دیدنی‌های تاریخی، دره‌ها و آبشارهای خوش آب‌وهوایی است که این منطقه را به یکی از مقاصد سفر در خراسان تبدیل کرده است. از جمله دیدنی‌های این منطقه می‌توان به میل رادکان (ساخته‌شده در قرن پنجم از ارزشمندترین آثار تاریخی و شاهکارهای معماری خراسان)، روستا و قلعۀ اِسجیل (در دل کوه‌های بینالود، با سبک معماری و هنر قاجاریان)، چشمه گیلاس (چشمه‌ای پرآب و دارای دریاچه‌ها و حوضچه‌های کوچک و متعدد)، آبشار آبقد (با هشت متر ارتفاع و شیب درۀ ملایم) و آبشار اخلمد اشاره کرد.[۲۵]
فرهنگ و هنر
- آداب و رسوم: مردم چناران، آداب و رسوم ویژۀ مناسبت‌های مذهبی، سنتی و باستانی را به‌صورت سینه‌به‌سینه به نسل‌های دیگر انتقال داده‌اند. از آن جمله می‌توان به اجرای مراسم تعزیه‌خوانی، شام غریبان در عاشورا، مراسم شب یلدا و چهارشنبه‌سوری اشاره کرد.[۲۶]
- سوغات و صنایع محلی: معروف‌ترین سوغاتی‌های چناران، انواع گلیم و پلاس است که از ابریشم، موی بز و پشم گوسفند بافته می‌شوند. این سوغاتی‌ها، از جمله صنایع محلی این منطقه نیز به شمار می‌روند. دیگر سوغاتی‌های این شهر تنباکو و عسل است.[۲۷]
- رسانه: لیست رسانه‌های شهر چناران شامل «افق گلبهار» ماهنامه، «چناران ما» دوهفته نامه، «سپهر چناران» ماهنامه، «کلام تازه» ماهنامه و «نسیم گلبهار» ماهنامه است.[۲۸]
- موزه: در شهر چناران، یک موزۀ مردم‌شناسی وجود دارد که قدمت تاریخی و فرهنگی این منطقه را بازنمایی می‌کند.[۲۹]
آموزش و پژوهش
فضای سبز
بر اساس آمار ارائه‌شده توسط شهرداری چناران، سرانۀ فضای سبز چناران برای هر نفر در حدود 11 متر است.[۳۲]
پانویس
- ↑ قنبری، جغرافیای شهرستان چناران، ۱۳۸۱ش، ص۷۷.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مرآة البلدان، ۱۳۶۸ش، ج4، ص2267.
- ↑ «چناران»، اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی، پورتال اداره ثبت احوال چناران.
- ↑ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، ۱۳۳۶ش، ج2، ص259-260.
- ↑ اسفزاری، روضات الجنات، ۱۳۳۹ش، ج2، ص172-173؛
روملو، احسن التواریخ، ۱۳۴۹ش، ص305-306. - ↑ بارتولد، جغرافیای تاریخی ایران، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۳.
- ↑ اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۵۵ش، ج1، ص156-158.
- ↑ مستوفی، «آمار مالی و نظامی ایران در ۱۱۲۸ق»، ج20، ۱۳۵۳ش، ص410.
- ↑ شعبانی، مختصر تاریخ ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه، ۱۳۷۸ش، ص۴۸۰.
- ↑ «چناران»، اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی، پورتال اداره ثبت احوال چناران.
- ↑ توحدی، حرکت تاریخی کُرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، ۱۳۷۱ش، ج1، ص19؛.
- ↑ حکیم‌الممالک، روزنامۀ سفر خراسان، ۱۳۵۶ش، ص207.
- ↑ قنبری، جغرافیای شهرستان چناران، ۱۳۸۱ش، ص127.
- ↑ «معرفی شهر چناران»، وب‌سایت چهارگوشۀ ایران زیبا.
- ↑ «معرفی شهر چناران»، وب‌سایت چهارگوشۀ ایران زیبا.
- ↑ جعفری، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، ۱۳۷۹ش، ص۳۹۶.
- ↑ «چناران (خراسان رضوی)»، وب‌سایت مرجع شهرهای ایران.
- ↑ «چناران»، وب‌سایت سیری در ایران.
- ↑ قنبری، جغرافیای شهرستان چناران، ۱۳۸۱ش، ص44 و 49.
- ↑ «حفظ حیات‌وحش چناران بدون همکاری مردم ممکن نیست»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا.
- ↑ «چناران»، اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی، پورتال اداره ثبت احوال چناران.
- ↑ «چناران»، وب‌سایت سیری در ایران.
- ↑ «چناران»، وب‌سایت سیری در ایران.
- ↑ «چناران»، اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی، پورتال اداره ثبت احوال چناران.
- ↑ «چناران»، وب‌سایت علاالدین.
- ↑ «شهرستان چناران»، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.
- ↑ «چناران»، وب‌سایت علاالدین.
- ↑ «لیست رسانه‌های شهرستان چناران»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان چناران.
- ↑ «موزه مردم‌شناسی چناران افتتاح شد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «معرفی شهر چناران»، وب‌سایت چهارگوشۀ ایران زیبا.
- ↑ شورای عالی حوزۀ علمیۀ خراسان.
- ↑ «سرانۀ فضای سبز چناران»، وب‌سایت نارگیل، پایگاه اطلاع‌رسانی گل و گیاه.
منابع
- اسفزاری، محمد، روضات الجنات، به‌تحقیق محمدکاظم امام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، اسفار، ۱۳۶۸ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، یساولی، ۱۳۵۵ش.
- بارتولد، و. و، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، ۱۳۷۷ش.
- توحدی، کلیم‌الله، حرکت تاریخی کُرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد، کلیم‌الله توحدی، ۱۳۷۱ش.
- جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹ش.
- «چناران»، اداره کل ثبت احوال خراسان رضوی، پورتال اداره ثبت احوال چناران، تاریخ بازدید: 20 شهریور 1401ش.
- «چناران»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ بازدید: 20 شهریور 1401ش.
- «چناران»، وب‌سایت علاالدین، تاریخ بازدید: 20 شهریور 1401ش.
- «چناران (خراسان رضوی)»، وب‌سایت مرجع شهرهای ایران، تاریخ بازدید: 20 شهریور 1401ش.
- «حضور 80 طلبه در حوزه علمیۀ چناران»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 23 مرداد 1393ش.
- حکیم‌الممالک، علینقی، روزنامۀ سفر خراسان، تهران، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۵۶ش.
- «حفظ حیات وحش چناران بدون همکاری مردم ممکن نیست»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ بارگذاری: 22 مرداد 1394ش.
- روملو، حسن، احسن التواریخ، به‌تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
- «سرانۀ فضای سبز چناران»، وب‌سایت نارگیل، پایگاه اطلاع‌رسانی گل و گیاه، تاریخ بارگذاری: 7 خرداد 1391ش.
- شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به‌تحقیق محمد عباسی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۶ش.
- شعبانی، رضا، مختصر تاریخ ایران در دوره‌های افشاریه و زندیه، تهران، سخن، ۱۳۷۸ش.
- شورای عالی حوزۀ علمیۀ خراسان، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1401ش.
- «شهرستان چناران»، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1401ش.
- قنبری، احمد، جغرافیای شهرستان چناران، مشهد، جام آپادانا، ۱۳۸۱ش.
- «لیست رسانه های شهرستان چناران»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان چناران، تاریخ بازدید: 20 شهریور 1401ش.
- مستوفی، محمدحسین، «آمار مالی و نظامی ایران در ۱۱۲۸ق»، فرهنگ ایران زمین، تهران، ۱۳۵۳ش.
- «معرفی شهر چناران»، وب‌سایت چهارگوشۀ ایران زیبا، تاریخ بازدید: 19 شهریور 1401ش.
- «موزه مردم‌شناسی چناران افتتاح شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 25 خرداد 1388ش.