چنداول
چنداول؛ از محله‌های تاریخی و شیعه‌نشین در کابل. چِنداوُل، از محلات بسیار قدیمی شیعه‌نشین در کابل (پایتخت افغانستان) است که تأسیس آن به دورۀ صفویه برمی‌گردد و تا دورۀ معاصر سکونت‌گاه و پایگاه اصلی قزلباشان بوده است. این منطقه دارای شخصیت‌های بزرگ تاریخی، نظامی و سیاسی است که در برخی از تحولات تاریخی افغانستان و کابل نقش اساسی داشته‌اند.
مفهوم‌شناسی
واژۀ ترکی چنداول به گروه و جماعتی گفته می‌شود که از لشکر به راه روند و فرود آيند یا برای حفاظت لشکر از پس آن می‌آيد.[۱] این کلمه در اردوی صفویه و نادر شاه افشار رایج بوده است و به مناسبت ساکن‌شدن برخی از افراد لشکر صفوی و سپس عقبۀ لشکر نادری در جنوب‌غرب کابل قدیم، این ناحیه به چنداول مشهور شده که ساکنان اولیۀ آن قزلباشان بازمانده از لشکر صفوی و نادرشاه افشار بوده‌اند.[۲]
پیشینه
سابقۀ چنداول به اوایل قرن نهم هجری و دورۀ شاه اسماعیل صفوی می‌رسد. در این دوره سپاه فرغانه، بلخ و قزلباش که از سوی شاه اسماعیل صفوی به کمک بابر شاه شتافته بودند از هندوکش گذشته و در ۹۱۰ق به کابل فرود آمدند. بر اساس فرمان بابر، قزلباش‌ها در این مکان به ساختن قلعه و خانه پرداختند.[۳] دو قرن بعد و در ۱۱۵۲ق نادر شاه افشار در بازگشت از تسخیر هندوستان، تعدادی از افراد خود را برای کمک به ادارۀ کابل در این شهر باقی گذاشت که این افراد نیز اغلب در چنداول و دیگر محلات کابل ماندگار شدند. اولین ساکنان منطقۀ چنداول در دورۀ نادر شاه عشایر قوم جوانشیر بوده‌اند. افرادی از عشایر بیات، افشار، شاهسون، شاه‌آقاسی، کردی و بختیاری نیز که عقب لشکر نادر بودند در همین دوره مقیم کابل شدند.[۴] در زمان احمدشاه درانی نیز قزلباشان لشکری و کشوری بیش‌تر در چنداول زندگی می‌کردند. ولی‌محمد خان پسر لطف‌علی بیگ جوانشیر در ۱۱۶۹ق، از طرف احمدشاه درانی به‌عنوان چنداول‌باشی به‌معنای سردستۀ چنداولان مقیم کابل، تعیین شد. در آن دوره چنداولی‌ها که بیش‌ترشان قزلباش بودند در کارهای دیوانی و لشکری مشغول فعالیت بودند و اساس اداره و ارتش در پادشاهی درانی را نیز همین قزلباشان تشکیل می‌دادند.[۵] در دورۀ تیمور شاه چنداول همچنان مرکز قزلباشان بود. بر اساس گزارش‌های سیاحان خارجی در 1842م، چنداول دارای حدود دو هزار خانه و چندین بازار محصور در دیوارهای بلند بوده است.[۶] در دیگر دوره‌های تاریخی نیز این منطقه اغلب قزلباش‌نشین و مردم آن در امور لشکری و کشوری فعال بودند. بعد از دوره عبدالرحمان خان شرایط این ناحیه تغییر کرد و اغلب اهالی به دیگر فعالیت‌های اقتصادی مشغول شدند؛ همچنین شرایط برای سکونت شیعیان غیر قزلباش نیز در این محله فراهم شد ولی تا دورۀ معاصر اکثریت ساکنان این ناحیه قزلباش‌ها بوده‌اند. بعد از سقوط طالبان در 1380ش با مهاجرت گستردۀ مردم به کابل، بیش‌تر جمعیت این ناحیه را مردم هزاره تشکیل می‌دهند.[۷] در تاریخ معاصر افغانستان این ناحیه شاهد یکی از مهم‌ترین قیام‌های دینی و ملی افغانستان بوده است. بعد از کودتای حزب دموکراتیک خلق افغانستان در 7 ثور 1357ش، اولین قیام عمومی علیه عوامل آن کودتا در منطقۀ چنداول صورت گرفت. قیام چنداول بزرگ‌ترین و مهم‌ترین قیام عمومی مردم کابل و بعد از قیام 24 حوت (اسفند) 1357ش هرات، دومین قیام مردمی در کشور علیه حکومت حزب دموکراتیک خلق است که در 2 سرطان (تیر) 1358ش اتفاق افتاد.[۸] برنامه‌ریزی این قیام از مدت‌ها قبل توسط برخی از افراد و اشخاص مطرح کابل و بر اساس روایتی برخی از احزاب صورت گرفته بود. بر اساس برنامه قرار بود در روز 2 سرطان تمام مردم کابل قیام کرده و دولت وقت را سرنگون سازند، ولی در روز دوم سرطان فقط مردم شیعه کابل و به‌خصوص مردم چنداول بر اساس همان برنامۀ قبلی از خانه‌های خود خارج شده و با شعار «الله اکبر» در جادۀ میوند به حرکت درآمدند.[۹] نیروهای دولتی که از قیام مردم آگاهی داشتند، مردم قیام‌کننده را به شدت سرکوب کردند. برخی معتقدند برنامۀ قیام از قبل افشاه و لغو و به تمام محلات کابل اطلاع‌رسانی شده بود ولی با خیانت و یا غفلت برخی از افراد و احزاب مقیم پیشاور مردم چنداول از لغو قیام اطلاع نداشتند. در نتیجۀ این بی‌اطلاعی، مردم چنداول در روز دوم سرطان قیام کرده و بر اثر حملۀ نیروهای دولتی و دستگیری‌های گستردۀ روزهای بعدی، بین 3 تا 10 هزار نفر از مردم شیعۀ کابل به شهادت رسیدند.[۱۰]
جمعیت‌شناسی
زبان و اقوام
اغلب ساکنان این منطقه قزلباش و هزاره هستند که به زبان فارسی سخن می‌گویند. گرچه قزلباش‌ها در اصل ترک‌زبان بوده و نسل‌های قبلی آنان به زبان ترکی تکلم می‌کرده‌اند، اما نسل‌های جدید آنها ترکی را از یاد برده‌اند. در این منطقه اقوام دیگری نیز به‌صورت پراکنده حضور دارند که آنان نیز به زبان فارسی سخن می‌گویند.[۱۱]
دین و مذهب
ساکنان چنداول همه مسلمان و اغلب آنها پیرو مذهب جعفری هستند. در این منطقه اندکی از پیروان مذهب حنفی نیز در کنار مردم شیعه در آرامش زندگی می‌کنند.[۱۲]
جغرافیا
موقعیت جغرافیایی
چنداول در قسمت جنوب‌غرب شهر قدیم کابل، در جنوب رود‌خانه و دامنه‌ی کوهی با نام «شاه کابل» یا «کابل شاه»، قرار دارد و به دروازه غربی حصار قدیم کابل با نام شاه‌دروازه، متصل است. حدود چنداول قدیم شرق به غرب از دیوار شفاخانۀ گندنا (ابن‌سینا) تا سرک سه دکان (سه دکان پایین) و جنوب به شمال از از بالاجوی و کوه شیردروازه تا دیوار قلعۀ باقر خان (جادۀ میوند و شفاخانه مستورات) بوده است. برخی از دیوار شفاخانه تا محلۀ علی‌رضا خان را چنداول می‌دانند.[۱۳]
مساحت
چنداول قدیم از نظر مساحت نصف شهر کابل قدیم بوده ولی با توجه به گسترش شهر کابل این منطقه امروزه از نواحی بزرگ شهر و مساحت آن بیش از 29 هکتار است.[۱۴]
آب و هوا
کابل از شهرهای مرتفع جهان است و چنداول دردامنه‌ی کوه شاه کابل قرار داشته و از محلات بلند شهر به حساب می‌آید. این ناحیه در تابستان گرم و در زمستان برفگیر و بسیار سرد است.[۱۵]
کوه‌ها
کوه معروف متصل به ناحیۀ چنداول از گذشته‌های دور به شاه کابل مشهور است.[۱۶]
منابع آبی
رود کابل در پایین‌دست چنداول، از قدیم منبع آب آن محله بوده است. بعدها مردم ساکن در چنداول با حفر چاه‌های عمیق آب آشامیدنی خود را تامین می‌کردند. در سال‌های اخیر بخشی از مردم از آب دولتی استفاده می‌کنند، اما مناطق بالا‌دست و مرتفع چنداول گرفتار مشکل تأمین آب هستند.[۱۷]
اقتصاد
امروزه بیش‌تر مردم چنداول در کارهای اداری، کاسبی، شرکت‌های تولیدی، برخی فنون مهارتی، آهنگری و کارهای مشابه مشغول فعال هستند. بازارچه قدیمی در ضلع شمال شرقی محله مشهور به «سرای چنداول» از جمله بازارهای مهم کابل است و بخشی از ساکنان محله در آن بازار به فعالیت اشتغال دارند.[۱۸]
فرهنگ و هنر
مزارات
مشهورترین آرامگاه در این ناحیه متعلق به فیض‌محمد کاتب هزاره، صاحب کتاب معروف سراج‌التواریخ و نویسندۀ مشهور دربار شاه حبیب‌الله خان است که در قسمت بالاجوی چنداول واقع شده است.[۱۹]
آداب و رسوم
- نوروز: از مهم‌ترین جلوه‌های فرهنگی و باستانی چنداول تجلیل از عید نوروز است که هر ساله از روز اول ماه حمل (فروردین) مردم محله با آداب و رسوم خاصی آن را گرامی می‌دارند.[۲۰]
- عزاداری: عزاداری به‌خصوص در ایام محرم از سنت‌های مردم است. در این ایام بسیاری از مردم با دادن نذری و حضور در مساجد و تکایا در ماتم شهدای کربلا به سوگ می‌نشینند و در روز عاشورا اجتماع بزرگ عزاداران در تکیه‌خانه چنداول تشکیل شده و مردم به سینه‌زنی می‌پردازند.[۲۱]
- یلدا: شب یلدا (شب چله) از آیین‌های باستانی مردم است که توسط مردم گرامی داشته می‌شود. در این شب مردم چنداول رسم دارند در کنار یکدیگر جمع شده با خوردن انار و تربوز (هندوانه) شب را به قصه‌گویی، افسانه‌سرایی، شاهنامه‌خوانی و خاطره‌گویی سپری می‌کنند.[۲۲]
- اعیاد: عید فطر و قربان از مهم‌ترین اعیاد دینی مردم افغانستان است. در ایام عید قربان در این ناحیه مردم با خریدن شیرینی، تهیۀ غذاهای متنوع، اقامۀ نماز عید، قربانی‌کردن گاو و گوسفند و توزیع آن بین اقوام و همسایگان، عید را گرامی می‌دارند. در عید فطر (عید روزه) مردم در آخر ماه رمضان با پوشیدن لباس‌های نو، تهیۀ انواع آجیل، میوه و شیرینی و غذاهای متنوع بعد از اقامۀ نماز عید، افطار کرده و به دید و بازدید اقوام، خویشان و همسایگان می‌روند.[۲۳]
صنایع دستی
با وجود تحولات جدید، در این ناحیه قالی‌بافی، دسترخوان‌بافی، گلیم‌بافی و تولید برخی دیگر از صنایع دستی توسط خانواده‌ها مرسوم است.[۲۴]
مشاهیر
برخی از شخصیت‌های چنداول عبارتند از: امیر اصلان‌خان جوانشیر، جعفرخان قزلباش، حسین‌علی خان سپه‌سالار (وزیر حربیۀ شیرعلی خان)، سردار نور‌محمد خان، سید محمد‌کاظم بلبل، حیدر‌قلی خان سردار کابلی، میرعلیاحمد حجت، شیخ محمدرضا سهیل، عزیز‌الله غزنوی، میرزا‌محمد‌مهدی خان (مشاور و منشی امان‌الله خان)، محمد‌ایوب خان (سرمنشی حبیب‌الله خان)، میرزا‌عبدالغفار خان، لطف‌علی بیگ جوانشیر، ولی‌محمد خان (چنداول‌باشی)، گل‌محمد خان جوانشیر، صادق‌محمد خان جوانشیر، امیر‌محمد خان جوانشیر، میرزا‌فقیر‌حسین شیون، فیض‌محمد کاتب هزاره، میر‌علی‌اصغر شعاع و محمد‌حسین نهضت.[۲۵]
مکاتب
با تأسیس مکاتب جدید و دانشگاه‌ها تعدادی از جوانان این محله به دروس جدید روی آوردند. در سال‌های اخیر بسیاری از کودکان و نوجوانان این ناحیه در مکاتب جدید مشغول به تحصیل بوده‌اند. سطح سواد در بین مردم ناحیه حدود 60 درصد است.[۲۶]
تکیه‌خانه‌ها
تکیه‌خانۀ عمومی چنداول در 1317ش و در دورۀ محمد‌نادر شاه با هدف ساماندهی امور شیعیان توسط میرعلیاحمد حجت تاسیس شد. این مکان در ابتدا خانۀ نورالدین خان جوانشیر بود. مراسم عزاداری مخفیانه در آن برگزار می‌شد. در ابتدا این محل هم تکیه‌خانه، هم مسجد و هم مدرسه بود. نخستین نماز جماعت رسمی شیعه و پخش اذان شیعی در کابل از این تکیه‌خانه صورت گرفته است.[۲۷] در این تکیه‌خانه بسیاری از بزرگان شیعه منبر رفته و سخنرانی کرده‌اند که مشهورترین آنها سید اسماعیل بلخی است. تکیه‌خانۀ چنداول از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و روشنگری در کابل بوده است. این تکیه‌خانه دارای کتابخانه و غسّالخانه است. جدا از این تکیه‌خانه، چنداول دارای 22 تکیه‌خانۀ دیگر است که بسیاری از آنها قدمت زیادی دارند.[۲۸]
مدارس علوم دینی
با تأسیس تکیه‌خانۀ چنداول ابتدا از آن محل به‌عنوان مدرسۀ علوم دینی نیز استفاده می‌شد. بعدها مدرسۀ علمیۀ چنداول در کنار آن تکیه‌خانه تأسیس شد.[۲۹]
کتابخانه‌ها
با بازسازی مسجد همت‌یاری‌خان، کتابخانۀ امام صادق در کنار آن مسجد ساخته شد. بعدها کتابخانه‌های دیگری در چنداول تأسیس شد که کتابخانۀ تکیه‌خانۀ چنداول از جملۀ آنها است.[۳۰]
گذرها (محلات)
چنداول در گذشته به گذرهای مختلفی تقسیم می‌شد که در هر گذر یک طایفۀ خاص زندگی می‌کردند. این گذرها عبارت بودند از: گذر جوان‌شیرها، گذر چارسوق، گذر خافی‌ها، گذر شائین‌چی‌ها، گذر شاهسون‌ها، گذر قرت‌ها (کردها)، گذر قلعۀ باقرخان، گذر قلعۀ هزاره‌ها، گذر قلعۀ کبرلوها، گذر کله‌خود و گذر کوچرلوها. امروزه جدا از آن گذرها اسامی دیگری به این ناحیه اضافه شده است.[۳۱]
جاذبه‌های گردشگری
مناظر دیدنی
چنداول در دامنۀ کوه جنوب (شیردروازه) کابل قرار دارد و از این جهت از دیدنی‌های آن شهر به حساب می‌آید. از طرف دیگر آن محله از محلات بسیار قدیمی کابل است و در درون خود خانه‌های قدیمی، گذرها و بازار بسیار مهم محلی دارد که افراد زیادی را برای بازدید به آن محله می‌کشاند.[۳۲]
آثار تاریخی
بخشی از ساختمان‌ها و ابنیۀ چنداول بسیار قدیمی و آثار تاریخی به شمار می‌روند. مسجد سه دکان بسیار قدیمی و دارای تزئینات گچ‌بری و کنده‌کاری چوب بوده که در جنگ‌های اخیر (احزاب) ویران شده است. مسجد جعفریه نیز از مساجد قدیمی شهر کابل است که در این منطقه واقع شده است. تکیه‌خانه، مسجد قاضی شهاب و مسجد همت‌یاری خان نیز بسیار قدمت دارند.[۳۳]
مشکلات محیط زیستی
گسترش شهرسازی در چنداول به‌خصوص در 20 سال اخیر آسیب زیادی به منابع طبیعی وارد کرده که گسترش آلودگی هوا و آلودگی صوتی، نابودی زمین‌های کشاورزی، تغییر جریان هوا و گرمی هوا از جمله عوارض آن است.[۳۴] چنداول به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود تحت تاثیر حوادث مختلفی چون گرمای بی‌سابقه و سرمای شدید قرار دارد. فرسوده بودن اماکن و رها بودن فاضلاب شهری از دیگر مخاطرات طبیعی این محله است. اکثر ساختمان‌های محله یک طبقه هستند که مصالح به کار رفته در آنها اغلب اسکلت آجر و چوبی است.[۳۵] عدم وجود مدیریت یكپارچه شهری و نگاه سیستمی به محله، عدم هماهنگی بین سازمان‌های مختلف درجهت انجام كارهای مشترك در محله، عدم وجود چشم‌انداز پایدار برای محله، عدم حمایت مسوولان از صنایع بومی‌محله، امكان تخریب بافت سنتی و فرسوده محله و وقوع تلفات انسانی در هنگام زلزله، جذب جمعیت سواره فراوان از سایر محلات به‌دلیل وجود بازار اصلی، افزایش روزافزون استفاده از وسایط شخصی، عدم رسیدگی و نظارت لازم در مورد پوشش گیاهی معابر از سوی سازمان‌های زیربط و از بین رفتن آسفالت كوچه‌ها به علت شرایط آب و هوایی نامساعد از جمله مشکلات طبیعی موجود در چنداول است.[۳۶]
زیر ساخت‌ها
آب و برق
برق محله بیش‌تر از شبکه سراسری کشور تامین می‌شود و با مشکلات زیادی همراه است. آب آشامیدنی از آب دولتی و از چاه‌ها تأمین می‌شود. تأمین آب آشامیدنی سالم از نیازهای اساسی چنداول است که در این زمینه مشکلات زیادی وجود دارد.[۳۷]
بهداشت و سلامت
با توجه به فعالیت بخش مهمی از بهداشت کشور در کابل وضعیت زندگی مردم و دسترسی آنها به دارو و درمان نسبت به گذشته ارتقا یافته و مرگ و میر کودکان و مادران کمتر شده است.[۳۸]
حمل و نقل
چنداول بیش‌تر متکی به وسایل نقلیه عمومی و به‌خصوص سرویس تاکسی و ملی‌بس (اتوبوس‌ها و ون‌های عمومی) است. بخشی از مردم نیز دارای وسایل شخصی هستند.[۳۹]
بازار
در گذشته در اطراف سرک‌های چنداول دکان‌های زرگری، مسگری، سراجی، آهنگری، تفنگ‌سازی، بنیه‌گری، قفل‌سازی، عطاری، سیمساری، نانوائی، نجاری، فالوده‌پزی، ماهی و جلبی، حلیم‌پزی سماوارچی، قصابی، ترکاری، سلمانی و سایر ضروریات مردم موجود بود. در طبقات بالایی دکان‌ها نیز انواع کارگاه‌ها فعالیت داشتند.[۴۰] در گذشته به‌خصوص بافندگان این محله به بافتن شال و لنگی چنداولی (که در زمان خود نام پرآوازه‌یی داشت) اشتغال داشتند. امروزه سرای چنداول به‌عنوان یکی از بازارهای بزرگ کابل به عرضه کالاهای دست دوم اختصاص دارد و افراد زیادی را به خود جلب می‌کند.[۴۱]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ج2، ص1222.
- ↑ مرادی، کابل در گذرگاه تاریخ، 1379ش، ص184؛ واصل، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت.
- ↑ ارسکین، ایران و بابر، 1380ش، ص377 و 404.
- ↑ استرآبادی، جهانگشای نادری، 1387ش، ص338.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنچ قرن اخیر؛ دولت‌آبادی، شناسنامۀ افغانستان، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص257.
- ↑ مرادی، کابل در گذرگاه تاریخ، 1379ش، ص184؛ مهدی‌زاده کابلی، «چنداول»، وب‌سایت دانشنامۀ آریانا.
- ↑ بختیاری، شیعیان افغانستان، ۱۳۸۵ش، ص118؛ مهدی‌زاده کابلی، «چنداول»، وب‌سایت دانشنامۀ آریانا.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامه‌نگاری افغانستان، 1378ش، ص121؛ طنین، افغانستان در قرن بیستم، 1384ش، ص141؛ عظیمی، اردو و سیاست، 1378ش، ص211؛ هایمن، افغانستان در زیر سلطه شوروی، 1378ش، ص213؛ مهدی‌زاده کابلی، «چنداول»، وب‌سایت دانشنامۀ آریانا.
- ↑ .«قیام چنداول»، وب‌سایت ویکی‌شیعه،
- ↑ گروه پژوهشی سینا، افغانستان در سه دهه اخیر، ص453؛ دولت‌آبادی، شناسنامۀ احزاب و جریانات سیاسی افغانستان، 1371ش، ص156؛ دولت‌آبادی، هزاره‌ها از قتل عام تا احیای هویت، 1385ش، ص242؛ مهدی‌زاده کابلی، «چنداول»، وب‌سایت دانشنامۀ آریانا.
- ↑ موسوی، «قزلباش و هزاره در لابلای تاریخ افغانستان»، 1385ش، ص105.
- ↑ شیوانی، «تشیع در کابل» 1385ش، ص132.
- ↑ واصل، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت.
- ↑ واصل، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت.
- ↑ محمود، «چنداول کابل»، وب‌سایت افغانستان فردا.
- ↑ واصل، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت.
- ↑ محمود، «چنداول کابل»، وب‌سایت افغانستان فردا.
- ↑ . واصل، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت.
- ↑ محمود، «چنداول کابل»، وب‌سایت افغانستان فردا.
- ↑ . محمود، «چنداول کابل»، وب‌سایت افغانستان فردا.
- ↑ محمود، «چنداول کابل»، وب‌سایت افغانستان فردا.
- ↑ محمود، «چنداول کابل»، وب‌سایت افغانستان فردا.
- ↑ آیتی، تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان از صفویه تا دورۀ معاصر، 1390ش، ص69.
- ↑ آیتی، تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان از صفویه تا دورۀ معاصر، 1390ش، ص71.
- ↑ آیتی، تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان از صفویه تا دورۀ معاصر، 1390ش، ص73؛ شیوانی، «تشیع در کابل» 1385ش، ص163.
- ↑ آیتی، تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان از صفویه تا دورۀ معاصر، 1390ش، ص75.
- ↑ شیوانی، «تشیع در کابل» 1385ش، ص152 و 169.
- ↑ احمدی، گلشن ابرار، 1384ش، ج۷، ص342؛ شیوانی، «تشیع در کابل» 1385ش، ص152 و 169.
- ↑ احمدی، گلشن ابرار، 1384ش، ج۷، ص342؛ شیوانی، «تشیع در کابل» 1385ش، ص152 و 169.
- ↑ احمدی، گلشن ابرار، 1384ش، ج۷، ص342؛ شیوانی، «تشیع در کابل» 1385ش، ص152 و 169.
- ↑ . واصل، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت.
- ↑ . واصل، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت.
- ↑ . واصل، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت.
- ↑ «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
- ↑ «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح.
منابع
- آیتی، عبدالقیوم، تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان از صفویه تا دورۀ معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1390ش.
- احمدی، مهدی، گلشن ابرار، قم، نورالسجاد، 1384ش.
- «ارزیابی تاثیر مخاطرات طبیعی در بافت فرسوده محله چنداول کابل»، روزنامه 8 صبح، 26 جدی 1394ش.
- ارسکین، ویلیام، ایران و بابر، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، زرین، 1380ش.
- استرآبادی، محمد‌مهدی، جهانگشای نادری، تهران، دنیای کتاب، 1387ش.
- بختیاری، محمد‌عزیز، شیعیان افغانستان، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۸۵ش.
- تنویر، حلیم، تاریخ و روزنامه‌نگاری افغانستان، هالند، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان، 1378ش.
- دولت‌آبادی، بصیر‌احمد، شناسنامۀ احزاب و جریانات سیاسی افغانستان، قم، احسانی، 1371ش. دولت‌آبادی، بصیر‌احمد، شناسنامۀ افغانستان، قم، احسانی، ۱۳۷۱ش.
- دولت‌آبادی، بصیر‌احمد، هزاره‌ها از قتل عام تا احیای هویت، قم، ابتکار دانش، 1385ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
- شورای ثقافتی جهاد افغانستان، قیام چنداول، پیشاور، شورای ثقافتی جهاد افغانستان، 1364ش.
- شیوانی، محمد‌وحید، «تشیع در کابل» مجله سفیر، زمستان 1385ش.
- طنین، ظاهر، افغانستان در قرن بیستم، تهران، عرفان، 1384ش.
- عظیمی، محمد‌نبی، اردو و سیاست، پیشاور، میوند، 1378ش.
- فرهنگ، میرمحمد‌صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم، اسماعیلیان، 1371ش.
- «قیام چنداول»، وب‌سایت ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1402ش.
- گروه پژوهشی سینا، افغانستان در سه‌دهۀ اخیر، قم، مؤسسۀ فرهنگی ثقلین، 1379ش.
- محمود، شاه محمود، وب‌سایت افغانستان فردا، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1392ش.
- مرادی، صاحب‌نظر، کابل در گذرگاه تاریخ، دوشنبه، 1379ش.
- موسوی، سید جمال، «قزلباش و هزاره در لابلای تاریخ افغانستان»، فصل‌نامۀ آیینۀ پژوهش، شماره 143، 1385ش.
- مهدی‌زاده کابلی، محمد‌رئوف، چنداول، وب‌سایت دانشنامۀ آریانا، 2 خرداد 1388ش.
- واصل، احسان، «کوچه‌ها و گذرگاه‌های قدیم کابل: چنداول»، وب‌سایت حقیقت، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1402ش.
- هایمن، آنتونی، افغانستان در زیر سلطه شوروی، ترجمه اسدالله طاهری، تهران، شباویز، 1378ش.