چندقلوزایی

چندقلوزایی؛ تولد دو یا تعداد بیشتری فرزند در یک بارداری.

چندقلوزایی اغلب در درمان‌های دارویی ناباروری‌ یا لقاح آزمایشگاهی محتمل است. البته عوامل دیگری همچون قد، وزن و سن مادر، ارث و رژیم غذایی نیز در احتمال وقوع این نوع بارداری‌ها دخیل هستند. چندقلوزایی با وجود سختی‌ها، هزینه‌ها و چالش‌هایی که برای خانواده دارد، مزایایی همچون افزایش رشد جمعیت را نیز دارد و در سطح خانوادگی نیز دارای مزایایی مانند تعداد بارداری کمتر، کوتاه بودن زمان بارداری، سرگرمی و جذابیت، روابط اجتماعی بالای چندقلوها و هم‌بازی بودن آنها با یکدیگر است. در ایران قوانینی جهت حمایت از خانوارهای چندقلویی وضع شده است.

تعریف

بیشتر بارداری‌ها به تولد یک نوزاد ختم می‌شوند؛ اما درصد کمی نیز به چندقلوزایی منجر می‌شوند. بارداری‌هایی که به تولد دو یا چند نوزاد بینجامد، چندقلوزایی نامیده می‌شود.

انواع چندقلویی

نوزادان حاصل از چندقلوزایی ممکن است همسان یا ناهمسان باشند. چندقلوهای همسان از لقاح یک تخمک با یک اسپرم به ‌وجود می‌آیند که به‌دلایلی نامشخص، تخمک لقاح‌یافته در مراحل اولیه رشد به دو یا چند جنین تقسیم می‌شود. در مقابل، چندقلوهای ناهمسان از لقاح چندین تخمک توسط اسپرم‌های مختلف تشکیل می‌شوند.

دلایل چندقلوزایی

عامل اصلی افزایش احتمال چندقلوزایی، استفاده از درمان‌های ناباروری است؛ اما عوامل دیگری نیز در این زمینه نقش دارند. نژاد، سن، ارث و سابقۀ بارداری‌های قبلی از جمله مواردی است که شانس بارداری چندقلوهای یکسان را افزایش نمی‌دهد؛ اما می‌تواند احتمال چندقلوهای ناهمسان را بالا ببرد.

• نژاد؛ نرخ کلی دوقلوزایی در ایالات متحده برای تمامی نژادها تقریباً ۳۳ مورد از هر ۱۰۰۰ تولد زنده است. زنان سیاه‌پوست و سفیدپوست با تبار غیرلاتین نرخ دوقلوزایی مشابهی دارند؛ در حالی که زنان سفیدپوست با تبار لاتین کمتر در معرض این احتمال هستند.
• وراثت؛ زنانی که خود دوقلوهای ناهمسان بوده‌اند، یک جفت دوقلو در هر ۶۰ بارداری دارند؛ اما مردانی که دوقلوی غیرهمسان هستند، یک جفت دوقلو در هر ۱۲۵ تولد خواهند داشت.
• سن مادر و سابقۀ بارداری؛ احتمال دوقلو بودن با افزایش سن مادر و تعداد بارداری‌ها افزایش می‌یابد. زنانی که بین ۳۵ تا ۴۰ سال سن دارند و بیش از چهار فرزند دارند، سه برابر بیشتر از زنان زیر ۲۰ سال که هنوز فرزندی ندارند، احتمال دوقلوزایی دارند.
• قد و وزن مادر؛ دوقلوهای ناهمسان در زنان با جثه بزرگتر و قد بلندتر نسبت به زنان کوچک‌جثه رایج‌تر است. این ممکن است بیشتر به تغذیه و شرایط جسمانی مرتبط باشد؛ تا اندازه بدن.
• داروهای باروری و تکنولوژی‌های بارداری حمایتی؛ بارداری‌های چندقلویی بیشتر در زنانی که از داروهای باروری برای تحریک تخمک‌گذاری یا تخمک‌گذاری چندگانه استفاده می‌کنند، مشاهده می‌شود. حدود ۵ تا ۱۲درصد زنانی که با داروی کلومیفن سیترات باردار می‌شوند، دوقلو به دنیا می‌آورند و کمتر از ۱درصد ممکن است سه‌قلو یا بیشتر باردار شوند. استفاده از داروها برای تحریک تخمک‌گذاری چندگانه، نرخ چندقلوزایی را به‌طور قابل توجهی افزایش داده است. تقریباً ۳۰درصد از بارداری‌های حاصل از گنادوتروپین‌ها منجر به چندقلوزایی می‌شود. بیشتر این بارداری‌ها دوقلو هستند؛ اما تا ۵درصد آنها به‌دلیل آزادسازی بیشتر تخمک‌ها، سه‌قلو یا بیشتر باردار می‌شوند. روش‌های تکنولوژی تولید‌مثل مانند لقاح آزمایشگاهی (IVF) نیز به افزایش نرخ چندقلوزایی کمک کرده‌اند.
• رژیم غذایی؛ استفاده از رژیم‌های غذایی همچون لبنیات، گیاه شیرین‎‌بیان، روی، سیب‌زمینی، روغن بذر کتان، ریشۀ ماکاو و کاساوای شیرین احتمال چندقلوزایی را افزایش می‌دهد.

آمار چندقلوزایی در ایران

به‌طور طبیعی، دوقلوزایی در هر ۲۵۰ بارداری، سه‌قلوزایی در هر ده‌هزار بارداری و چهارقلوزایی در هر هفتصدهزار بارداری اتفاق می‌افتد.

طبق آمار مرکز رصد جمعیت کشور در سازمان ثبت احوال در سال 1402ش تعداد ۱۹۴۴۳ مورد چندقلوزایی در کشور ثبت شده که شامل ۱۸۷۵۰ مورد دوقلوزایی، ۶۷۱ مورد سه‌قلوزایی، ۲۰ مورد چهارقلوزایی و ۲ مورد پنج‌قلوزایی بوده است. بر این اساس، حدود ۳.۷درصد از کل ولادت‌های ثبت‌شده در سال 1402ش مربوط به چندقلوزایی بوده است که استان‌های تهران با ۵۷۸۷ مورد، خراسان رضوی با ۳۸۴۷ مورد و خوزستان با ۳۱۰۶ مورد بیشترین میزان چندقلوزایی را در کشور داشته‌اند.

مدت زمان بارداری چندقلوها

مدت زمان بارداری در بارداری‌های طبیعی یک‌قلو معمولاً بین ۳۷ تا ۴۲ هفته از تاریخ آخرین قاعدگی است. در بارداری‌های دوقلو، ممکن است مدت بارداری تا ۴۰ هفته ادامه یابد؛ اما در بسیاری از موارد زایمان زودتر از این مدت انجام می‌شود. ۶۰درصد از بارداری‌های چندقلو به‌صورت نارس (کمتر از ۳۷ هفته) به دنیا می‌آیند؛ در حالی که این میزان در بارداری‌های تک‌قلو حدود ۱۰درصد است. با افزایش تعداد جنین‌ها، مدت زمان بارداری معمولاً کاهش می‌یابد؛ به‌طور میانگین، مدت بارداری برای دوقلوها حدود ۳۵ هفته، برای سه‌قلوها ۳۳ هفته و برای چهارقلوها ۳۰ هفته است.

مراقبت‌های بارداری چندقلویی

• تغذیه مناسب؛ در بارداری چندقلویی، نیازهای تغذیه‌ای به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. دریافت پروتئین و مایعات کافی در این شرایط اهمیت ویژه‌ای دارد. برای تنظیم دقیق دریافت مواد مغذی و کالری مناسب، بهتر است به متخصص تغذیه مراجعه شود.
• استراحت کافی؛ افرادی که بارداری چندقلویی دارند، ممکن است علائم و ناراحتی‌های رایج بارداری را با شدت بیشتری تجربه کنند. استراحت کافی و مراقبت مناسب از خود برای کاهش استرس بارداری و حفظ سلامت ضروری است.
• تحرک بدنی؛ در دوران بارداری چندقلویی، فعالیت‌های بدنی سبک و ایمن، ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی و یوگای بارداری برای حفظ تناسب و سلامتی در این دوران مناسب هستند. با این حال، ضروری است که در مورد مناسب‌ترین ورزش‌ها با پزشک مشورت شود.
• معاینات دوره‌ای در بارداری چندقلویی؛ به‌دلیل افزایش احتمال زایمان زودرس و بروز مشکلات در بارداری‌های چندقلویی، معاینات پزشکی منظم اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. پزشک رشد و سلامت جنین‌ها و همچنین وضعیت سلامت مادر را تحت نظر خواهد داشت و به نشانه‌های زایمان زودرس توجه می‌کند. همچنین ممکن است برای اطمینان از نبود مشکلات، سونوگرافی و آزمایش‌های مختلف انجام شود.

زایمان چندقلوزایی

به‌طور کلی، احتمال زایمان سزارین در بارداری‌های چندقلویی بیشتر است. با این حال، در برخی موارد، امکان تولد دوقلوها به روش زایمان طبیعی نیز وجود دارد. روش زایمان به عواملی مانند تعداد نوزادان و وضعیت قرارگیری آنها در رحم، وزن و سلامت هر نوزاد، وضعیت سلامت مادر، روند پیشرفت زایمان و تجربۀ پزشک بستگی دارد.

مزایای چندقلوزایی

چندقلوزایی در سطح جامعه می‌تواند رشد منفی جمعیت را کنترل کند و در سطح خانوادگی نیز دارای مزایای ذیل است:

• بارداری کمتر؛ اولین و بارزترین دلیل برای داشتن فرزندان چندقلو این است که با یک بارداری چند فرزند نصیب پدر و مادر خواهد شد.
• بارداری‌ کوتاه‌تر؛ در بسیاری از موارد، بارداری‌های چندقلویی کوتاه‌تر از بارداری‌های تک‌قلویی هستند. این ممکن است به دلیل شروع زایمان زودرس، نگرانی‌های مربوط به اندازه جنین و انجام بهترین اقدامات برای سلامت مادر و نوزاد باشد و برای کسانی که دورۀ بارداری سختی داند، مزیت محسوب شود.
• سرگرمی با چندقلوها؛ داشتن چندقلو و دیدن شیرینی و بامزگی آنها بسیار سرگرم‌کننده و جذاب است.
• چندقلوها به‌عنوان تیمی شکست‌ناپذیر؛ چندقلوها با رابطه‌ای بسیار نزدیک و منحصر‌به‌فرد رشد می‌کنند. پیوندی که هیچ رابطه‌ای نمی‌تواند جایگزین آن شود. آنها از لحظه تولد تا پایان زندگی، این ارتباط خاص را حفظ خواهند کرد و بهترین دوستان یکدیگر خواهند بود.
• چندقلوها تنها نمی‌مانند؛ فرزندانی که چندقلو هستند، تنها نمی‌مانند و مهارت‌های ارتباطی که برای موفقیت در آینده ضروری است را به‌خوبی فرا می‌گیرند.

خطرات چندقلوزایی

بیش از یک‌چهارم نوزادان دارای وزن بسیار کم هنگام تولد (کمتر از 1500 گرم) و همچنین یک نوزاد از هر هفت نوزادی که جان خود را از دست می‌دهد، حاصل حاملگی چندقلویی هستند. حاملگی‌های چندقلویی در معرض خطر بیشتر ناهنجاری‌های جنینی قرار دارند و در آنها سندروم نرانسفوزیون قل به قل نیز شایع است. خطر پره‌اکلامپسی، خون‌ریزی بعد از زایمان و مرگ مادر دو یا چند برابر حاملگی‌های تک‌قلویی است. احتمال هیستروکتومی در نزدیکی‌های زایمان در زنانی که سه‌قلویی یا چهارقلویی داشته‌ا‌ند، 24 برابر بیشتر است.

قوانین حمایتی از خانوارهای چندقلویی در ایران

بر اساس تفاهم‌نامه‌ای که بین کمیته امداد و بنیاد مستضعفان منعقد شده است، این دو نهاد برنامه‌های متنوعی را برای خانواده‌های دارای فرزند چندقلو و نیازمند در نظر گرفته‌اند. با توجه به سیاست‌های جمعیتی ابلاغی از سوی آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، به‌منظور تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری برای دستیابی به نرخ باروری و جمعیت مطلوب، رسیدگی به وضعیت این خانواده‌ها و ارائه خدمات حمایتی به آنها در اولویت قرار گرفته است. خانواده‌های دارای نوزادان همزمان سه‌قلو و بیشتر که از امکانات دولتی یا عمومی غیردولتی استفاده نکرده‌اند، در این طرح تحت پوشش قرار می‌گیرند. ارائه خدمات به این خانواده‌ها پس از ارزیابی نیازهای آنان توسط کارشناسان کمیته امداد، در زمینه‌های مختلفی همچون کمک هزینه مسکن، معیشت و درمان به‌صورت بلاعوض و نیز اعطای تسهیلات اشتغال‌زایی و وام مسکن صورت خواهد گرفت. همچنین بستۀ حمایتی ویژۀ مادران سه‌قلویی یا بیشتر متولد شده پس از سال 1401ش، شامل هدیۀ نقدی یک میلیون تومانی به مادر به ازای هر فرزند، بستۀ لبخند مادری یک بسته به ازای هر فرزند شامل چهل قلم کالای مورد نیاز نوزاد از بدو تولد تا دو سالگی به ارزش پنج میلیون تومان و تأمین پوشک شش ماه به ازای هر فرزند است.

چالش‌های چندقلوزایی

هزینه‌های نگه‌داری و تأمین شیرخشک، پوشاک و مراقبت‌ها و هزینه‌های درمانی، مشکل بودن نگه‌داری همزمان چند نوازد و نیاز به کمک برای نگه‌داری نوزادان از چالش‌های خانوارهای چندقلویی است.

کاهش انتخابی جنین در بارداری چندقلویی

در بارداری‌های چندقلویی، زمانی که خطر سقط جنین، تولد جنین مرده و احتمال ناهنجاری‌های کروموزومی یا احتمال زایمان زودرس که منجر به نقص در تکامل ریه‌ها، قلب، معده و مغز جنین می‌شود، وجود داشته باشد، اقدام به کاهش جنین می‌شود. معمولا این عمل در سه ماهۀ اول بارداری بین هفتۀ 8 تا 14 بارداری و به‌خصوص در هفته 12 بارداری انجام می‌شود. پزشک با استفاده از دستگاه سونوگرافی وضعیت جنین‌ها را بررسی می‌کند. سپس یک سوزن از راه واژن یا شکم داخل رحم مادر باردار شده و یک داروی مخصوص وارد بدن جنین می‌شود. این دارو به‌سرعت قلب جنین را از کار می‌اندازد. گاهی از روش دیگری به نام رادیوفرکانس برای متوقف کردن جریان خون از بند ناف به جنین استفاده می‌شود.

کاهش انتخابی جنین از منظر فقهی

کاهش جنین در شرایط عادی، حتی اگر قبل از شانزده هفته و پیش از دمیده شدن روح انجام گیرد، عملی غیرقانونی است که علاوه بر عواقب اخروی، فرد مرتکب را ملزم به پرداخت دیه می‌کند.

منابع

• «ارائۀ خدمات حمایتی به خانواده‌های دارای فرزند چندقلو»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 8 آذر 1402ش.
• «بارداری چندقلو و تولد: دوقلوها، سه‌قلوها و چندقلوها»، وب‌سایت آزمایشگاه نانو، تاریخ بازدید: 22 آبان 1403ش.
• «بستۀ حمایتی از مادران دارای چندقلو (سه‌قلو و بیشتر)»، وب‌سایت مرکز بهداشت شهرستان اراک، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1401ش.
• «تهران بیشترین تعداد چندقلوزایی را در کشور دارد»، خبرگزاری مهر؛ تاریخ درج مطلب: 29 فروردین 1403ش.
• «چندقلوزایی و مشکلات پیش روی خانواده»، وب‌سات تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1394ش.
• «چندقلوزایی»، وب‌سایت مادرشو، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1402ش.
• «چندقلوزایی»، وب‌سایت مرکز مام، تاریخ بازدید: 22 آبان 1403ش.
• «چه عواملی باعث چندقلوزایی می‌شود؟»، وب‌سایت پذیرش 24، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1400ش.
• «کاهش جنین»، وب‌سایت مرکز باروری و ناباروری اصفهان، تاریخ بازدید: 28 آبان 1403ش.
• «مزایا و معایب فرزند دوقلو داشتن»، وب‌سایت بامبینووود، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1395ش.
• نظری توکلی، سعید و کراچیان ثانی، فاطمه، «کاهش انتخابی جنین، بررسی مبانی عدم مشروعیت آن در فقه اسلامی»، فصلنامۀ پژوهش‌های فقهی، دورۀ دهم، شمارۀ 3، پاییز 1393ش.
• “ADVANTAGES OF HAVING TWINS OR TRIPLETS”, twinfo website, Date of Upload: 31 October 2023.
• Jiang et al, Yi, “Long-term outcomes of offspring from multiple gestations: a two-sample Mendelian randomization study on multi-system diseases using UK Biobank and FinnGen databases”, National Library of Medicine.