چنگ

چنگ (ساز)؛ از سازهای سیمی که با انگشتان دست نواخته می‌شود.

چنگ، نام سازی مشهور با سر خمیده بوده و چند تار است. این ساز سیمی قدیمی، دارای 46 سیم است که با کمک انگشتان دست نواخته می‌شود. چنگ، همراه با عود (بربت / بربط) از مشهورترین سازهای باستانی ایران محسوب می‌شوند.

واژه‌شناسی

در الواح برجای‌مانده از دوران سومری، از سازی به‌نام «قیش ضاق_سال» نام برده شده که به‌معنای ساز چوبی با زه کشیده است. این ساز در میان آشوری‌ها «ضاق سال»، «زاکال» یا «چاگال» نامیده می‌شد. در بابل نیز این ساز به «زاقال» معروف بوده است. این واژه، در زبان‌های فارسی و پشتو، به‌معنای انگشت‌های کشیده شده (چنگال) است و به‌همین دلیل آن را «چنگ» نامیده‌اند. معرب این واژه نیز «جنک» است.

پیشینه

تصاویر برجای‌مانده از چنگ‌های کمانی، نخستین کمان‌های چنگ را در دو حالت افقی و عمودی نشان می‌دهند. کهن‌ترین تصویر چنگ کمانی عمودی، مربوط به 3100-3300 سال پیش از میلاد است که در منطقه چغامیش (در خوزستان امروزی) کشف شده است. قدیمی‌ترین تصویر از چنگ کمانی افقی نیز مربوط به 3200 سال قبل از میلاد است که بر روی گلدانی در بیسما (بین‌النهرین) رسم شده است. از دیگر آثاری که به ساز کهن چنگ اشاره کرده‌اند می‌توان به پلاک سفالی کشف شده در شوش (2500 سال قبل از میلاد)، لوح سنگی در بین‌النهرین (3000 سال پیش از میلاد)، مهری منقش به تصویر ساز بدون نوازنده که در سمت جنوب شرقی ایران کشف شده (2500 سال پیش از میلاد) و مهری دیگر در همان منطقه اشاره کرد که قدمت آن به 2100 سال قبل از میلاد برمی‌گردد.

چنگ‌های کمانی، پس از مدتی جای خود را به چنگ‌های زاویه‌دار قائم و افقی دادند. مورخان و محققان، قدمت این نوع از چنگ‌ها را به اواخر هزارۀ سوم قبل از میلاد نسبت می‌دهند. کهن‌ترین اثری که به این نوع از سازها اشاره کرده، تصویر چنگ زاویه‌دارِ عمودی است که بر روی یک گلدان برنزی ثبت شده است. پیشینۀ این گلدان در منطقه نهاوند ایران به 2200 سال پیش از میلاد برمی‌گردد.

برخی از منابع کهن، از ساز چنگ با نام‌های «چنگ» و «وین» نام برده‌اند. در برخی از موزائیک‌کاری‌ها و کاشی‌کاری‌های کهن نیز به این ساز و نوازنده‌های آنها اشاره شده است. همچنین، در برخی از حجاری‌های طاق‌بستان، انواع مختلفی از این ساز، کنده‌کاری شده است، مانند: برخی چنگ‌های عمودی قائم‌الزاویه، برخی چنگ‌های زاویه‌دار اُریب عمودی و برخی چنگ‌های افقی که به‌وسیلۀ مضراب نواخته می‌شدند.

برخی از آثارِ دوران پس از ورود اسلام به ایران نیز این ساز را دارای کاسه‌ای مخروطی‌شکل (شبیه به گردن اسب) که بیشتر از جنس درخت زردآلو بوده، معرفی کرده‌اند. از اجزای این ساز نیز به کاسه، مسلک پرده، زامله، 24 یا 25 پرده و 12 پردۀ آن اشاره گردیده که از موی بز ساخته می‌شدند. این ساز، در سمت چپ نوازنده قرار گرفته و کوک آن نیز با دست چپ انجام می‌شده است.

چنگ‌نوازان مشهور

از چنگ‌نوازان مشهور دوران اسلامی می‌توان به رودکی، ابوالحسن علی بن محمد غزوانی، دقیقی (شاعر چنگ‌نواز دوران سامانیان)، فرخی (شاعر دوران غزنویان) و استاد سلطان محمد چنگی (از نوازندگان دوران صفویان) اشاره کرد.

از جمله چنگ نوازان معاصر نیز می‌توان به فرزانه نوایی، آذرنوش صدر سالک، فتانه شاهین، مجید ناظم‌پور، سیامک مهرداد، عبدالله عباسی، فکرت کاراکایا و لوریس چکناوریان اشاره کرد.

ساختار چنگ

چنگ، امروزه، دارای سه قسمت است:

1. گردن؛
2. ستون؛
3. جعبه طنینی.

چنگ، دارای چند زه است که از گردن ساز به موازات ستون ممتد و به جعبه طنینی وصل شده‌اند. ساز چنگ، با فشار دادن کف دست بر روی سیم‌ها، لمس کردن یا چنگ زدن به زه‌ها، به صدا درمی‌آیند.

ساز چنگ، شکل ظاهری همچون یک مثلث دارد که ضلع عقبی آن جعبۀ تقویت‌کننده صدای ساز است. ضلع بالایی آن، خطی منحنی است که سیم‌ها بر روی آن ثابت شده‌اند و ضلع جلویی آن، مانند ستونی استوار، دو ضلع دیگر را نگه داشته است.

انواع ساز چنگ

چنگ، چهار نوع اصلی «ارکستری»، «سنتی»، «باستانی» و «تزئینی» دارد. این سازها، از نظر ظاهری به 17 نوع دیگر تقسیم می‌شوند، مانند چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون، چنگ کندوگ، چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (به شکل U انگلیسی).

چنگ در ادبیات فارسی

چنگ، از سازهای کهن و محبوب در میان فارسی‌زبانان بوده است. به‌همین دلیل، از واژه چنگ، در نظم و نثر ایرانیان یاد شده است. برای مثال، فردوسی، در شعر خود گفته است:

یکی پای‌کوب و دگر چنگ‌زن

سه دیگر خوش‌آواز لشکر شکن

فرخی سیستانی نیز در قصیده‌ای به این واژه اشاره کرده است:

برکش ای ترک و به یک‌سو فکن این جامه جنگ

چنگ برگیر و بنه درقه و شمشیر از چنگ

سعدی، در شعری به ویژگی‌های چنگ، اشاراتی کنایی کرده و گفته است:

همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش

تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم

منابع

• «آشنایی با تاریخچه ساز چنگ»، همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 16 اسفند 1392ش.
• «آشنایی با ساز چنگ»، سایت نمناک، تاریخ بارگذاری: 6 تیر 1401ش.
• اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۷ش.
• تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌تحقیق ژاله آموزگار، تهران، سخن، ۱۳۷۶ش.
• درخت آسوریگ، به‌تحقیق یحیى ماهیار نوابی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
• راهگانی، روح‌انگیز، تاریخ موسیقی جهان، تهران، ۱۳۷۶ش.
• ستایشگر، مهدی، نام‌نامۀ موسیقی ایران زمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۶ش.
• «سرگذشت غم‌انگیز ساز چنگ در ایران»، خبرگزاری کار ایران، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
• سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 397، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
• کاشانی، حسن، «کنزالتحف»، سه رسالۀ فارسی در موسیقی، به‌تحقیق تقی بینش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱ش.
• گالپین، ف. و، موسیقی بین‌النهرین، ترجمۀ محسن الهامیان، تهران، دانشگاه هنر، ۱۳۷۶ش.
• گیرشمن، رمان، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۰ش.
• فارمر، ه‍‌ . ج.، «موسیقی»، ترجمۀ علی محمد حق‌شناس، تاریخ فلسفه در اسلام، به‌تحقیق میان محمد شریف، تهران، ۱۳۶۷ش، ج3.
• فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره 104، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
• فردوسی، شاهنامه، پادشاهی بهرام گور، بخش 12، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
• Griffiths, A. and J., Rimmer, «Harp: Arched and Angled Harps», The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. S. Sadie, London, 1998, vol. VIII.
• Harper, P. O. et al., The Royal City of Susa: Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre, New York, 1993.
• Lawergren, B., «Iran», The New Grove Dictionary of Music and Musicians, eds. S. Sadie and J. Tyrell, London, 2001, vol. XII.
• Lawergren, B., «Iranian Music: Chang (Harp)», CAIS, www.cais-soas.com / CAIS / Music / chang.htm.