چوخا
چوخا؛ نوعی بالاپوش پشمین محلی.
چوخا، لباس پشمی خشن و ضخیمی است که چوپانان و کشاورزان بر تن می‌کنند.[۱] همچنین چوخا بالاپوش مردان عشایر لر بختیاری است که آستین ندارد. مردم شهرنشین از این بالاپوش در مراسم‌های گوناگون استفاده می‌کنند.[۲] چوخای بختیاری ثبت ملّی شده و به‌عنوان دوازدهمین اثر در میراث فرهنگی جهانی به‌نام بختیاری، ثبت شده است.[۳] به چوخا چوخه، چوقا و چوغا نیز می‌گویند.[۴] در بافت چوخا از دو رنگ سفید (نماد روشنایی و خوبی) و رنگ سیاه (نماد تاریکی و بدی) استفاده می‌شود.[۵]
پیشینه
از چوخا و واژگان معادل آن در متون سده‌های میانی سخن به میان آمده است. شمس تبریزی (۵۸۲- ۶۴۵ق) ارزش یک چوخا را ۱۵۰ درم اعلام کرده است.[۶] اوحدالدین کرمانی (سدة ۷ قمری) در آثار خود، چوخای منقشی را شرح داده که شیخ نجم‌الدّین دایه (از مشایخ تصوف در سدة ۷ قمری) با خود به حمام می‌برد.[۷] خاقانی (۵۲۰- ۵۹۵ق) نیز در دیوان شعر خود از چوخا نام برده است.[۸]
چوخای بختیاری
در گذشته، چوخا به مردم لرستان اختصاص داشت،[۹] اما به تدریج میان مردمان بختیاری رواج یافت.[۱۰] چوخای بختیاری، یکی از شاخص‌ترین نمادهای قوم بختیاری است.[۱۱] این پوشش بلند، از پشم سفید با راه‌راه‌های سیاه بافته شده است.[۱۲] چوخای پشمی، گران‌قیمت و چوخای نخی ارزان‌قیمت است.[۱۳] چوخای بختیاری در فصل تابستان نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. بهترین نوع چوخا توسط طایفة کیارسی بافته می‌شود که به کیارسی‌بف معروف است.[۱۴]
شکل و بافت چوخای بختیاری
چوخابافی همانند گلیم‌بافی است اما تار و پود آن نازک و ریزبافت است.[۱۵] برخی معتقدند نقوش روی چوخا برگرفته از معماری چغا‌زنبیل (عبادت‌گاه ایلامی‌ها در شوش) است. برخی نقوش آن را برگرفته از کنگره‌های تخت‌جمشید و بعضی وجود خطوط روی چوخا را جهت استتار می‌دانند.[۱۶]
چوخا در ایل قشقایی
در گذشته، مردهای قشقایی برای جنگ و شکار از چوخا استفاده می‌کردند.[۱۷] مردان قشقایی چوخا را در مراسم مختلف بر تن می‌کنند. رضا شاه در سال ۱۳۰۷ شمسی استفاده از لباس‌های محلی را ممنوع کرد و استفاده از چوخا کم‌تر شد. پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش) چوخا جامة نمادین رسمی-تشریفاتی ایل قشقایی شد.[۱۸]
چوخا در میان مردم گیلان
در گیلان، چوخا اغلب لباس کوه‌نشینان است.[۱۹] در گویش گیلکی «پشمه‌چوقا» نیز وجود دارد که کت پشمی مردان روستایی است.[۲۰]
چوخا در میان مردم کردستان
مردهای کردستان، نوعی پوشش محلی دارند که از کرک بز بافته شده و «چوخا و رانک» نام دارد. این نوع لباس بیشتر در شهرستان‌های مریوان و سقز رواج دارد.[۲۱] لباس داماد در میان مردم کرد قوچان، یک چوخای کردی است که از نوعی پارچة ابریشمی مخطط با نام «اَلَجه» می‌دوزند.[۲۲] کردهای کرمانشاه به جامة نیم‌تنة جلوباز آستین‌دار چوخا می‌گویند که روی پیراهن خود می‌پوشند.[۲۳]
چوخا در میان مردم بشرویه
مردم در بشرویه (در استان خراسان جنوبی) به چوخا «چُغه» می‌گویند. چغه بالاپوش آستین‌داری است که سر آستین‌های آن حاشیة رنگی دارد.[۲۴]
چوخا در میان مردم بیرجند
مردمان بیرجند به چوخا «چِقّه» می‌گویند. این جامه به بلندی یک پالتو است که از پارچة ضخیم پشمی دوخته می‌شود.[۲۵]
چوخا در میان مردم آذربایجان
زنان آذربایجانی از نوعی چوخا استفاده می‌کنند که آستین‌هایی تا آرنج دارد. در گذشته نوعی «وزنلی چوخه» وجود داشت که آستین‌های ساده و بلندی داشت. نوع دیگر چوخه «چارکزی چوخه» بود که دکمه‌هایی تا پایین، چاک‌ها و جیب‌هایی نیز داشت. چوخاهای معمولی فقط چند دکمه در کمر داشت.[۲۶]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه چوخا.
- ↑ عرفانی، «پیشانی هنر ایرانیان»، ۱۳۸۶ش، ص۳۵.
- ↑ «چوقای چهارمحال و بختیاری در فهرست آثار ملی ثبت شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ یوسفی، «واژه‌نامۀ تاریخی پوشاک ایران»، ۱۳۸۲ش، ص۳۷۳.
- ↑ «بافت چوقا لباس رسمی مردان بختیاری»، گروه فیلم و صوت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ شمس تبریزی، مقالات، ۱۳۶۹ش، ص۳۵۹.
- ↑ کرمانی، مناقب، ۱۳۴۸ش، ص۳۸-۳۹.
- ↑ خاقانی شروانی، دیوان، ۱۳۳۶ش، ص۱۹و۲۲۴.
- ↑ فیلبرگ ایل پاپی، ۱۳۶۹ش، ص۷و۲۰۱.
- ↑ موسوی بجنوردی، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳ش، ج۱۴، ص۷.
- ↑ موسوی بجنوردی، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳ش، ج۱۴، ص۶.
- ↑ لرها (اقوام ایرانی)، ۱۳۸۵ش، ص۳۴.
- ↑ رخش خورشید، بامدی طایفه‌ای از بختیاری، ۱۳۴۶ش، ص۵۵.
- ↑ کریمی، سفر به دیار بختیاری، ۱۳۶۸ش، ص۱۶۵؛ مددی، نماد در فرهنگ بختیاری، ۱۳۸۶ش، ص۹۳.
- ↑ کریمی، سفر به دیار بختیاری، ۱۳۶۸ش، ص۸۳-۸۴و۱۷۰.
- ↑ مددی، نماد در فرهنگ بختیاری، ۱۳۸۶ش، ص۹۳-۹۵.
- ↑ بک، «پوشاک ایلات قشقایی»، ۱۳۸۲ش، ص۳۵۰.
- ↑ موسوی بجنوردی، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳ش، ج۱۴، ص۷.
- ↑ پاینده لنگرودی، فرهنگ گیل و دیلم، ۱۳۶۶ش، ص۲۸۶.
- ↑ مرعشی، واژه‌نامۀ گویش گیلکی، ذیل واژه پشمه‌چوقا.
- ↑ حیرت، ایل‌ها (ایلات) و عشایر کردستان، ۱۳۸۱ش، ص۴۱۷.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۱۹۱.
- ↑ سلطانی، کرمانشاهان، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۲۶۲.
- ↑ یوسفی، «واژه‌نامۀ تاریخی پوشاک ایران»، ۱۳۸۲ش، ص۳۷۳.
- ↑ یوسفی، «واژه‌نامۀ تاریخی پوشاک ایران»، ۱۳۸۲ش، ص۳۷۳؛ رضایی، بیرجندنامه، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۰.
- ↑ اندروز، «لباس کردها و ترک‌ها در آذربایجان»، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۴-۳۱۵.
منابع
- اندروز، پ. ا. و. م.، «لباس کردها و ترک‌ها در آذربایجان»، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، ترجمۀ پیمان متین، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۲ش.
- بِک، لوئیس، «پوشاک ایلات قشقایی»، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، ترجمۀ پیمان متین، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۲ش.
- پایندۀ لنگرودی، محمود، فرهنگ گیل و دیلم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
- «چوقای چهارمحال و بختیاری در فهرست آثار ملی ثبت شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ دی ۱۳۹۳ش.
- حیرت سجادی، عبدالحمید، ایل‌ها (ایلات) و عشایر کردستان، تهران، باغ نو، ۱۳۸۱ش.
- خاقانی شروانی، دیوان، به‌تحقیق محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، چ۱، ۱۳۳۶ش.
- رخش خورشید، عزیز و دیگران، بامدی طایفه‌ای از بختیاری، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- رضایی، جمال، بیرجندنامه، به‌تحقیق محمود رفیعی، تهران، هیرمند، چ۱، ۱۳۸۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهـران، سروش، چ۲، ۱۳۶۳ش.
- سلطانی، محمدعلی، کرمانشاهان، تهران، مؤلف، ۱۳۷۰ش.
- شمس‌تبریزی، مقالات، به‌تحقیق محمدعلی موحد، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۹ش.
- عرفانی، فاطمه، «پیشانی هنر ایرانیان»، ماهنامه سفر، س۱۶، شماره ۱۳، ۱۳۸۶ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- فیلبرگ، ک. گ.، ایل پاپی، به‌ترجمه اصغرکریمی، تهران، فرهنگ‌سرا، ۱۳۶۹ش.
- کرمانی، اوحدالدین حامد بن ابی‌الفخر، مناقب، به‌تحقیق بدیع‌الزمان فروزان‌فر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸ش.
- کریمی، اصغر، سفر به دیار بختیاری، تهران، فرهنگ‌سرا، چ۱، ۱۳۶۸ش.
- لُرها (اقوام ایرانی)، به‌تحقیق پیمان متین و معصومه ابراهیمی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
- مددی، حسین، نماد در فرهنگ بختیاری، اهواز، مهزیار، چ۱، ۱۳۸۶ش.
- مرعشی، احمد، واژه‌نامۀ گویش گیلکی، رشت، طاعتی، ۱۳۶۳ش.
- موسوی بجنوردی، محمدکاظم، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، چ۱، ۱۳۸۳ش.
- یوسفی، غلام‌حسین، «واژه‌نامۀ تاریخی پوشاک ایران»، پوشاک در ایران زمین، از سری مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، ترجمۀ پیمان متین، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۲ش.