کافی شاپ
کافی شاپ؛ پاتوق و مکان عمومی مدرن برای گذران اوقات فراغت با خوردن انواع نوشیدنی.
کافی‌شاپ، امروزه اقشار مختلفی از جامعۀ ایرانی، به‌ویژه قشر جوان را به خود جلب کرده است و جایگاه آن در سبک زندگی شهری به‌صورت فزاینده‌ای ارتقا می‌یابد. بسیاری از افراد با حضور در کافی‌شاپ به نوشیدن انواع قهوه می‌پردازند و می‌کوشند که در این زمان، ضمن خواندن روزنامه، گفت‌وگوی غیررسمی با دیگران و آشنایی با دوستانی تازه، به جسم و روان خسته از فعالیت روزانۀ خویش آرامش ببخشند. حضور در کافی‌شاپ به‌ویژه هنگامی که با چاشنی گفتگو همراه شود موجب تبادل اطلاعات و افزایش آگاهی افراد دربارۀ مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز می‌شود. نسل‌های قدیمی‌تر ایرانی، این وضعیت را در قهوه‌خانه‌ها یا کافه‌ها تجربه می‌کردند. کافی‌شاپ در ایران، خرده‌فرهنگ‌های ویژۀ خود را نیز پدید آورده است که گاهی هنجارهای عمومی جامعه را به چالش می‌کشد.
معرفی
کافی‌شاپ، مکانی عمومی برای گذران اوقات فراغت یا قرارهای کاری است که در آن، قهوه، چای و انواع نوشیدنی غیرالکلی سرو می‌شود.[۱] کافی‌شاپ در فرهنگ عمومی، مکانی به شمار می‌آید که افراد هنگام حضور در آن، نگرانی‌های روزمرۀ زندگی را کنار گذاشته و در خلوتی دلنشین، زمان می‌گذرانند تا شادابی خویش را بازیابند؛[۲] اما از منظر جامعه‌شناسان و پژوهشگران سبک زندگی، کافی‌شاپ مکانی است که افراد با حضور در آن، هویت فردی و اجتماعی خود را تعریف می‌کنند.[۳] از این منظر، کافی‌شاپ یک خرده‌فرهنگ است که پیامدهای بسیار و متفاوتی در سبک زندگی افراد و گروه‌های اجتماعی دارد و هنجارهای القایی آن گاهی با ارزش‌های اجتماعی و هنجارهای پذیرفته‌شده در فرهنگ عمومی جامعه، ناسازگار است.[۴]
پیشینه
پیشینۀ کافی‌شاپ در ایران به دوره صفویه برمی‌گردد که قهوه‌خانه‌ها برپا شدند. شهر اصفهان میزبان نخستین قهوه‌خانه‌ها در زمان شاه‌عباس اول بود. قهوه‌خانه‌ها کم‌کم به مکان‌هایی برای دیدار و گفتگو تبدیل شدند و در فرهنگ عمومی به‌عنوان مراکز اجتماعی‌فرهنگی شناخته می‌شدند که مردم برای نوشیدن قهوه و گفت‌وگو درباره مسائل اجتماعی و سیاسی به آنجا می‌رفتند. این روند تا جایی پیش رفت که در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، قهوه‌خانه در ایران به پدیده‌ای عمومی تبدیل شد و رونق فراوانی یافت. با نفوذ فرهنگ غربی به جامعۀ ایرانی، موج تغییرات اجتماعی، دامنگیر قهوه‌خانه‌ها نیز شد؛ در این فرآیند، از یک‌سو چای، جایگزین قهوه شد و از سوی دیگر، نقش فرهنگی و هنری قهوه‌خانه‌ها رو به زوال رفت و پس از مدتی، اثرگذاری اجتماعی و رونق قهوه‌خانه‌ها در ایران، کاهش یافت. اما به‌مرور زمان، کافه‌ها که پدیده‌ای متمایز از چای‌خانه و قهوه‌خانه بودند، در فضاهای شهری ایران توسعه یافته و با سِرو انواع نوشیدنی غیرالکلی و غذاهای سنتی، با هویت شهرنشینی و زندگی شهری ایرانیان گره خورده و کارکردهای متنوعی را شامل شده‌اند. از دهه 1320ش، کافه‌ها میعادگاه روشنفکران و هنرمندان شدند و کافه‌های معروفی مانند کافه نادری در این دوران، زبانزد بودند.[۵] از دهه 1380ش، کافی‌شاپ‌ها در سراسر ایران پا گرفتند و به‌سرعت گسترش یافتند و بیشتر، جوانان را جذب کردند. کافی‌شاپ در ایران، اگرچه پدیده‌ای تازه محسوب می‌شود، اما از حیث کارکرد، نسخۀ روزآمد قهوه‌خانه و کافه است[۶] که بر سبک زندگی مردم، به‌ویژه جوانان، کاملاً اثرگذار است[۷] و استراحت، تفریح و سرگرمی، بخش کوچکی از کارکردهای آن را در بر گرفته است.[۸]
عوامل جذابیت کافی‌شاپ
کافی‌شاپ‌ها، دارای ویژگی‌هایی هستند که آنها را از دیگر فضاهای عمومی و نیز رقیبان خود همچون رستوران و قهوه‌خانه متمایز می‌کند؛ مانند استفاده از رنگ‌های آرامش‌بخش، مبلمان راحت و نورپردازی مناسب در طراحی دکوراسیون داخلی؛ پخش یا اجرای موسیقی ملایم و دلنشین؛ پاکیزگی و بهداشت محیط و بهره‌مندی از تهویۀ مناسب؛ استفاده از مواد اولیه مرغوب و تجهیزات به‌روز برای به‌دست آوردن بهترین کیفیت در قهوه و سایر نوشیدنی‌ها به‌گونه‌ای که رایحه بی‌نظیر قهوه توجه مشتریان را جلب کند؛ بهره‌گیری از کارکنان باتجربه در سرو قهوه و ارائه خدمات با کیفیت مطلوب؛ داشتن منوی متنوع و جذاب شامل انواع نوشیدنی، غذاهای بین‌المللی، کیک، دسر و سالاد.[۹] چنین فضایی، گاهی خلوتی آرامش‌بخش را نصیب آدمی می‌کند که خانه از عهدۀ آن برنمی‌آید. بسیاری از جوانان و به‌خصوص دانشجویان نیز با حضور در این فضای شهری، دربارۀ چیزهایی گفت‌وگو می‌کنند که خوانده یا نوشته‌اند یا دارای ارزش می‌دانند.[۱۰]
انواع کافی‌شاپ
امروزه کافی‌شاپ‌های متعددی با عناوین مختلف همچون کافه هنر، کافه کتاب و کافه خبر شکل گرفته‌اند که در کنار برخوداری از دکوراسیون‌های خاص کلاسیک یا مدرن و ارائۀ انواع غذا و نوشیدنی، به ارائۀ محتوا و برنامه‌های متنوع در قالب سخنرانی، معرفی کتاب و خاطره‌گویی می‌پردازند.[۱۱] بیشتر کافی‌شاپ‌ها در ایران دارای فضایی فانتزی هستند و تزئینات ساده‌ای دارند. بعضی کافی‌شاپ‌ها نیز در فضاهای تاریخی و قدیمی شهرها ساخته شده و دارای امکانات پیشرفته‌تری هستند.[۱۲] از حیث پای‌بندی به هنجارهای عمومی و ارزش‌های اجتماعی نیز بسیاری از کافی‌شاپ‌ها هنجارمند هستند و مجموعۀ فعالیت‌های این کافه‌ها و سبک مصرف مشتریان آنها، رویکرد ضدفرهنگی ندارد. در این کافه‌ها، کشیدن قلیان و سیگار کمتر اتفاق می‌افتد یا ممنوع است. گروه دیگری از کافه‌ها اما در انواع الگوی رفتار، از هنجارهای اجتماعی و قوانین حاکم بر جامعه فاصله می‌گیرند و کشیدن قلیان و سیگار، ارتباطات با جنس مخالف و دیگر روابط ناسازگار با فرهنگ اصیل ایرانی در آنها به‌راحتی اتفاق می‌افتد.[۱۳] جامعه‌شناسانی که تصور اجتماعی ایرانیان از کافی‌شاپ را در پیامدهای آن بر سبک زندگی جوانان ایرانی بررسی می‌کنند، معتقدند که بسیاری از جوانان ایرانی، کافی‌شاپ را نمادی از یک فضای آزاد بین‌المللی می‌دانند و با آرزوی جهانی‌زیستن به کافی‌شاپ می‌روند و توجه به نظم اجتماعی حاکم بر جامعۀ ایرانی در ذهن آنها بی‌اهمیت می‌شود.[۱۴]
در ابداع گونه‌های مختلف کافه و کافی‌شاپ، امروزه کافی‌شاپ‌های ویژۀ بانوان نیز در برخی شهرهای ایران برپا شده است. در شهر قم، نخستین کافی‌شاپ مخصوص بانوان با عنوان «کافه گفتگوی شهربانو» راه‌اندازی شده که مورد استقبال گستردۀ بانوان در این شهر قرار گرفته است. این کافی‌شاپ، محیطی زنانه داشته و برای برگزاری مراسم تولد و دیگر جشن‌های زنانه آمادگی دارد.[۱۵] در استان تهران نیز چندین کافی‌شاپ مخصوص بانوان وجود دارد که حضور آقایان در آنها ممنوع است، از جمله: «بوفه کتاب دوستان» با شعار «ورود آقایان ممنوع»، «کافه شهربانو» و «کافه کراسه» با بازارچه‌ای از دست‌سازهای بانوان هنرمند.[۱۶] گروهی از کافی‌شاپ‌ها نیز به‌ویژه در تهران با نام کافی‌شاپ مذهبی‌ها یا بچه‌حزب‌اللهی‌ها شناخته می‌شوند، مانند کافه نخلستان و کافه‌رستوران فانوس در تهران. این دسته از کافی‌شاپ‌ها می‌کوشند تا ذهنیت اجتماعی دربارۀ کافه را از یک مکان فوق‌العاده روشنفکری با دیوارهای پر از عکس‌های کافکا، نیچه و فروید را تغییر دهند. در دکوراسیون این کافی‌شاپ‌ها از رنگ‌ها و طرح‌های اصیل ایرانی‌اسلامی و نمادهایی از دفاع مقدس استفاده می‌شود؛ بوی اسپند در فضا می‌پیچد و نوای آرام تار طنین‌انداز است؛ در منوی این کافه‌ها نیز انواع شربت و دمنوش ایرانی و لقمه‌های روز از کوکوسبزی تا املت، گنجانده شده است. طرفداران این گونه از کافی‌شاپ‌ها امیدوارند که این گونه از پاتوق‌سازی مدرن به تثبیت و گسترش فرهنگ اصیل ایرانی‌اسلامی یاری برساند.[۱۷]
ظرفیتهای فرهنگی کافی‌شاپ
در سال‌های اخیر، کافی‌شاپ‌ها به‌دلیل این‌که به فضای عمومی شهر سرزندگی می‌بخشند و مورد توجه قشر جوان هستند، در برنامه‌ریزی‌های شهری مورد توجه سیاست‌گزاران قرار گرفته و به‌مثابه فرصتی ارزشمند شناخته شده‌اند.[۱۸] کارشناسان بر این باورند که کافی‌شاپ‌های امروزی می‌توانند فضای فرهنگی- شهری مناسبی برای قشر جوان باشند تا در آنها به ابراز هویت نسلی و نگرش‌های خود اقدام کنند. به همین دلیل است که باید مورد توجه قرار گرفته و به ابزاری نوین برای ارتقای فرهنگ ایرانی- اسلامی در جامعه تبدیل شوند.[۱۹] استقبال از کافی‌شاپ در ایران، رو به افزایش است و دوگانۀ «مسجدی» و «کافی‌شاپی» را در فرهنگ ایرانی کم‌رنگ کرده است. در این چارچوب، کافی‌شاپ دیگر در انحصار طرفداران ارزش‌های مدرنیته و هنجارشکنان اجتماعی نیست، بلکه گروه‌های اجتماعی معروف به انقلابی و مسجدی نیز حضور چشم‌گیری در کافی‌شاپ‌ها دارند.[۲۰] بر این اساس، کافی‌شاپ فضایی فرهنگی با ظرفیتهای بسیار تلقی می‌شود، از جمله:
- تعاملی بودن؛ در فضای کافی‌شاپ، ارتباط و تعامل افراد به‌آسانی فراهم می‌شود.
- فراغتی بودن؛ افرادی که در کافی‌شاپ حضور می‌یابند، این فضا را مکانی برای گذران اوقات فراغت خود به شیوه‌های متنوع، همچون نوشیدن انواع قهوه و چای، گوش‌دادن به موسیقی و انجام انواع بازی‌ها می‌دانند.
- منزلت‌بخشی؛ بیشتر افراد احساس می‌کنند که با حضور در کافی‌شاپ، بر پرستیژ اجتماعی آنها افزوده می‌شود، به‌همین دلیل، با حضور در آن، احساس خوشایندی دارند.
- امن بودن؛ فضای عمومی کافی‌شاپ‌ها دارای تراز بالایی از امنیت و آرامش روانی است.
- دموکراتیک بودن؛[۲۱] مشتریان کافی‌شاپ‌ها، برخورداری از آزادی در تفریح، آزادی بیان و عقیده، حفظ حریم خصوصی و عدم دخالت و قضاوت را نشانه‌های دموکراتیک بودن این دسته از فضاهای عمومی می‌دانند.
- جهانی بودن؛ حس جهانی بودن کافی‌شاپ از دیگر خصوصیات متمایزکنندۀ آن از سایر فضاهای عمومی است. درجه‌ای از امروزی بودن، ارتباط با جهان، احساس حضور در فضایی بین‌المللی و همگام بودن با دنیا از جمله دلایل اقبال جوانان به‌حضور در کافی‌شاپ است.
- سبک‌مندی؛ کافی‌شاپ، فضایی عمومی است که سبک و سیاق خاص خود را دارد. این فضا، دارای عناصری است که از بدو ورود به آن، توجه افراد را به خود جلب می‌کند؛ مانند تاریک و روشن بودن فضا، چیدمان متفاوت و منحصربه‌فرد، موسیقی ملایم و مبلمان شیک. از سوی دیگر، تمیز و بهداشتی بودن کافی‌شاپ‌ها و نیز دنج و رمانتیک بودن آن از دیگر عوامل جذب مشتریان به این فضای دلنشین است.[۲۲]
چالش‌های کافی‌شاپ
امروزه، برخی کافی‌شاپ‌های تهران را با عنوان «مراکز جرم‌خیز» یاد می‌کنند که در مجموع، به پاتوقی برای استعمال انواع دخانیات و ارتباط دختران و پسران تبدیل شده‌اند. علاوه بر آن، کافی‌شاپ‌ها، به‌دلیل موقعیت منحصربه‌فرد خود، تبدیل به اماکنی مناسب برای مروجین آیین‌های منحرف و عرفان‌های نوظهور شده‌اند که فکر و اندیشۀ جوانان را به خود جذب می‌کنند. همچنین، بیشترین محل تجمع گروه‌های موسیقی زیرزمینی که بیشتر آنها عقاید شیطان‌پرستی دارند، در کافی‌شاپ‌ها صورت می‌گیرد. از سوی دیگر، در بیشتر کافی‌شاپ‌های امروزی، دسترسی به اینترنت پرسرعت رایگان بوده و جوانان می‌توانند بدون نظارت والدین و بزرگترها، در فضای اینترنت به جست‌وجو و مشاهده انواع محتواهای ناسازگار با فرهنگ اصیل ایرانی ـ اسلامی بپردازند.[۲۳]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ «کافی‌شاپ».
- ↑ Ferreira et al, Spaces of consumption, connection, and community: exploring the role of the coffee shop in urban lives, 2021, V119(1), P21.
- ↑ Tocancipá-Falla, Cafés in colombia: sociopolitical and cultural forms of representation at the turn of the century, 2010, V61 (202), P428.
- ↑ نیکخواه و دیگران، «اتنوگرافی کافی‌شاپ در بندرعباس؛ از خرده‌فرهنگ تا ضد فرهنگ»، 1398ش، ص80.
- ↑ «کافی‌شاپ‌ها، فضایی برای رفع تنش‌های فکری و روانی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ فاضلی، فرهنگ و شهر، چرخش فرهنگی در گفتمان‌های شهری با تکیه بر مطالعات شهر تهران، 1391ش، ص230.
- ↑ آزاد ارمکی، پاتوق و مدرنیتۀ ایرانی، 1390ش، ص94.
- ↑ رحمانی و رفیع‌پور، «کافی‌شاپ به‌مثابۀ مکان صلح‌محور (بازاندیشی در نظام روابط معنایی کافی‌شاپ)»، 1401ش، ص142.
- ↑ «7 ویژگی که یک کافی‌شاپ معتبر را از سایر رقبا متمایز می‌کند»، وبسایت تبیان.
- ↑ «کافی‌شاپ‌ها، فضایی برای رفع تنش‌های فکری و روانی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «کافی‌شاپ‌ها چه کارکردها و کژکاردهایی دارند؟»، خبرگزاری تابناک.
- ↑ «کافی‌شاپ چگونه محیطی است و چه خدماتی در آن ارائه می‌شود؟»، وبسایت سپند.
- ↑ نیکخواه و دیگران، «اتنوگرافی کافی‌شاپ در بندرعباس؛ از خرده‌فرهنگ تا ضد فرهنگ»، 1398ش، ص78-79.
- ↑ رحمانی و رفیع‌پور، «کافی‌شاپ به‌مثابۀ مکان صلح‌محور (بازاندیشی در نظام روابط معنایی کافی‌شاپ)»، 1401ش، ص141-143.
- ↑ «اولین کافه بانوان در قم»، پایگاه خبری تحلیلی قم فردا.
- ↑ «کافی‌شاپ‌های مناسب بانوان در تهران»، خبرگزاری همشهری.
- ↑ «در کافی‌شاپ بچه‌حزب‌اللهی‌ها چه می‌گذرد؟»، پایگاه خبری علمی و تخصصی میگنا.
- ↑ نیکخواه و دیگران، «اتنوگرافی کافی‌شاپ در بندرعباس؛ از خرده‌فرهنگ تا ضد فرهنگ»، 1398ش،ص61.
- ↑ «چرا به کافه شاپ می‌رویم؟ کافه ها چه نقشی در زندگی اجتماعی- سیاسی ما دارند؟»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ رحمانی و رفیع‌پور، «کافی‌شاپ به‌مثابۀ مکان صلح‌محور (بازاندیشی در نظام روابط معنایی کافی‌شاپ)»، 1401ش، ص142.
- ↑ رحمانی و رفیع‌پور، «کافی‌شاپ به‌مثابۀ مکان صلح‌محور (بازاندیشی در نظام روابط معنایی کافی‌شاپ)»، 1401ش، ص142.
- ↑ نیکخواه و دیگران، «اتنوگرافی کافی‌شاپ در بندرعباس؛ از خرده‌فرهنگ تا ضد فرهنگ»، 1398ش، ص76-78.
- ↑ «کافی‌شاپ، از سیگار و فساد تا پاتوق فرهنگی»، پایگاه خبری صراط.
منابع
- «7 ویژگی که یک کافی‌شاپ معتبر را از سایر رقبا متمایز می‌کند»، وبسایت تبیان، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1403ش.
- آزاد ارمکی، تقی، پاتوق و مدرنیتۀ ایرانی، تهران، آواری نور، چ2، 1390ش.
- «چرا به کافه شاپ می‌رویم؟ کافه ها چه نقشی در زندگی اجتماعی- سیاسی ما دارند؟»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ بارگذاری: 18 خرداد 1393ش.
«در کافی‌شاپ بچه‌حزب‌اللهی‌ها چه می‌گذرد؟»، پایگاه خبری علمی و تخصصی میگنا، تاریخ انتشار: 17 تیر 1400ش.
- رحمانی، مریم و رفیع‌پور، سعید، «کافی‌شاپ به‌مثابۀ مکان صلح‌محور (بازاندیشی در نظام روابط معنایی کافی‌شاپ)»، فصلنامۀ «اولین کافه بانوان در قم»، پایگاه خبری تحلیلی قم فردا، تاریخ بارگذاری: 29 اسفند 1401ش.
- جامعه شناسی کاربردی، دورۀ 33، شمارۀ 2، شمارۀ پیاپی 86، 1401ش.
- «کافی‌شاپ، از سیگار و فساد تا پاتوق فرهنگی»، پایگاه خبری صراط، تاریخ بارگذاری: 21 تیر 1391ش.
- «کافی‌شاپ چگونه محیطی است و چه خدماتی در آن ارائه می‌شود؟»، وبسایت سپند، تاریخ بازدید: 1 اردیبهشت 1403ش.
- «کافی‌شاپ‌ها چه کارکردها و کژکاردهایی دارند؟»، خبرگزاری تابناک، تاریخ بارگذاری: 15 دی 1397ش.
- «کافی‌شاپ‌ها، فضایی برای رفع تنش‌های فکری و روانی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 16 مرداد 1398ش.
- «کافی‌شاپ‌های مناسب بانوان در تهران»، خبرگزاری همشهری، تاریخ بارگذاری: 24 بهمن 1398ش.
- فاضلی، نعمت‌الله، فرهنگ و شهر، چرخش فرهنگی در گفتمان‌های شهری با تکیه بر مطالعات شهر تهران، تهران، تیسا، 1391ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 خرداد 1403ش.
- نیکخواه، هدایت‌اله و دیگران، «اتنوگرافی کافی‌شاپ در بندرعباس؛ از خرده‌فرهنگ تا ضد فرهنگ»، نشریۀ مطالعات جامعه‌شناختی شهری (مطالعات شهری)، دورۀ 9، شمارۀ 31، 1398ش.
- Tocancipá-Falla, Cafés in colombia: sociopolitical and cultural forms of representation at the turn of the century. International Social Science Journal, 2010, V61 (202).
- Ferreira et al, Spaces of consumption, connection, and community: exploring the role of the coffee shop in urban lives, Geoforum, 2021, V119(1).