کدخدامنشی

کدخدامنشی؛ شیوۀ سنتی داوری و میانجی‌گری.

کدخدامنشی در فرهنگ ایرانی، شیوۀ حل منازعات و دعاوی است که توسط ریش‌سفیدان و بزرگان هر قوم یا خانواده انجام می‌شود. این سنت، امروزه به‌دلیل دگرگونی‌های سبک زندگی، کمتر استفاده می‌شود. استفاده از این روش مصالحه، موجب تقویت انسجام اجتماعی و افزایش سرمایه اجتماعی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

کد‌خدا‌منش به‌معنای کسی است که مانند کد‌خدایان رفتار کند.^[۱] اصطلاح کد‌خدا‌منشی ناظر به شیوۀ حل منازعات به وسیلۀ گفتگو است که طرفین را از مراجعه به دادگاه و ایجاد سابقۀ کیفری بی‌نیاز می‌کند. ^[۲] فردی که وظیفۀ کدخدامنشی را بر عهده داشته از قدرت کلام، توان مدیریتی، خلاقیت، آرامش، تجربه و مهارت کافی برخوردار بوده^[۳] و طرفین دعوا به نظر او احترام می‌گذاشتند.^[۴]

تاریخچه

کد‌خدا‌منشی در فرهنگ ایرانی و میان اقوام مختلف همواره رایج بوده است.^[۵] در این روش، حـل‌وفصـل دعاوي و اختلافات، توسط بزرگان و ريش سفيدان انجام مي‌شد و مـردم بـا اطمينان، دعاوي خود را براي داوري نزد آنها مي‌بردند. ايـن رويـه جامعه را از بروز اختلافات حفظ مي‌كرد.^[۶] در جوامع روستایی، کد‌خدا با درایت، نفوذ کلام و اعتبار اجتماعی، مشکلات و اختلافات افراد را فیصله می‌داد. با تغییر سبک زندگی و پیچیده شدن روابط اجتماعی، کد‌خدا‌منشی به روشی غیر‌رسمی تبدیل شد ^[۷]و دادگستری جایگزین شیوه‌های سنتی حل‌و‌فصل اختلافات و میانجی‌گری شد.^[۸]

گسترۀ فرهنگی کدخدامنشی

سنت میانجی‌گری با هدف سازش افراد در منازعات، محدود به ایران نبوده و در کشور‌های دیگر مانند افغانستان نیز رایج است و بسیاری از اقوام این کشور، سنت مراجعه به بزرگان و ریش‌سفیدان برای پایان‌دادن به منازعه را پذیرفته‌اند.^[۹]

مقایسۀ کدخدا‌منشی با شیوۀ جدید داوری سیستم قضایی

استفاده از شیوۀ کدخدامنشی سبب می‌شود فرد رسیدگی به منازعات را بر مبنای انصاف استوار بداند.^[۱۰] این امر سبب حل ریشه‌ای مشکلات میان افراد شده و نوعی آرامش پایدار را برای طرفین دعوا و اطرافیان آنها فراهم می‌آورد. همچنین مانع بسیاری از درگیری‌ها و مشکلات مجدد میان طرفین دعوا می‌شود، اما در شیوۀ مدرن داد‌رسی در اغلب موارد، کمترین تلاش در جهت سازش میان طرفین دعوا صورت می‌گیرد و پیروی صرف از حقوقی که امروزه در قالب قانون شناسایی شده است، تنها به فصل خصومت می‌انجامد و در آن محق و محکوم شناسایی شده و متناسب با جرم صورت گرفته، جریمه می‌شوند؛ اما در کدخدا‌منشی گره اختلاف در اغلب موارد باز می‌شود و افراد دوستانه و مسالمت‌آمیز در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. ^[۱۱] در کدخدا‌منشی طرفین منازعه با یکدیگر توافق کرده‌اند^[۱۲] که بزرگان بر اساس اصول انصاف بینشان حکم کنند.^[۱۳]

پیامدهای کدخدا‌منشی

استفاده از کدخدامنشی در حل منازعات و مشکلات فواید متعددی دارد که عبارت‌اند از:

برقراری آرامش و صلح میان افراد؛^[۱۴]
امکان ادامۀ روابط خانوادگی، تجاری و دوستانه میان طرفین؛^[۱۵]
کاهش پرونده‌سازی و سابقۀ کیفری برای افراد؛^[۱۶]
آگاهی افراد از مشکلات و معضلاتی که در میان خویشاوندان و نزدیکان آنها و تلاش برای مداخله کردن در این روابط برای حل مشکل؛
ترویج صلح و سازش میان خانواده‌ها و کاهش دعاوی و منازعات:^[۱۷] گاهی روابط كاري و ارتباطات آينده طرفين سبب می‌شود كه اختلافات طرفين در يك محيط دوستانه و توأم با همكاري و تفاهم حل‌و‌فصل شود؛ مانند اختلافات بين همسايه‌ها، زوجين، كارگر و كارفرما و خصوصاً اختلافات بـين تجـار.^[۱۸]
تقویت روحیۀ بخشش در جامعه به‌جای مطالبه‌گری و گرفتن غرامت مالی؛ ^[۱۹]
کاهش مدت زمان حل مشکل و منازعات: ^[۲۰] طرفين اختلاف غالبـاً بـه‌دليل ماهيت خاص روابط و اختلافات، تمايل چنداني به مراجعه به دادگاه‌هاي دولتي جهت حل‌و‌فصل اختلافات خود ندارند و تمایل دارند اختلاف خود را سريع‌تر و حتي‌المقدور با هزينه كمتر و به‌طور محرمانه، حـل ‌و‌ فصل کنند.^[۲۱]
ترویج عدل و انصاف در جامعه؛^[۲۲]
پرهیز از روابط سخت و خشک قانونی؛
پناه بردن به معیار‌های منعطف و گره‌گشا برای تعدیل شرایط طرفین دعوا؛^[۲۳]
ایجاد ثبات و توازن در روابط اجتماعی؛
ترویج تساهل و مدارا در جامعه؛^[۲۴]
انسجام و همبستگی جامعه؛^[۲۵]
کاهش هزینۀ مالی برای افراد و سیستم قضایی.^[۲۶]

کاربرد

امروزه اگر‌چه شیوۀ سنتی کدخدا‌منشی به‌طور گسترده مرسوم نیست؛^[۲۷] اما کارشناسان معتقدند داوری در حل پرونده‌های قضایی می‌تواند با الگوبرداری از سنت کدخدامنشی صورت بگیرد، زیرا کدخدامنشی با خلق و خوی مردم ایران هماهنگی دارد و سبب حل بسیاری از مسائل شده و تراکم پرونده‌های قضایی را در دستگاه قضائی کاهش می‌دهد.^[۲۸] همچنین اتکای داور به‌شیوۀ کدخدامنشی موجب می‌شود که وی بر اساس انصاف، رأی عادلانه صادر کند.^[۲۹] روش کدخدامنشی از انواع شناخته‌شده داوری در قوانین ملی و مؤسسات ADR و قانون نمونه آنسیترال است.^[۳۰]

پانویس

منابع

برادران، رضا، «استفاده از شیوه کدخدامنشی در حل پرونده‌های قضایی»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1398ش.
خدابخشی، عبدالله، «گذری بر داوری مبتنی بر انصاف و کدخدامنشی در حقوق تطبیقی»، فصلنامۀ مطالعات حقوق خصوصی، شمارۀ 4، 1397ش.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1402ش.
طلابکی طرقی، زینب، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، فصلنامۀ حقوق تطبیقی، شمارۀ 2، 1400ش.
فاضل‌نیا، غریب و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل ‌و ‌فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، فصلنامۀ انتظام اجتماعی، شمارۀ 1، 1393ش.
نوری، رامش، «صلح و روش‌های حل منازعه در افغانستان»، وب‌سایت 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1399ش.

[1] . دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ کدخدامنش.

[2] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص259-260.

[3] . فاضل‌نیا و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل و فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، 1393ش، ص127.

[4] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص261.

[5] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص260.

[6] . فاضل‌نیا و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل و فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، 1393ش، ص127.

[7] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص259-261.

[8] . فاضل‌نیا و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل و فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، 1393ش، ص127.

[9] . نوری، «صلح و روش‌های حل منازعه در افغانستان»، وب‌سایت 8 صبح.

[10] . خدابخشی، «گذری بر داوری مبتنی بر انصاف و کدخدامنشی در حقوق تطبیقی»، 1397ش، ص661.

[11] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص261.

[12] . فاضل‌نیا و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل و فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، 1393ش، ص127.

[13] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص262-263

[14] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص260.

[15] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص260.

[16] . برادران، «استفاده از شیوه کدخدامنشی در حل پرونده‌های قضایی»، وب‌سایت خبرآنلاین.

[17] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص259-263.

[18] . فاضل‌نیا و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل و فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، 1393ش، ص126.

[19] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص259-263.

[20] . برادران، «استفاده از شیوه کدخدامنشی در حل پرونده‌های قضایی»، وب‌سایت خبرآنلاین.

[21] . فاضل‌نیا و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل و فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، 1393ش، ص126.

[22] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص263.

[23] . خدابخشی، «گذری بر داوری مبتنی بر انصاف و کدخدامنشی در حقوق تطبیقی»، 1397ش، ص661.

[24] . نوری، «صلح و روش‌های حل منازعه در افغانستان»، وب‌سایت 8 صبح.

[25] . فاضل‌نیا و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل و فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، 1393ش، ص125.

[26] . فاضل‌نیا و همکاران، «تحلیل جغرافیایی الگوها و روش‌های حل و فصل دعاوی در روستاهای منطقۀ سیستان»، 1393ش، ص126-127

[27] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص260-261.

[28] . برادران، «استفاده از شیوه کدخدامنشی در حل پرونده‌های قضایی»، وب‌سایت خبرآنلاین.

[29] . خدابخشی، «گذری بر داوری مبتنی بر انصاف و کدخدامنشی در حقوق تطبیقی»، 1397ش، ص661.

[30] . طلابکی طرقی، «بررسی دادرسی کدخدامنشانه با توجه به ماهیت کدخدامنشی و تفاوت آن با قضاوت و داوری»، 1400ش، ص262.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]