کرج
کرج؛ کلان‌شهری در کوهپایه‌های البرز و مرکزیت استان البرز
شهر کرج، مرکز شهرستان کرج و از کلان‌شهرهای ایران محسوب می‌شود. این شهر امروزه مرکز استان البرز است. کرج، با وسعت 160 کیلومتر در کوهپایه‌های البرز مرکزی واقع شده و به‌دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی و اقتصادی مناسب، داشتن شهرک‌های صنعتی بسیار و نزدیکی با پایتخت ایران، بسیار مهاجرپذیر است. شهر کرج پس از تهران، رتبه دوم مهاجرپذیری در ایران را کسب کرده و به‌همین دلیل، این شهر را «ایران کوچک» نامیده‌اند. شهرستان کرج ، به‌دلیل جوانی جمعیت، نسبت به سایر شهرهای ایران، دارای بالاترین میزان نرخ زاد و ولد در ایران است.
پیشینه کرج
در مناطق مختلف شهرستان کرج، آثاری از دوران ایران باستان و مرتبط با دوره‌های هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان کشف شده، که همین نشان از وجود تمدن پیشرفته، در روزگاران کهن، در این منطقه دارد.[۱] در گذشته، کرج به‌عنوان بخشی از مازندران، و زمانی به‌عنوان بخشی از ری قدیم محسوب می‌شد. مقدسی در سده‌ی چهارم هجری، از کرج به‌عنوان روستایی در ری یاد کرده است. همچنین، یاقوت حموی نیز در کتاب خود، کرج را تابع ری معرفی کرده است. حمدالله مستوفی، در سده‌ی هشتم هجری قمری، کرج را از توابع طالقان برشمرده و رودخانه‌ای پرآب را تشریح کرده که ویژگیهای آن کاملا با رودخانه کرج مطابقت دارد.
پیش از حمله مغول به ایران، بیشتر کاروان‌های تجاری از مسیر کرج خود را به ری می‌رساندند. در دوره صفویان، مسیر قزوین_کرج_ری از اهمیت بیشتری برخودار شد و کاروانسراها، پل‌ها و قلعه‌های بسیاری در این منطقه احداث گردید.[۲]
در دوران حکومت قاجاریان، به‌ویژه دوران سلطنت فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه قاجار، کرج به‌دلیل نزدیکی به پایتخت، تهران، و نیز قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی سلطانیه و تبریز بسیار مورد توجه قرار گرفته و کاخ سلیمانیه در آن ساخته شد. در همین دوره، از شهر کرج، به‌عنوان قسمتی از راه اصلی تهران_قزوین، در سفرنامه‌های ایرانی و غربی بارها یاد شده است.[۳]
در 1312ش، جاده‌ی آسفالت تهران ـ کرج به‌سمت سواحل دریای خزر و نیز جاده‌های غرب کشور احداث شد که در نتیجه‌ی آن، کرج به‌عنوان گلوگاه مهم ارتباطی ایران در بخش مرکزی قرار گرفت. همچنین، احداث کارخانه‌ها و تأسیسات فراوان در حد فاصل تهران و کرج، بر شکوفایی و رونق این منطقه افزود تا جایی‌که در 1320ش در تمام ساعات روز، اتوبوس تهران به سمت کرج رفت‌وآمد می‌کرد.[۴]
سرعت گسترش و توسعه این شهر، پس از انقلاب اسلامی در ایران، شتاب بیشتری گرفت و بر امکانات آموزشی، علمی، بهداشتی، تفریحی و صنعتی در این شهر بسیار افزوده شد. این گسترش سریع منجر شد تا کرج، به چندین شهرستان و منطقه تبدیل شود و امروزه، هرکدام از بخش‌های پیشین آن به یک شهرستان و بسیاری از روستاهای اطراف آن به شهر و شهرک‌هایی جدید تبدیل شده‌اند.[۵]
جمعیت کرج
شهر کرج که در زمانی نه چندان دور، تنها یک روستای زیبا و سرسبز در نزدیکی‌های تهران محسوب می‌شد و به‌عنوان منطقه‌ی ییلاقی مناسبی در دسترس مردم تهران قرار داشت، با توسعه‌ی روزافزون خود، در ابتدا، به‌عنوان یک «شهر خوابگاهی» در نظر گرفته شد. رشد و توسعه شهر کرج، در مجموع با شتاب بسیاری همراه شد که این شتاب، در جمعیت این منطقه نیز دیده می‌شود. بر اساس سرشماری، تعداد ساکنان شهر کرج در 1335ش حدود 14526 نفر بود. جمعیت کرج با رشد فوق‌العاده، در 1375ش به 940968 تن[۶] و در 1384ش به 1212220 تن رسید.[۷]
با تشکیل استان البرز در سال 1389ش، کرج به‌عنوان مرکز این استان نوپا تعیین شد.[۸] تعداد نفوس شهر کرج در سرشماری 1395ش، در حدود 1592492 تن اعلام شد که بر همین اساس، این شهر به‌عنوان چهارمین شهر پرجمعیت ایران شناخته شد. نرخ رشد جمعیت این شهر، 4.7 درصد در سال است.
پیشینه نام کرج
برخی از مورخان معتقدند که براساس گویش کهن کرج، واژه کرج از کلمه‌ی «کاوک» به‌معنی «میان‌تهی» گرفته شده است و فلسفه‌ی این نام را واقع شدن کرج در میان دره می‌دانند. همچنین، پیشینه تاریخی کرج در تپه‌ی «آتشگاه»، کوه‌های کلاک، قلعه دختر شهرستانک و قلعه اشتهارد، ارتباط این منطقه با واژه «کراج» یا «اکراج» و به‌معنی بانگ و فریاد را نشان می‌دهد،[۹] زیرا در گذشته از تپه‌ها و کوه‌های مذکور، به‌منظور خبررسانی و دیده‌بانی (آتش‌افروزی) استفاده می‌کردند و از این طریق از هجوم دشمنان به‌هنگام جنگ باخبر می‌شدند.[۱۰]
در گزارشی دیگر، ریشه نام کرج را از واژه «کوه رج» و به‌معنی محلی کوهستانی با کوه‌های ردیف‌شده دانسته‌اند. فرهنگ نفیسی کرج را با معانی گوی، گریبان، چاک و شکاف آورده است و منظور از آن رودخانه‌ای است که از کوه‌های شمال غربی در ری جاری شده و پس از گذر از شهریار و ساوجبلاغ به دهی به‌نام کرج می‌رسد که پادشاهان قاجاری در آن کاخ‌هایی عظیم بنا کردند. در کتبی دیگر نیز ریشه کلمه کرج را «کرژ» و به‌معنی «کوهپایه» دانسته‌اند.[۱۱]
تقسیمات کرج
امروزه شهر کرج شامل 10 منطقه شهری و سه بخش آسارا، اشتهارد و مرکزی است.
همسایگان کرج
شهرستان کرج، از قسمت غربی با شهرستان‌های ساوجبلاغ و اشتهارد،[۱۲] از سمت شرق با شهرستان‌های تجریش، تهران و شهریار، از قسمت شمالی با شهرستان‌های نور و چالوس (در استان مازندران) و از قسمت جنوبی با شهرستان زرندیه (در استان مرکزی) همسایگی دارد.[۱۳]
موقعیت جغرافیایی کرج
کرج در فاصله‌ی حدود 36 کیلومتری از پایتخت ایران، تهران، قرار گرفته و از طریق راه‌آهن، مترو (خطوط راه‌آهن شهری)، آزادراه و بزرگراه به تهران متصل شده است. شهرستان کرج از سمت شمال با ارتفاعات متعددی در تماس است، مانند کوه‌های پالون‌گردن با ارتفاعی در حدود 4375 متر، کهار بزرگ با ارتفاع 4108 متر، کوه آسارا با ارتفاع 3941 متر و کوه صندوق‌چال که ارتفاعی در حدود 3718 متر دارد. از سمت جنوب نیز، این شهرستان، با دشت حاصلخیزی که حاصل رسوبات رودخانه کرج است، همسایگی دارد.
مختصات جغرافیایی کرج
مختصات جغرافیایی شهر کرج به‌صورت ً30 َ00 ْ51 طول شرقي و ً45 َ48 ْ35 عرض شمالي است.
آب و هوای کرج
ارتفاع این شهر، 1360 متر بالاتر از سطح دریا است. آب و هوای کرج، در مناطق شمالی آن، معتدل متمایل به سرد و در مناطق جنوبی این شهرستان، معتدل است. شهرستان کرج، از نظر میزان بارندگی نیز، جزء نواحی خشک محسوب می‌شود.[۱۴]
به‌طور کلی، منطقه کرج، مانند سایر مناطق استان البرز، در فصول سرد سال تحت تأثیر سیستم‌های شمالی و شمال‌غربی و به‌ویژه جنوب‌غربی است. ریزش‌های جوی در این منطقه نیز از اواسط فصل پاییز تا اواسط فصل بهار رخ می‌دهد. میانگین بارندگی در این منطقه را در حدود 251 میلی‌متر با ضریب تغییرات 24.1 درصد اعلام کرده‌اند. کرج، در مقایسه با تهران، از هوای سردتر و مرطوب‌تری برخوردار است، که این را به‌دلیل پوشش کوهستانی آن می‌دانند. حداقل و حداکثر دمای مطلق کرج بین 20- و 42 درجه سانتی‌گراد و میانگین سالانه‌ی رطوبت دما در حدود 52 درصد است. امروزه در شهر کرج به‌دلیل گسترش صنایع و وسایل نقلیه، در فصول پاییز و زمستان پدیده‌ی وارونگی هوا کاملا ملموس است.
رودخانه کرج
این رودخانه که 245 کیلومتر طول دارد، در حدود 499میلیون مترمکعب در سال آب‌دهی دارد که همین سرمنشأ حیات و مدنیت در این منطقه بوده است.[۱۵] این رودخانه، علاوه بر کرج، بخشی از آب مورد نیاز مردم تهران را نیز تأمین می‌کند. در زمان محمدشاه قاجار، کانال‌هایی را در راستای جریان آب این رودخانه به‌سمت تهران حفر کردند که تا امروز، این شبکه‌ی آب‌رسانی پابرجا است.[۱۶]
اقوام کرج
در شهر کرج، براساس سرشماری که در سال 1399ش انجام شد، 53 درصد از مردم فارس‌زبان بوده و باقی جمعیت آن را مردمانی از اقوام آذری، کرد، طبری، گیلکی، لر و عرب پوشش می‌دهند.
زبان مردم کرج
مردم در کرج، فارسی‌زبان بوده و گویش کرجی دارند.[۱۷]
امکانات کرج
شهرستان کرج، هم از نظر موقعیت جغرافیایی و هم از نظر عوامل طبیعی، دارای ویژگی‌هایی است که آن را مستعد توسعه‌ی بسیار می‌سازد. عبور رودخانه‌ی کرج از وسط این شهر، و ساخت نخستین سد آبی ـ برقی ایران بر روی این رودخانه، علاوه‌بر مهار آب به‌منظور استفاده در کشاورزی، مصارف صنعتی و آب آشامیدنی مردم، در رونق و توسعه صنعت و شهرنشینی این منطقه تأثیر به‌سزایی داشته است.
شهر کرج، دارای مراکز صنعتی متعددی است که در مناطق مختلف شهری و یا در شهرک‌های صنعتی متمرکز شده‌اند. شهرک صنعتی سیمین‌دشت و شهرک صنعتی بهارستان و بیش از 950 واحد تولیدی دیگر در این شهر حضور و فعالیت دارند.
نخستین دانشکده منابع طبیعی و نیز نخستین مدرسه تخصصی کشاورزی (در محل کاخ تاریخی سلیمانیه) در همین شهر تأسیس شد. همچنین، پایه‌های نخستین کارخانه ذوب آهن ایران نیز در همین منطقه پایه‌گذاری شد که به‌دلیل وقوع جنگ جهانی دوم، برای همیشه ناتمام ماند.
دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی متعدد دولتی، نیمه‌دولتی و غیرانتفاعی نیز در شهرستان کرج راه‌اندازی شده‌اند. در این شهرستان، مراکز آموزشی کشاورزی و فنی و حرفه‌ای از اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده و از مهم‌ترین مراکز آموزشی کشور محسوب می‌شوند. از جمله مراکز علمی و دانشگاه‌های مستقر در شهر کرج می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته‌ای کرج؛ پژوهشگاه مواد و انرژی؛ موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر؛ موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی کرج؛ مجتمع تولیدی، تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران؛ موسسه تحقیقات علوم دامی کشور؛ موسسه تحقیقات خاک و آب؛ مرکز فضایی ماهدشت؛ مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران؛ پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج؛ دانشگاه هنر؛ دانشگاه تربیت معلم؛ دانشگاه محیط زیست؛ دانشگاه جامع علمی_کاربردی؛ دانشگاه پیام نور؛ دانشکده علوم پزشکی؛ مرکز تربیت مربی سازمان فنی و حرفه‌ای؛ آموزشکده فنی شهید بهشتی؛ آموزشکده فنی هفده شهریور؛ آموزشکده عالی سما واحد کرج؛ دانشگاه علمی کاربردی شهرداری کرج؛ مرکز تربیت معلم حکیم ابوالقاسم فردوسی فردیس؛ مرکز آموزش عالی علمی و کاربردی جهاد دانشگاهی شعبه کرج؛ دبیرستان و مرکز پیش دانشگاهی البرز (کالج البرز).
امکانات ترابری کرج
کلان‌شهر کرج، گلوگاهی مهم در حمل و نقل جاده‌ای ایران است. مهم‌ترین راه‌های ارتباطی کرج عبارت‌اند از: آزادراه تهران ـ کرج ـ قزوین؛ بزرگراه یادگار امام؛ بزرگراه شمالی کرج (شهید سلیمانی)؛ بزرگراه فتح (جاده قدیم کرج)؛ بزرگراه لشکری (جاده مخصوص کرج)؛ خیابان بهشتی و جاده 32؛ راه آسفالت کرج ـ چالوس؛ راه آسفالت کرج ـ شهریار؛ راه آسفالت کرج ـ بوئین زهرا؛ راه آسفالت کرج ـ رباط کریم؛ راه آسفالت کرج ـ گاجره ـ دیزین ـ شمشک.
پایانه‌های شهیدکلانتری، البرز، شهید سلطانی و پایانه‌ی گلشهر از جمله پایانه‌های مسافربری این شهر است که نقش عمده‌ای در زمینه‌ی جابه‌جایی بار و مسافر دارند.
فرودگاه بین‌المللی پیام در کرج نیز به‌عنوان یک فرودگاه مسافربری، پستی و تنها فرودگاه بین‌المللی ـ هاب پستی در مرکز ایران بسیار قابل توجه است. نخستین پرواز مسافری این فرودگاه به‌سمت مشهد در 1398ش انجام شد.[۱۸]
همچنین، شهر کرج از امکان خطوط راه‌آهن شهری (مترو) نیز برخودار است. فعالیت روزانه‌ی قطار سریع‌السیر کرج ـ تهران در 1377ش آغاز شد.[۱۹] در 1398ش نیز ایستگاه شهر جدید هشتگرد به‌طول 43 کیلومتر از گلشهر تا هشتگرد بهره‌برداری شد.[۲۰]
ایستگاه راه‌آهن شهر کرج نیز، یکی دیگر از وسایل نقلیه‌ی عمومی این شهر در قسمت جنوبی آزادراه تهران، کرج است.
سامانه اتوبوس‌رانی و تاکسی‌رانی نیز یکی از بزرگ‌ترین زیرمجموعه‌های سازمان حمل و نقل بار و مسافر در شهرداری کرج به‌حساب می‌آید که در 1370ش راه‌اندازی شد.[۲۱]
جاذبه‌های گردشگری کرج
جاده چالوس ـ کرج، باغ سیب مهرشهر، کاخ مروارید، روستای تاریخی آتشگاه، باغ لاله‌های گچسر، کاروان‌سرای شاه‌عباسی، کاخ ناصرالدین شاهی شهرستانک، پل تاریخی کرج، پارک‌ها و فضاهای سبز کرج و امام‌زاده طاهر در این شهر، از جمله اماکن گردشگری و جذاب برای گردشگران و مسافران ایرانی و خارجی محسوب می‌شود.[۲۲] از دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهر می‌توان به کاخ سلیمانیه، دره پل‌خواب، مجموعه سد امیرکبیر، پیست اسکی دیزین، پیست اسکی خور، دره ارنگه، موزه تاریخی طبیعی کرج، روستای برغان، آبشار آدران، دهکده آبی پارس، باغ جهانشر، کوه نور عظیمیه، رودخانه کرج و غار یخ‌مراد اشاره کرد.
پانویس
- ↑ بختیاری، «اطلس گردشگری استان البرز و کلان‌شهر کرج»، 1392ش.
- ↑ «فیلم/ کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج یادگاری از دوره صفوی»، خبرگزاری مهر.
- ↑ “Karaj i.Modern City”, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ رزم‌آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مرکزی، ج1، بی‌تا، صفحه ۱۷۵-۱۷۶.
- ↑ «آشنایی با استان البرز»، همشهری آنلاین.
- ↑ نورالهي، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، 1382ش، ص 110 و 188.
- ↑ مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، 1382ش، ص81.
- ↑ «موافقت مجلس با تشکیل استان البرز به مرکزیت کرج»، دنیای اقتصاد.
- ↑ «ریشه نام کرج از کجا آمده است»، خبرگزاری فارس.
- ↑ استان البرز (ایران کوچک)، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی البرز.
- ↑ جنیدی، نامه پهلوانی، ج2، 1386ش، ص98.
- ↑ «معرفی استان البرز»، اداره کل استاندارد استان البرز.
- ↑ دفتر تقسيمات كشوري، نشرية عناصر و واحدهاي تقسيمات كشوري، 1383ش.
- ↑ جعفري، گيتاشناسي ايران، ج3، دایرالمعارف جغرافیایی ایران، 1379ش، ص984 و 985.
- ↑ جعفري، گيتاشناسي ايران، ج2، رودها و رودنامة ايران، 1379ش، ص388.
- ↑ تكميل‌همايون، تاريخ اجتماعي و فرهنگي تهران، ج1، از آغاز تا دارالخلافة ناصري، 1377ش، ص 76 و 89 و 188.
- ↑ آقازاده، «گویش کرجی»، 1389ش، ص88.
- ↑ «اولین پرواز مسافری فرودگاه پیام، فردا به صورت رسمی آغاز می‌شود»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «چه کسانی متروی تهران را ساختند»، مشرق نیوز.
- ↑ «آغاز به کار رسمی مترو شهر جدید هشتگرد/ قطار برقی مسافرگیری کرد»، شرکت عمران شهر جدید هشتگرد.
- ↑ «خرید 81 دستگاه اتوبوس جدید توسط شهرداری کرج»، شهرداری کرج.
- ↑ موسوی‌نژاد، جاذبه‌های گردشگری کرج، 1394ش.
منابع
- «آشنایی با استان البرز»، همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 23 آذر 1400ش.
- آقازاده، رضا، «گویش کرجی»، گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی ایران، 1389ش.
- «آغاز به کار رسمی مترو شهر جدید هشتگرد/ قطار برقی مسافرگیری کرد»، شرکت عمران شهر جدید هشتگرد، تاریخ بازدید: 23 آذر 1400ش.
- استان البرز (ایران کوچک)، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی البرز، تاریخ بازدید: 23 آذر 1400ش.
- «اولین پرواز مسافری فرودگاه پیام، فردا به صورت رسمی آغاز می‌شود»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 17 شهریور 1398ش.
- بختیاری، سعید، «اطلس گردشگری استان البرز و کلان‌شهر کرج»، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، چ1، 1392ش.
- تكميل‌همايون، ناصر، تاريخ اجتماعي و فرهنگي تهران، از آغاز تا دارالخلافة ناصري، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1377ش.
- جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، رودها و رودنامة ايران، چ2، تهران، گيتاشناسي، 1379ش، ص388.
- جنیدی، فریدون، نامه پهلوانی، تهران، انتشارات بلخ وابسته به بنیاد نیشابور، 1386ش.
- «چه کسانی متروی تهران را ساختند»، مشرق نیوز، تاریخ بارگذاری: 11 تیر 1397ش.
- «خرید 81 دستگاه اتوبوس جدید توسط شهرداری کرج»، شهرداری کرج، تاریخ بازدید: 23 آذر 1400ش.
- دفتر تقسيمات كشوري، نشرية عناصر و واحدهاي تقسيمات كشوري، تهران، دفتر تقسيمات كشوري (وزارت كشور)، 1383ش.
- رزم‌آرا، حسینعلی، فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مرکزی، تهران، دایره جغرافیایی ستاد ارتش شاهنشانی ایران، بی‌تا.
- «ریشه نام کرج از کجا آمده است»، خبرگزاری فارس، تاریخ بارگذاری: 30 تیر 1392ش.
- «فیلم/ کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج یادگاری از دوره صفوی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 26 اسفند 1394ش.
- مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
- «معرفی استان البرز»، اداره کل استاندارد استان البرز، تاریخ بازدید: 23 آذر 1400.
- «موافقت مجلس با تشکیل استان البرز به مرکزیت کرج»، دنیای اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 3 تیر 1389ش.
- موسوی‌نژاد، مهدی، جاذبه‌های گردشگری کرج، تهران، همای سبز، 1394ش.
- نورالهي، طه، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
- “Karaj i.Modern City”, Encyclopaedia Iranica.