کرد
کُرد؛ قومی ایرانی‌الاصل و پراکنده در ایران، عراق، ترکیه و چند کشور دیگر.
کُردها، قومی ایرانی و آریایی هستند که در غرب ایران، شرق ترکیه و شمال عراق سکونت دارند. همچنین جمعیتی از کُردها در مناطق خراسان، آسیای مرکزی (قزاقستان و ترکمنستان) و شمال سوریه زندگی می‌کنند.[۱] کردها به طوایف بسیار تقسیم شده‌اند.[۲] بخش زیادی از کُردها نیز در سال‌های اخیر، به اروپا مهاجرت کرده و در کشورهای آلمان، فرانسه، سوئد و انگلستان زندگی می‌کنند.[۳]
ریشه نام کُرد
برخی از کارشناسان ادبیات فارسی، واژه کُرد را برگرفته از «کورت» به‌معنای بیابان‌گرد، چوپان و چادرنشین می‌دانند.[۴] برخی دیگر، آن را برگرفته از واژه‌ی فارسی «گُرد» به‌معنی دلاور و پهلوان دانسته‌اند. گروهی دیگر با تکیه بر شاهنامه فردوسی، که به فرار 400 جوان از دست ضحاک اشاره کرده و آن‌ها را کُرد نامیده، این واژه را به‌معنی فراری و کوه‌نشین می‌دانند.[۵]
خورشگر بدیشان بزی چند و میش *** سپردی و صحرا نهادند پیش
کنون کُرد از آن تخمه دارد نژاد *** که ز آباد ناید به دل برش یاد[۶]
از نظر برخی شرق‌شناسان، در گذشته‌های دور همه رمه‌گران و کوچ‌گران ایرانی را کرد می‌گفتند.[۷] در «کارنامه» اثر اردشیر بابکان نیز کُردان به‌معنای عشایر و شُبان آمده است.[۸] بدین ترتیب، تحول واژه‌ی کُرد از یک معنای اجتماعی و شیوه‌ی زندگی به معنای قومی امروز آن، بسیار زمان برده است.[۹]
اصالت قوم کُرد
براساس روایت فردوسی در شاهنامه، برخی اصل و نسب کُردها را 400 جوان فراری از دست ضحاک می‌دانند.[۱۰] براساس برخی از منابع تاریخی در دوره اسلامی، اصالت این قوم ایرانی به «کُرد بن اسفندیار بن منوچهر» برمی‌گردد.[۱۱] عده‌ای دیگر نیز، اصالت قوم کُرد را عرب دانسته و مستند خود را داستان‌های مطرح‌شده در «فقه اللغة» عنوان کرده‌اند.[۱۲]
تمام منابعی که به ریشه ایرانیِ قوم کُرد اشاره کرده‌اند رشته‌کوه زاگرس و سرزمین‌های هم‌جوار آن را خاستگاه این قوم معرفی کرده‌اند و به‌همین دلیل به مطالعه‌ی تاریخ دوران باستان مانند دوره سومریان، اکدیان، آشوریان و بابلیان توجه کرده‌اند؛ زیرا این اقوام و حکومت‌ها، مردمان بومی سرزمین‌های زاگرس بوده‌اند.
بر اساس کتیبه‌ای از سومریان (2000 سال پیش از میلاد)، اقوامی به‌نام کَردَک (قَردَک) در اطراف دریاچه وان سکونت داشتند.[۱۳] در اطراف رود دجله نیز گروه‌هایی به‌نام کردوئین (گردوئین) کُرد وفی زندگی می‌کردند.[۱۴] همچنین در «جزیره ابن‌عمر»، منطقه‌ای است که طوایف ماد و پارس پس از مهاجرت به آن‌جا، آن را قِردو (کِردو) یا کُرد نامیدند.[۱۵] برخی از مستشرقان بر این باور هستند که همین قوم، اولین حکومت آریایی را در غرب ایران، با نام حکومت مادها پایه‌گذاری کردند. آن‌ها با دانش خود، گندم‌های وحشی ریز را به گندم‌های امروزی، که از پرمصرف‌ترین غلات مردم جهان است، تبدیل کردند. همچنین کردها، برای اولین‌بار در جهان، استقلال همسایگان خود را به‌رسمیت شناختند و اولین ملت قانونگذار در جهان هستند.[۱۶]
پیشینه قوم کُرد
بر اساس برخی از تحقیقات، قدیمی‌ترین ساکنین غرب ایران که تا جنوب کشور ترکیه امروزی، و شرق سوریه امتداد داشته، قوم کُرد بوده که با نام‌های «کورته»، «کردوک» و «کرتو» و در حدود 8000 سال پیش از میلاد در دامنه‌ی کوه جودی در آرارات، می‌زیسته‌اند.
سرزمین‌های کردنشین در زمان طولانی‌تری به اسلام پیوستند[۱۷] و خواهان حکومتی مستقل از اعراب بودند.[۱۸] در حمله مغول‌ها، شمار زیادی از مردم کُرد به‌دلیل نافرمانی در برابر ایلخانیان، کشته شدند. در دوره صفویان نیز سرزمین‌های کردنشین همواره عرصه جدال بین حکومت صفوی و عثمانی بود. در حکومت نادرشاه افشار، بخشی از اقوام کُرد با نام کردهای « چَمُشْگِزَك» به خراسان ایران کوچانده شدند که بعدها نام «زعفرانلو» را بر خود نهادند.[۱۹] همچنین برخی از مورخان معتقدند که حکومت زندیه را اقوام کُرد در ایران تأسیس کردند. در زمان پادشاهی کریم‌خان زند، برخی از طوایف کُرد به شیراز مهاجرت کردند.[۲۰] براساس معاهده‌ی «ارزروم» (1346ق)، منطقه ذهاب کردستان به دو بخش تقسیم شد و بخشی به ایران و بخش دوم (سلیمانیه) به عثمانی‌ها رسید.
موضوع تحدید مرزها بین دولت‌های ترکیه، عراق و ایران در آغاز قرن بیستم مستقیما بر سرنوشت اقوام کرد اثرگذار بود. در همان سال‌ها منطقه‌ی موصل، به کشور عراق واگذار شد و پُست‌های فرمانداری و ریاست دادگستری به مردم کُرد واگذار گردید. همچنین براساس کنفرانس‌های سور و لوزان، زبان کردی به‌عنوان زبان رسمی تمام ادارات منطقه کردستان تعیین شد. در پی تجزیه شدن حکومت عثمانی به کشورهای سوریه، لبنان، فلسطین، اردن، عراق و ترکیه، کردها تحت سلطه‌ی چندین کشور قرار گرفتند. به‌همین دلیل، اقوام کرد بارها جنبش‌های استقلال‌طلبانه را آغاز کردند که عموما بی‌نتیجه بود.[۲۱] با شروع جنگ بین ایران و عراق، احزاب مختلفی در کردستان اعلام خودمختاری کردند. حزب دموکرات کردستان عراق به رهبری بارزانی و احزاب کومله و اتحادیه میهنی کردستان، در راستای تشکیل حکومتی مستقل دست به‌کار شدند. دولت عراق، در روزهای پایانی جنگ با ایران، روستای کردنشین حلبچه را بمباران شیمیایی کرد و یک قتل‌عام تاریخی را رقم زد. در 1997م نیز ارتش ترکیه، به کردهای ساکن این کشور حمله کرد و حرکت استقلال‌طلبانه‌ی آن‌ها را سرکوب کرد.
پراکندگی قوم کُرد
امروزه کُردها به طوایف مختلفی تقسیم شده‌اند و در کشورهای ایران، ترکیه، عراق، ارمنستان، سوریه، اردن، و لبنان زندگی می‌کنند. کردهای ایران، بیشتر در مناطق کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و نیز خراسان سکونت دارند. از منظر برخی تاريخ‌نگاران، مردم کُرد در مجموع به چهار شاخه تقسیم شده‌اند: کرمانچ، لر، کلهر، گوران.[۲۲] در این تقسیم‌بندی، کرمانجی (کرمانجی شمالی، کرمانجی میانی و کرمانجی جنوبی) جزء زبان‌های کردی در نظر گرفته شده است.[۲۳]
در یک دسته‌بندی دیگر، کردهای خاورمیانه به سه گروه تقسیم می‌شوند: 1. عشایر کردستان مرکزی یا ترکیه (هکاری، بتلیس، عشایر کرد ارمنستان)؛ 2. عشایر کردستان جنوبی یا عراق (بابان و همه‌وند)؛ 3. عشایر کردستان ایران (مُکری، بنی‌اردلان، جاف و کلهر).[۲۴]
کردستان ترکیه
کردهای ترکیه بیشتر در قسمت شرقی این کشور سکونت دارند. همچنین بخش قابل توجهی از کردها در سراسر فلات آناتولی تا کرانه‌های دریای مدیترانه، به‌ويژه در استان‌های مرکزی آناتولی مانند استان قونیه، زندگی می‌کنند. کردهای ترکیه، عموما سنی و اندکی علوی هستند.[۲۵]
کردستان ایران
کردهای ایران، عموما در بخش‌های غربی و شمال‌غربی ایران متمرکز شده‌اند. در بسیاری از شهرهای استان آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، همدان، ایلام، خراسان، فارس و حتی کرمان و بلوچستان نیز اقوام کُردزبان سکونت دارند. برخی از این مردم، در تهران و مشهد زندگی می‌کنند.[۲۶] استان کرمانشاه بیش‌ترین جمعیت کرد در ایران را دارا است.[۲۷]
کردستان عراق
شمال و شمال‌شرقی عراق را عموما مناطق کردنشین تشکیل می‌دهد. اربیل، سلیمانیه و دهوک و بخش‌هایی از استان‌های نینوا، دیاله، کرکوک و صلاح‌الدین، از جمله مناطقی است که مردم کُردزبان سکونت دارند. تعداد کردها در بغداد و موصل نیز پرشمار است.
کردستان سوریه
کردها در سوریه، در جنوب اتوبانی که خط مرزی را تشکیل داده، سکونت دارند و با هم‌زبانان خود در ترکیه، در تماس هستند. برخی دیگر از مردم کرد در این کشور نیز، در دمشق، حماة و حلب حضور دارند.
طوایف کُرد در ایران
طایفه‌های کُردزبان در ایران که در سرتاسر این سرزمین پراکنده شده‌اند، به شرح زیر هستند:
طوایف «جهان بیگلو»، «عبدالملکی»، «کلبادی»، «خواجه‌وند»، «مدانلو»، و «کردهای بازگیر» در مازندران؛[۲۸] طوایف «کاکاوند» و «کردکوی» در گلستان؛ تیره‌های بزرگ کُردزبان به‌ویژه «عمارلو» در گیلان؛[۲۹] طوایف «زعفرانلو»، «ارامانلو»، «قراچورلو»، «عمارلو»، «شادلو»، «برقی‌پور»، «باوه نور» و «قیطول» در زنجان؛ هفت ایل کردتبار شامل «دلیکانلو»، «کلوکجانلو»، «احمدلو»، «شادلو»، «رشوند» و «مامانو» در اردبیل سکونت دارند.
طوایف «شادلو» و «قراچورلو» در گرمسار؛[۳۰] طوایف «کردبچه»، «جاودان»، «باجمانلو»، «سربندان»، «شادلو»، «سیلسپور»، «سیاه منصوری»، «زعفرانلو» و «ایزانلو» در قسمت‌هایی از دماوند، خوار و ورامین؛ همچنین کردهای «ایل خزل» در سایر نقاط تهران و بخش‌هایی از قزوین؛ طوایف «یاری‌بیگی»، «مافی»، «کرمانی»، «ولی‌یاری» و سایر طوایف کُردزبان نیز در قزوین زندگی می‌کنند.
طوایف «زعفرانلو»، «چمشگزک» «کلات» «ایل توپکانلو» و «ایل پهلوانلو» نیز از جمله طوایف و ایلات مهم کردزبان در خراسان هستند.
شش طایفه‌ی بزرگ کرد که عموما اهل حق و نیز شیعه هستند، شامل «چلبیانلو»، «محمدخانلو»، «حسین اوغلو»، «حاجی‌علیلو»، «قراچرلو» و «حسن‌بیگلو» در آذربایجان شرقی؛ کردهای «ایل جلالی»، «بیگ‌زاده»، «ایل پنیانشین»، «ایل شکاک»، «ایل میلان» و «هرکی»، «ایل زرزا»، «ایل سادات»، و سایر ایلات و طوایف خرد و کلان کرد در آذربایجان غربی؛ «ایل چهادولی»، «بهتویی»، «ایل جمور»، «کلهر»، «خزل» و «زنگنه» در همدان؛ ایلات «سرشیو»، «تیله کویی»، «اردلان»، «جاف»، «هلیلان» و طوایف کرد بانه، سقز، سنندج، طوایف «گروس»، «خواجه‌وند»، «سیاه منصور»، «کبودوند» و «گروسی»، طوایف منطقه کامیاران، و نیز قروه در منطقه کردستان؛ ایلات «باجلونو»، «دلفان»، «سلسله»، طوایف «طرهان» و «ایل چگنی» در لرستان، طوایف «گوران»، «نانکولی»، «شرفبیانی»، «کرندی»، و «ایل جمور» در کرمانشاه؛ همچنین سایر ایلات کُردزبان نیز در منطقه کرمانشاه پراکنده‌اند.
«ایل خزل»، «ایل ملکشاهی»، «ایل شوهان» و «ایل ارکوازی»، «ایل ریزه‌وند»، «ایل طولابی»، «ایل کلهر» و بخشی دیگر از ایلات و طوایف کرد در منطقه ایلام؛ «ایل خزل» و طایفه‌ای به‌نام «آل بو کرد»، «حسین‌خانی»، «زنگنه» و «کردزنگنه» نیز از طوایف معروف کرد در خوزستان هستند.
طایفه «کرونی» در استان فارس، و «ایل خزل» در مناطق نی‌ریز و مرودشت استان شیراز ساکن هستند؛ طایفه «جلیلوند» نیز در کرمانشاه هستند که روزگاری به کرمان کوچانده شده‌اند.
جمعیت کُرد
براساس آن‌چه در سرشماری 1975م، در سه کشور ترکیه، عراق و ایران صورت گرفته، جمعیت این قوم در هر کدام از این کشورها، به ترتیب 5.6، 5.3 و 8.5 میلیون نفر اعلام شد.[۳۱] دایره‌المعارف بریتانیکا نیز در 2004م، جمعیت کردهای ساکن در ایران، ترکیه و عراق را در مجموع، 15 میلیون نفر اعلام کرده است.[۳۲]
دین و مذهب قوم کُرد
منابع متعددی از زرتشتی بودن مردمان کُرد، در دوران ایران باستان، همچون سایر مردم ایران خبر داده‌اند. پس از ظهور اسلام در ایران، کُردها نیز مسلمان شدند و اکثریت آن‌ها از پیروان مذهب سنی شافعی هستند. طریقت‌های صوفیه نیز بین این مردم طرفدارانی دارد. طریقت های قادریه، نقشبندیه، اهل حق و یزیدی‌ها، از جمله طریقت‌های کُردزبانان در ایران است.[۳۳] در کرمانشاه، ایلام و خراسان، اکثریت کردها شیعه هستند.
زبان کُردی
زبان کردی با ادبیاتی گسترده، از جمله زبان‌های ریشه‌دار در ایرانِ پیش از اسلام است. کهن‌ترین سند برجای مانده از مردم کردستان، به زبان پهلوی اشکانی نوشته شده است. زبان کردی را در 5 گروه عمده دسته‌بندی می‌کنند:
1. شمالی یا کرمانجی؛ 2. میانی یا سورانی؛ 3. جنوبی یا کلهری؛ 4. زازاکی یا زازایی؛ 5. هورامی یا گورانی.
زبان کردی در عراق در کنار زبان عربی، کاملا رسمی است. در کشور ارمنستان نیز این زبان، به‌عنوان یک زبان اقلیت پذیرفته شده است. در ایران نیز زبان کردی به‌عنوان یک زبان محلی شناخته شده است؛ اما در ترکیه، با این‌که مردم بسیاری، کرد زبان هستند، هنوز این زبان به‌رسمیت شناخته نشده است. در کشور سوریه، زبان کردی در کنار زبان عربی در مدارس تدریس می‌شود.
کُرد در ادبیات ایران
واژه کُرد، همچون سایر واژگان کهن ایرانی، در ادبیات و زبان فارسی به‌کار رفته و شاعران و ادیبان از آن، بهره برده‌اند:
چو سیلاب خواب آمد و هر دو برد *** چه بر تخت سلطان چه بر دشت کرد[۳۴]
سپاهش ز رومی و از فارسی *** ز بحرین و از کرد و از قادسی[۳۵]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کرد، سایت گنجور.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه کرد، سایت گنجور.
- ↑ بهتویی، کرد و پراکندگی او در گستره ایران‌زمین، ۱۳۷۷ش؛
میرنیا، ایل‌ها و طایفه‌های عشایری کرد ایران، 1368ش؛
محمدی، سیری در تاریخ سیاسی کرد و کردهای قم، 1382ش؛ مینورسکی، کردها نوادگان مادها، 1382ش؛
سیسیل جی، کردها، ترک‌ها، عرب‌ها، 1367ش، ص13؛
نیکیتین، کرد و کردستان، 1363ش، ص42-51. - ↑ معين، برهان قاطع، ج3، ص1615؛ فرهنگ معين، ج3، ص2938.
- ↑ نیکیتین، کرد و کردستان، 1363ش، ص65.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، ضحاک، بخش2، بیت25، سایت گنجور.
- ↑ Wladimir Ivanon, "The Gabrdi dialect spoken by the Zoroastrians of Persia, 1940, P. 42. Richard Frye, "The Golden age of Persia", 1975, P. 111.
- ↑ KĀR-NĀMAG Ī ARDAŠĪR Ī PĀBAGĀN, Encyclopaedia Iranica.
- ↑ Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, 2009, p.1-58.
- ↑ دينوري، اخبار الطوال، ترجمة صادق نشأت، 1346ش، ص5.
- ↑ مسعودي، التنبيه و الاشراف، 1349ش، ص84.
- ↑ مسعودي، التنبيه و الاشراف، 1349ش، ص85.
- ↑ Encyclopedia of Islam, Vol v, "kurd, Kurdistan", p. 447.
- ↑ Strabo, The Geography of strabo, tr, Horace Leonard Jones1966, vol, VII, 231.
- ↑ ياسمي، كرد و پيوستگي نژادي و تاريخي او، 1363ش، ص94-95.
- ↑ کشاورز، تاریخ ماد دیاکونوف، 1345ش.
- ↑ مسعودي، مروج الذهب، 1378ش، ج1، ص676.
- ↑ ابن‌اثير، الكامل فی التاریخ، 1385ق، ج7، ص264.
- ↑ Encyclopedia of Islam, Vol v, "kurd, Kurdistan", p.455-458.
- ↑ Encyclopedia of Islam, Vol v, "kurd, Kurdistan", p.461.
بدليسي، شرفنامه، 1343ش، ص424. - ↑ ايگلتون، جمهوري 1946 كردستان، 1400ش؛
احمدي، قوميت و قوم‌گرايي در ايران، 1378ش، ص3. - ↑ بدليسي، شرفنامه، 1343ش، ص23-24.
- ↑ V. Minorsky, "The Guran", Vol. 11, No. 1, 1943, p. 75-10.
- ↑ نيكيتين، كرد و كردستان، 1366ش، ص344-377.
- ↑ افشار سیستانی، تاریخ تمدن اقوام آریایی، 1387ش؛ سعیدیان، سرزمین ومردم ایران، 1377ش.
- ↑ اسدی، فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی)، ۱۳۹۱ش، ص۱۰۶.
- ↑ زارعی، «کرمانشاه؛ پرجمعیت‌ترین شهر کردنشین ایران»، خبرگزاری مهر.
- ↑ ستوده، نامنامه‌ی ایلات و عشایر و طوائف، 2006م.
- ↑ «تاریخچه قوم کرد»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ شاه اویسی، «پراکندگی کردان ایران»، خبرتولز.
- ↑ برويين‌سن، جامعه‌شناسي مردم كرد، 1378ش، ص25-27.
- ↑ Britanica, 2004.
- ↑ سیسیل جی، کردها، ترک‌ها، عرب‌ها، 1367ش، ص76.
- ↑ سعدی، بوستان، باب ششم در قناعت، بخش11، حکایت مرد کوته‌نظر و زن عالی‌همت، بیت18، سایت گنجور.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، پادشاهی شاپور ذوالاکتاف، بخش2، بیت3، سایت گنجور.
منابع
- ابن‌اثير، الكامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، دار بیروت، 1385ق.
- احمدي، حميد، قوميت و قوم‌گرايي در ايران، تهران، نی، 1378ش.
- اسدی، علیرضا، فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه (پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی) به انضمام تاریخ و زبان استان ایلام قبل از اسلام، ایلام، جوهر حیات، ۱۳۹۱ش.
- افشار سیستانی، ایرج، تاریخ تمدن اقوام آریایی، تهران، نگارستان، چ1، 1387ش.
- ايگلتون، ويليام جونير، جمهوري 1946 كردستان، ترجمة سيد محمد صمدي، تهران، مادیار، 1400ش.
- بدليسي، شرف‌الدين، شرفنامه، به‌تحقیق محمد عباسي، تهران، بی‌نا، 1343ش.
- برويين‌سن، مارتين‌وان، جامعه‌شناسي مردم كرد، ترجمة ابراهيم يونسي، تهران، پانیذ، 1378ش.
- بهتویی، مرتضی، کرد و پراکندگی او در گستره ایران‌زمین، تهران، حیدر بهتویی، ۱۳۷۷ش.
- «تاریخچه قوم کرد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 12 اسفند 1393ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 25 آذر 1400ش.
- دينوري، ابوحنيفه، اخبار الطوال، ترجمة صادق نشأت، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.
- زارعی، مهدی، «کرمانشاه؛ پرجمعیت‌ترین شهر کردنشین ایران»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 4 فروردین 1391ش.
- ستوده، منوچهر، نامنامه‌ی ایلات و عشایر و طوائف، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، 2006م.
- سعدی، بوستان، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 آذر 1400ش.
- سعیدیان، عبدالحسین، سرزمین ومردم ایران، تهران، علم و زندگی، 1377ش.
- سیسیل جی، ادموندز، کردها، ترک‌ها، عرب‌ها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، روزبهان، 1367ش.
- شاه اویسی، حسین، «پراکندگی کردان ایران»، خبرتولز، تاریخ بارگذاری: 21 دی 1390ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 25 آذر 1400ش.
- فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 24 آذر 1400ش.
- کشاورز، کریم، تاریخ ماد دیاکونوف، تهران، بنگاه، 1345ش.
- محمدی، آیت، سیری در تاریخ سیاسی کرد و کردهای قم، قم، پرسمان، 1382ش.
- مسعودي، علي بن حسين، التنبيه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاينده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش.
- مسعودي، علي بن حسين، مروج الذهب، تهران، علمی و فرهنگی، 1378ش، چ6.
- معين، محمد، برهان قاطع، تهران، امیرکبیر، 1393ش.
- معين، محمد، فرهنگ معين، تهران، بهزاد، دبیر، 1390ش.
- میرنیا، علی، ایل‌ها و طایفه‌های عشایری کرد ایران، تهران، نسل دانش، 1368ش.
- مینورسکی، ولادیمیرفئودودوویچ، کردها نوادگان مادها، تهران، ژیار، 1382ش.
- نیکیتین، واسیلی، کرد و کردستان، ترجمه محمد قاضی، تهران، درایت، 1363ش.
- ياسمي، رشيد، كرد و پيوستگي نژادي و تاريخي او، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
- Britanica, 2004.
- Encyclopedia of Islam, New edition, Vol v, "kurd, Kurdistan"
- G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, 2009.
- Kar-namag I Ardasir I pabagan, Encyclopaedia Iranica.
- Richard Frye, "The Golden age of Persia", Phoneix Press, 1975.
- Strabo, The Geography of strabo, tr, Horace Leonard Jones, London, 1966, vol, VII.
- V. Minorsky, "The Guran", BSOAS, University of London, Vol. 11, No. 1, 1943.
- Wladimir Ivanon, "The Gabrdi dialect spoken by the Zoroastrians of Persia", Published by G. Bardim, 1940.