کم‌رویی در کودکان

کم‌رویی در کودکان؛ یک الگوی رفتاری طبیعی و همراه با ناراحتی و اضطراب در کودکان هنگام تعامل با دیگران.

کم‌رویی به‌عنوان یک الگوی رفتاری، مانع شکوفایی استعدادها و زمینه‌ساز شکست فرد در بسیاری از موقعیت‌های زندگی است. این مسئله می‌تواند ریشه در علل جسمانی، محیط خانواده، شرایط اجتماعی و رسانه‌های اجتماعی داشته باشد. اثرات زیانبار کم‌رویی در همه موقعیت‌های زندگی نظیر تحصیل، اشتغال، زندگی زناشویی و روابط اجتماعی خود را نشان می‌دهد. استفاده از تکنیک‌های روانشناختی، ورزش و بازی‌درمانی برای کودکان، از شیوه‌های متداول برای درمان کم‌رویی است.

مفهوم‌شناسی

کم‌رویی یک الگوی رفتاری طبیعی اما ناسالم است که فرد در زمان مواجهه و ارتباط با دیگران خصوصاً افراد غریبه و ناآشنا یا موقعیت جدید، احساس ناراحتی، اضطراب، و تا حدی ترس کرده و در ابراز احساس، رفتار و یا افکارش با مشکل روبه‌رو می‌شود. کودک خجالتی، در موقعیت‌های ناآشنا و زمان گفت‌وگو با دیگران عصبی و مضطرب می‌شود. همچنین زمانی که تصور کند در کانون توجه اطرافیان قرار گرفته، پریشان می‌شود.

علل کم‌رویی درکودکان

والدین کم‌رو

والدین خجالتی کودکان خجالتی تربیت می‌کنند. این مسئله هم از طریق یادگیری مشاهده‌ای اتفاق می‌افتد و هم انتقال ژنتیکی زمینه‌ساز کم‌رویی در کودکان می‌شود.

تعارضات زناشویی

اختلافات و تعارضات زناشویی تعادل زندگی را به هم می‌ریزد. این مسئله بر روح و روان کودک بی‌تأثیر نیست. تا زمانی که پدر و مادر درگیر مشکلات ارتباطی هستند کودک تعادل روحی خود را از دست داده و زمینه ایجاد مشکلاتی نظیر پرخاشگری، کمبود عزت‌نفس و کم‌رویی فراهم است.

خانواده انتقادگر یا کمال‌پرست

توقع بیش از حد داشتن و یا انتقاد و سرزنش مستمر و حتی یک تجربه اجتماعی منفی مانند دست و پا چلفتی خطاب شدن باعث تخریب حرمت نفس و کمرویی کودک می شود. در واقع کودک کم‌رو، به دیگران و شرایط اطمینان ندارد و ترس آن را دارد که مورد انتقاد و سرزنش قرار بگیرد و نگران این است که مرتکب خرابکاری و اشتباه شود از این رو ترجیح می‌دهد که بیشتر تنها باشد و روابطش با دیگران را کاهش دهد.

وجود معضلات اجتماعی درخانواده

مشکلات و آسیب‌هایی نظیر فقر، اعتیاد و طلاق پدر و مادر می‌تواند موجب خجالت و کم‌رویی کودک شود. این موانع، قدرت جسارت را از کودک می‌گیرند و او شرم می‌کند از اینکه بخواهد اقدامی انجام دهد.

جابجایی محل زندگی یا تحصیل کودک

در سنین دبستان و راهنمایی دوستی‌ها بسیار قوی و نسبتاً پایدار بوده و جابجایی کودک می‌تواند در تکامل اجتماعی او اثرات منفی داشته باشد. چرا که بسیاری از کودکان وقتی وارد محیط جدید می‌شوند نمی‌توانند خود را با آن محیط تطبیق کنند و تا این کودک بخواهد خود را با شرایط وفق دهد دوباره مجبور به جابجایی می‌شوند و این رفته‌رفته کودک را کم‌رو و خجالتی بار می‌آورد.

خانواده سرد و بی‌تفاوت

مهم‌ترین اصل در تکامل عاطفی، ابراز عشق و محبت بی‌قید و شرط والدین به کودک است. توجه و محبت به کودک نه‌تنها موجب لوس‌شدن او نمی‌شود بلکه از آن نیز جلوگیری می‌کند. کودکی که هسته ارزشمندی او به‌درستی توسط والدین شکل گرفته باشد، نگران برقراری ارتباط با دیگران نیست و به‌دلیل درک بهتر احساسات و عواطف دیگران و ابراز احساسات خود، در دوست‌شدن و تعامل درست موفق تر عمل خواهد کرد.

زیر ذره‌بین بودن

اصولاً هر موقعیتی که سبب توجه بیش از حد دیگران به کودک شود و به‌اصطلاح فرد زیر نورافکن قرار گیرد از جمله وجود مسابقه یا اشاره‌کردن به فرد در میان جمع می‌تواند موجب بروز خجالت و کم‌رویی شود. در این زمینه همراهی والدین می‌تواند مانع بروز مشکل باشد.

نشانه‌های کم‌رویی

دشواری در گفتار، لرزش صدا، خستگی، احساس ضعف بیش از حد، کند شدن حواس، کاهش هوشیاری، نداشتن دوست صمیمی، عدم توانایی در ابراز همدلی، اصرار بیش از حد و تحمیل نظرات خود به دیگران، عدم توانایی در شروع و یا حفظ گفت‌وگو با دیگران، نادیده گرفته شدن یا مورد سوء استفاده قرار گرفتن از مهم‌ترین نشانه‌های کم‌رویی به‌شمار می‌رود.

راهکارهای مقابله با کم‌رویی

الف: اجتناب از اشتباهات تربیتی

برچسب‌زدن و به‌كار بردن عناوینی مانند «خجالتى» و «بى‌عرضه»، موجب القای حس ناتوانى فاصله گرفتن بیشتر فرد از جمع می‌شود. تمسخر نیز مانند برچسب زنی باعث استمرار روحیه کم‌رویی است. از دیگر اشتباهات تربیتی، مقایسه کودک با دیگران و برجسته‌سازی این نقص‌ها در ارتباط با ویژگی‌های مثبت دیگران است. علاوه بر این، سرزنش و توبیخ باعث کاهش جرأت‌مندی و استمرار کم‌رویی است. در مقابل، کوچک‌ترین حرکت و رفتار مغایر با خجالت کشیدن و کم‌رویی فرد باید مورد تحسین قرار گیرد.

ب: ایجاد احساس امنیت، اطمینان و اعتماد

هرگز نبايد تحرّك و كنجكاوى کودکان يك امر منفى تلقّى شود. اين نگرش، مخصوصاً اگر همراه با مجازات و تنبيه باشد، شور و تحرّك را از آن‌ها گرفته و رفته‌رفته بر اثر تهديدها و پرخاشگرى‌ها، گوشه‌گير شده و از صحنه اجتماع دور می‌شوند. حركات كنجكاوانه کودک و تحرّك فراوان امری طبیعی است که زمینۀ رشد و بالندگى آنها را فراهم می‌سازد.

یکی از جنبه‌های ذهنی فرد خجالتی و کم‌رو، داشتن تردید نسبت به خود، دیگران و شرایط است. از این رو تقویت رفتارهای مثبت و درگیر کردن آنان در بازی‌های گروهی که نیازمند همکاری با دیگران است بسیار راه‌گشا است.

ج: تقویت عزت نفس و اعتماد به نفس

ایجاد احساس ارزشمندی و کارآمدی در فرد کم‌رو از مهم‌ترین شیوه‌های اصلاح این الگوی رفتاری منفی است. تقویت اراده، كوشـا بـودن، فعال بـودن، داشتن حس رقابـت، تحمـل‌پـذیری و خویشـتن‌داری در کنار مسئولیت‌پذیری راه‌های رسیدن به یك اعتماد به نفس قوی اسـت تا فرد بتواند بر کم‌رویی غلبه کند.

د: آموزش مهارت‌های اجتماعی

در روان‌شناسی برای تبدیل رفتار و عمل کودکان به یک مهارت، به چهار اصل توجه می‌شود: تمرین، تشویق ،تذکر و تحریک.

تشويق به شركت در اردوها، تشويق فرزندان براى حضور در جمع، حتى در جمع‌هاى بسيار كوچك، احساس كم‌‌رويى را از آنان دور مى‌كند. دادن آگاهی و مهارت‌های لازم گاهى به هنگام شركت فرزندان در يك جمع، مثلاً در يك جشن و يا هنگامى كه قرار است با همسن و سالان خود با وسيله‌اى خاص بازى كنند و يا به تفريح بپردازند لازم است قبلاً آگاهى كافى به آنها داده شود تا بتوانند در موقعيت و شرايط جديد با آمادگى كامل، حضور فعال داشته باشند. علاوه بر این، برای اینکه یک واکنش و رفتار نامناسب را برطرف کنیم باید واکنش و رفتار مناسبی جایگزین آن شود.

کم‌رویی در آموزه‌های اسلامی

در روایتی، حیا و شرم دو گونه عنوان شده است؛ اولی شرم راستین و منطقی که انسان‌ها بر اساس فطرت خود باید از اعمال زشت، ابراز تنفر و از انجام دادن آن خودداری کنند؛ این حیا را حیای عقل می‌گویند. نوع دیگر حیا که از روحیات منفی دانسته می‌شود آن است که شخصی چیزی را نداند و از سؤال کردن از دیگران نیز دچار شرم شود. چنین شخصی دچار کم‌رویی است و این روحیه زیان‌آور بوده و مانع رشد انسان است. امام علی نیز در نهج‌البلاغه ترس از چیزی را مانعی برای رسیدن به آن معرفی کرده است. شرم نیز به‌خاطر جلوگیری از درخواست و سؤال زمینۀ محروم‌ شدن را فراهم می‌سازد.

منابع

• افروز، غلامعلی، «کم‌رویی و روش‌های درمان»، مجله پیوند، شماره 185، 1373ش.
• رجبی، فاطمه، «کم‌رویی در کودکان»، نشریه رشد آموزش پیش‌دبستانی، ش 20، 1392ش.
• دشتی، ‌محمد،‌ ترجمه نهج‌البلاغه، قم، مشهور، 1379ش.
• راستگو، عطاالله، «کم‌رویی و خجالت»، مجله روانشناسی شادکامی موفقیت، ش 75، 1389ش.
• ساداتیان، سیداصغر، مهارت‌های زندگی (برای کودکان)، تهران، ما و شما، 1401ش.
• قاسمی، محمدعلی، دوران طلایی تربیت، قم، نورالزهرا، 1397ش.
• کلینی، محمد بن ‌یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق.
• لواسانی، محمدرضا و آذربایجانی، مسعود، «الگوی اعتماد به نفس در اخلاق اسلامی»، فصلنامه مطالعات اسلام و روان‌شناسی، ش10، س6، 1391ش.