کهگیلویه و بویراحمد
کهگیلویه و بویراحمد؛ استانی زیبا و لُرنشین در جنوب غربی ایران
کهگیلویه و بویراحمد، استانی در قسمت جنوب غربی ایران با مرکزیت شهر یاسوج است. این استان، در 1342ش، با نام فرمانداری کل کهگیلویه و بویراحمد به مرکزیت شهر یاسوج، شامل شهرستان‌های بویراحمد سردسیر (از استان فارس) و کهگیلویه (از استان خوزستان) تشکیل شد و در 1355ش، با نام استان کهگیلویه و بویراحمد به جمع استان‌های ایران درآمد.[۱]
ریشه نام کهگیلویه و بویراحمد
برخی از کارشناسان، ریشه نام کهگیلویه را کوهستان‌های موجود در این استان می‌دانند که تقریبا به‌صورت موازی و در راستای یکدیگر قرار گرفته و به آن‌ها «کیلویه» می‌گویند. برخی دیگر معتقدند که درختان گیالک (زالزالک) در این منطقه بسیار می‌روید. پس از افزودن «یه» به انتهای واژه گیالک، نام این منطقه رفته‌رفته به کهگیلویه تغییر کرد. برخی دیگر، ریشه آن را، در کنار هم قرار گرفتن واژگان «کوه»، «گیل» و «اویه (پسوند مکان)» می‌دانند که به‌معنای «منطقه کوهستانی گیل» است.
ریشه نام بویر احمد را نیز ترکیبی از دو کلمه «بویر» به‌معنی ده هزار و «احمد» یا «حمد» دانسته‌اند که به‌معنی همیشه و همواره است. ترکیب این دو واژه را می‌توان به‌معنای «مردمانی که همواره با تعداد ده هزار نفر زندگی می‌کنند» دانست.[۲]
همسایگان کهگیلویه و بویراحمد
این استان، از سمت شمال با استان چهارمحال و بختیاری، از سمت غرب با استان خوزستان، از سمت جنوب شرقی با استان فارس، از طرف شمال شرق با استان اصفهان و از سمت جنوب با استان بوشهر همسایگی دارد.[۳]
مختصات جغرافیایی کهگیلویه و بویراحمد
مختصات جغرافیایی این استان در حدود '56 ْ29 تا '29 ْ31 عرض شمالی و '53 ْ49 تا '53 ْ51 طول شرقی است. وسعت این خطه از ایران نیز در حدود 16249 کیلومترمربع است که شامل 1 درصد از مساحت کل ایران می‌شود.[۴]
تقسیمات کشوری کهگیلویه و بویراحمد
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان کهگیلویه و بویراحمد دارای 9 شهرستان، 16 بخش، 41 دهستان و 16 شهر است. شهرستان‌های این استان شامل کهگیلویه (به مرکزیت دهدشت)، بویراحمد (به مرکزیت یاسوج)، دِنا (به مرکزیت سی‌سخت)، گچساران (به مرکزیت دوگنبدان)، بهمئی (به مرکزیت لیکک) و چرام، لنده، باشت و مارگون با مرکزیتی به‌همین نام‌ها است.[۵] از دهستان‌های مهم این استان نیز می‌توان به بهمئی گرمسیر، طیبی گرمسیر، بویراحمد گرمسیر، بهمئی سرحدی ، بویراحمد سردسیر، طیبی سرحدی، بویراحمد سرحدی، چرام، بهمئی سردسیر و دشمن زیاری اشاره کرد.[۶]
موقعیت طبیعی کهگیلویه و بویراحمد
استان کهگیلویه و بویراحمد، از جمله استان‌های ناهموار در ایران است. چهار پنجم مساحت این استان را ناهمواری‌ها و کوهپایه‌ها و مابقی آن را دشت‌ها و مناطق هموار تشکیل داده‌اند. از جمله ارتفاعات این استان می‌توان به ارتفاعات دینار که دارای قله‌های بلند (دِنا با ارتفاع 4332 متر)، یخچال‌های طبیعی و نیز سرچشمه‌ی رودهای مهم و بزرگی همچون «کر» و «آبگرم» است، ارتفاعات کوه «نیر» یا کوه نور که در مناطق مرکزی استان حضور دارند، کوه «خامی»، کوه «خائیز/ خیز» و کوه «دل‌افروز»، اشاره کرد.[۷]
اقلیم کهگیلویه و بویراحمد
از آن‌جایی که استان کهگیلویه و بویراحمد، استانی کوهستانی است، تنها در برخی از نقاط این استان که با استان‌های بوشهر و خوزستان، هم‌مرز است، ارتفاع زمین بین 200 تا 500 متر از سطح دریا فاصله داشته و در سایر نقاط حداقل ارتفاع زمین، بیش از 500 متر است.[۸] این تفاوت ارتفاع در نقاط مختلف استان، موجب حضور آب و هوایی متنوع در کهگیلویه و بویراحمد شده است. قله‌های بلند در این منطقه، همچون دیواره‌ای بلند در برابر توده‌های جوی قرار گرفته و همین منجر به ایجاد مناطق سردسیری و گرمسیری به‌صورت همزمان در این استان شده است. در نواحی سردسیر این استان، بارش برف و باران بسیار زیاد است و پوشش گیاهی مناسبی از جمله جنگل‌های بلوط، کیکُم، بادام و سروکوهی در آن وجود دارد.[۹] ناحیه گرمسیری نیز در مسیر وزش بادهای گرم خوزستان قرار گرفته و آب و هوایی خشک و گرم دارد. میزان بارندگی در نواحی گرمسیری، اندک است.[۱۰]
منابع آبی کهگیلویه و بویراحمد
استان کهگیلویه و بویراحمد، در قسمت شمال غربی حوضه‌ی آبریز بزرگ خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته است. [۱۱] رودخانه‌های بسیاری در این استان جریان دارند که به‌واسطه‌ی عبور آن‌ها از قعر دره‌ها، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله رودهای مهم این استان، می‌توان به «مارون» که با رود «جرّاحی» پیوند خورده و به خلیج فارس می‌ریزد؛ رود «بشار» که با پیوند به چند رود دیگر از سمت اهواز به خلیج فارس می‌ریزد؛ رود «خیرآباد» که در مسیر راه با رود زهره پیوند خورده و در نهایت با نام رود «هندیجان» به خلیج فارس می‌ریزد، اشاره کرد. در سال‌های اخیر، به‌منظور ذخیره آب و تولید برق، بر روی برخی از رودخانه‌های این استان، سدهایی احداث کرده‌اند.[۱۲]
جمعیت کهگیلویه و بویراحمد
این استان، از جمله استان‌های کم‌وسعت و کم‌جمعیت در ایران است. جمعیت این استان در سال تأسیس، در حدود 244370 تن بود که در 1375ش، به 544356 تن رسید. در سرشماری 1385ش نیز جمعیت این استان، در حدود 695099 تن اعلام شد.[۱۳] سرشماری 1395ش، تعداد نفوس این استان را در حدود 713052 نفر اعلام کرد که 50 درصد از آن‌ها در شهرستان بویراحمد و مابقی در سایر شهرستان‌های این استان سکونت دارند.
ایلات کهگیلویه و بویراحمد
کهگیلویه و بویراحمد، همواره شاهد زندگی عشایری و کوچ ایلات مختلفی از مناطق سردسیر به گرمسیر آن، و بالعکس بوده است. به‌دلیل ویژگی‌های جغرافیای طبیعی این استان، مورخان برای این منطقه، پیشینه‌ای چند هزار ساله در نظر گرفته‌اند.
6 ایل معروف بویراحمد، بهمئی، طیبی، دشمن زیاری، چُرام، دشت و بابویی در این استان زندگی و حرکت می‌کنند. اغلب مردمان عشایر، به دامداری و تولید صنایع دستی مشغول هستند.
امکانات کهگیلویه و بویراحمد
در این استان، علاوه بر داشتن زمینه‌های مساعد برای دامداری و کشاورزی، ذخایر عظیم نفت و گاز نیز وجود دارد.[۱۴] از نظر منابع طبیعی، استان کهگیلویه و بویراحمد، از جمله مناطق بسیار غنی در ایران است. 20 درصد از نفت و گاز ایران، 10 درصد از روان‌آب‌ها، 8 درصد از جنگل‌ها، 2000 گونه گیاهی و بیش از 450 گونه گیاهان دارویی در این استان قرار دارد.[۱۵]
گردشگری کهگیلویه و بویراحمد
استان کهگیلویه و بویراحمد، علاوه بر اقلیم متنوع و مساعد خود، دارای چشم‌اندازهای طبیعی بسیاری همچون رودها، چشمه‌سارها، تالاب‌ها، دریاچه‌ها و جنگل‌های متنوع است. یخچال‌های طبیعی این استان نیز، محلی جذاب برای طرفداران تفریحات زمستانی است.[۱۶]
باغ گردشگری چشمه بلقیس چرام، آبشار بهرام‌بیگی، تنگ پیرزال، بقعه امامزاده «بی‌بی حکیمه»، سرچشمه چنارستان سفلی، آبشار و طبیعت روستای شهنیز، شهر زیبای سی‌سخت، گورستان سه طبقه، تل چگاه، آب گرمون، آب شوران، آب انبارها، کاروانسراها، قلعه‌ها، حمام کهیار دهدشت، دژ سلیمان، روستای پلکانی و باغستانی مارین، غارهای موجود در این استان، دشت‌های سرسبز، پل‌ها و برج‌های تاریخی به‌جا مانده از گذشته و سایر اماکن طبیعی و جغرافیایی را می‌توان در زمره‌ی جذابیت‌های گردشگری این استان به‌شمار آورد.
زبان مردم کهگیلویه و بویراحمد
ساکنان اولیه‌ی این منطقه، ایلامیان بودند. پس از آن‌که آریایی‌های پارس بر این منطقه مسلط شدند، زبان آن‌ها نیز به پارسی قدیم تغییر یافت. در دوره حکومت ساسانیان، زبان رایج در این منطقه «زبان پهلوی» شد که هنوز هم مردم این استان به زبان قدیم پارسی پهلوی با گویش لری صحبت می‌کنند.
از آن‌جایی که نژاد مردم لرستان، ایلام، ممسنی، کهگیلویه و بویراحمد، یکی است، زبان رایج بین این مردم نیز یکسان است. مردم در این منطقه، «لُر تبار» هستند. ساختار اجتماعی و فرهنگی مردم این منطقه، عشایری است که هنوز در قالب شهرنشینی نیز، موقعیت اجتماعی و شناسایی افراد بر اساس وابستگی ایلی آن‌ها تعیین می‌گردد، اما تمامی آن‌ها به گویش لُری صحبت می‌کنند.
سوغات کهگیلویه و بویراحمد
عمده‌ی محصولات تولیدی در این منطقه، غلات دیمی، برنج، حبوبات، لبنیات، پشم و پوست است.[۱۷] از مهمترین ره‌آوردهای این منطقه می‌توان به گردو، عسل، انگور، ماهی قزل‌آلا و انواع گیاهان دارویی از جمله میخک اشاره کرد. این استان در تولید گردو، از جمله مناطق برجسته در ایران محسوب می‌شود. استان کهگیلویه و بویراحمد، یکی از قطب‌های تولید عسل در ایران است.[۱۸]
خوراک مخصوص کهگیلویه و بویراحمد
این استان، دارای غذاها و خوراکی‌های مخصوص و متعددی است، شامل: آش کارده، شله ماشکی، شله شیری، شله ماسی/ شله دودی، نان بلوط، آش دنگو و شله لیزک.[۱۹]
پانویس
- ↑ اميراحمديان، تقسيمات كشوري، 1382ش، ص99 و 100.
- ↑ نوبان، جغرافیایی در بستر زمان، 1376ش، ص۴۱۴.
- ↑ سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان کهگیلویه و بویراحمد)، 1384ش، ص1.
- ↑ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، 1384ش، ص49.
- ↑ دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، 1384ش.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کهکیلویه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي کوه‌هاي كشور،ج2، 1379ش، ص449 و 450.
- ↑ اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، نقشه جغرافیای طبیعی استان کهگیلویه و بویراحمد، 1379ش، ص 48
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي (وزارت آموزش و پرورش)، جغرافياي استان کهگیلویه و بویراحمد 1381ش، ص10.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي (وزارت آموزش و پرورش)، جغرافياي استان کهگیلویه و بویراحمد1381ش، ص6.
- ↑ سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملي ايران)، نگارش دوم، 1382ش، ص9 و 11.
- ↑ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي (وزارت آموزش و پرورش)، جغرافياي استان کهگیلویه و بویراحمد 1381ش، ص26 و 30 و 31.
- ↑ مركز آمار ايران، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های 75-1335، 1382ش، ص20؛
مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، 1382ش، ص184. - ↑ مطیعی‌لنگرودی، جغرافیای اقتصادی ایران (صنایع)، ویرایش دوم، 1384ش، ص86 و 87.
- ↑ اسلامی، « کهگیلویه و بویراحمد؛ استانی که همه چیز دارد و هیچ ندارد/ رتبه آخر توسعه‌یافتگی»، خبرگزاری مهر؛
«کهگیلویه و بویراحمد دارنده 20 درصد ذخایر نفت و گاز و 10 درصد روان‌آب‌های کشور»، وب‌سایت تحلیل بازار. - ↑ مطیعی‌لنگرودی، جغرافیای اقتصادی ایران (صنایع)، ویرایش دوم، 1384ش، ص54-56.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه کهکیلویه، سایت واژه‌یاب.
- ↑ «سوغات و خوراکی‌هایی که سفر به کهگیلویه و بویراحمد را ماندگار می‌کند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «سوغات و خوراکی‌هایی که سفر به کهگیلویه و بویراحمد را ماندگار می‌کند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
منابع
- اسلامی، شریف، « کهگیلویه و بویراحمد؛ استانی که همه چیز دارد و هیچ ندارد/ رتبه آخر توسعه‌یافتگی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 22 آبان 1393ش.
- اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، نقشه جغرافیای طبیعی استان کهگیلویه و بویراحمد، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1379ش.
- اميراحمديان، بهرام، تقسيمات كشوري، چ1، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1382ش.
- دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، تهران، دفتر تقسیمات کشوری (وزارت كشور)، 1384ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 دی 1400ش.
- نوبان، مهرالزمان، جغرافیایی در بستر زمان، تهران، ما، 1376ش.
- سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي (وزارت آموزش و پرورش)، جغرافياي استان کهگیلویه و بویراحمد، چ3، تهران، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، 1381ش.
- سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، چ2، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1384ش.
- سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي کوه‌هاي كشور، چ1، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1379ش.
- سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان کهگیلویه و بویراحمد)، چ1، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
- سازمان نقشه‌برداری کشور، اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملي ايران)، نگارش دوم، چ1، تهران، سازمان نقشه برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
- «سوغات و خوراکی‌هایی که سفر به کهگیلویه و بویراحمد را ماندگار می‌کند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 8 اسفند 1396ش.
- «کهگیلویه و بویراحمد دارنده 20 درصد ذخایر نفت و گاز و 10 درصد روان‌آب‌های کشور»، وب‌سایت تحلیل بازار، تاریخ بارگذاری: 14 بهمن 1398ش.
- مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
- مركز آمار ايران، توزیع و طبقه‌بندی جمعیت شهرهای ایران در سرشماری‌های 75-1335، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
- مطیعی‌لنگرودی، حسن، جغرافیای اقتصادی ایران (صنایع)، ویرایش دوم، چ4، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، 1384ش.