گلستان (استان)

گلستان (استان)؛ از استان‌های شمالی ایران

گلستان، استانی در شمال شرقی ایران است. بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهرستان این استان، گرگان، مرکز گلستان، است. مذهب اکثریت مردم در این استان، تشیع و اقلیت تسنن نیز در آن حضور دارند.

همسایگان گلستان

استان گلستان، از شمال با کشور ترکمنستان، از غرب با دریای مازندران و استان مازندران، از سمت جنوب و جنوب شرقی با استان سمنان و از سمت شرق با استان خراسان شمالی، مرز مشترک دارد.

مختصات و وسعت گلستان

استان گلستان در مختصات جغرافيايي '30 ˚36 تا '08 ˚38 عرض شمالي و '51 ˚53 تا '19 ˚56 طول شرقي جای گرفته و با وسعت 20 هزار کیلومتر مربع، در حدود 3.1 درصد از کل مساحت کشور ایران است.

تقسیم‌بندی گلستان

براساس آخرین تغییرات کشوری، استان گلستان، به 14 شهرستان (آزادشهر، آق‌قلا، بندر گز، بندر تركمن، گمیش‌تپه، راميان، علي‌آباد، گالیکش، مراوه تپه، كردكوي، كلاله، گرگان، گنبد كاووس و مينودشت)، 27 بخش، 60 دهستان و 29 شهر تقسیم شده است.

جغرافیای گلستان

سرزمین هموار گلستان، شامل دشت‌های معروف و بزرگ «گرگان» و «ترکمن صحرا» است. رودهای گرگان، اترک و سایر رودهای بزرگ و کوچک، در این دشت‌ها جریان دارند. فقط در نقاط مرزی جنوب و شرق این استان، ارتفاعات و مناطق کوهستانی رشته‌کوه «البرز» قرار دارد که این استان را از استان‌های خراسان شمالی، سمنان و مازندران جدا کرده است. این سلسله کوه‌ به‌شکل نواری هلال مانند از استان مازندران شروع و درنهایت به قله‌های آلاداغ، بینالود و هزار مسجد متصل می‌گردد. استان گلستان از نظر میزان ارتفاع، به 2 قسمت متمایز تقسیم می‌شود: 1. منطقه‌ای که دشت‌ مانند است و ارتفاع آن بین 26 تا 300 متر در اختلاف است. این قسمت، شامل کوهپایه‌ها و تپه‌هایی است که درواقع بقایای آبرفت‌های کهن هستند و به دیواره کوهستانی جنوب و شرق این استان متصل شده‌اند. 2. مناطق کوهستانی که ارتفاع برخی از قله‌های آن عبارت‌اند از: قله شاه‌کوه (3910 متر)؛ قله پیرگرده (3204 متر)؛ قله چل‌چلی (3111متر)؛ قله کوه‌ابرو (2875 متر) و قله خوش‌ییلاقی (2802 متر). موقعیت جغرافیایی استان گلستان در حوضه آبریز دریای خزر واقع شده و رودهای جاری پس از آبیاری دشت‌های وسیع این استان، به دریای خزر سرازیر می‌شوند.

آب و هوای گلستان

استان گلستان به‌دلیل موقعیت جغرافیایی آن، نزدیکی به دریا و قرار گرفتن در مسیر توده‌های هوایی مختلف مانند جریان هوایی سیبری و توده هوای شمالی، بسیار متنوع است. ریزش باران و برف، ایجاد یخبندان، افزایش رطوبت و شرجی شدن هوای این استان از نمونه‌های آب و هوایی مختلف در گلستان است. میزان بارندگی در گلستان بین 200 تا 800 میلی‌متر متغیر است.

منابع آبی گلستان

در استان گلستان، 4 سد «وشمگیر»، گلستان 1 و 2 و کوثر بر روی رودخانه‌های «گرگان‌رود» و «قره‌سو»، به‌منظور مصارف کشاورزی و آشامیدنی احداث گردیده است. دریاچه‌های شمال استان گلستان از منابع آبی دیگر برای مصارف کشاورزی است. برای مثال، از آب دریاچه (تالاب) آلاگل که حدود 2500 هکتار وسعت دارد برای کشاورزی، آبیاری مراتع، پرورش ماهی و نیز به‌منظور گذراندن اوقات فراغت مردم استفاده می‌شود.

پیشینه نام گلستان

گلستان یک نام جدید برای سرزمینی قدیمی است. این منطقه، تا سده هفتم هجری، بخشی از ایالت گرگان بوده و پس از آن تا سده دهم با نام «استرآباد» معروف بود. که واژه «استر» در زبان طبری به‌معنای ستاره است، درحالی که همین واژه در زبان فارسی به‌معنای «قاطر» است. در متون کهن دوره‌ی اسلامی، از این منطقه با نام «جرجان» یاد شده است. در زمان جدا شدن استان گلستان از استان مازندران، نام این منطقه به «طبرستان» معروف بود. در 1376ش، نام «گلستان» برای این استان در مجلس به تصویب رسید.

پیشینه گلستان

علارغم تازگی استان گلستان در تقسیمات کشوری، این منطقه از قدمت بسیار زیادی برخوردار است. برخی معتقدند که تاریخ زندگی بشر این منطقه، به 10 هزار سال قبل برمی‌گردد و این منطقه را، حتی قبل از ورود آریایی‌ها، از جمله مراکز تمدن و آباد سرزمین ایران می‌دانند. آثار برجای‌مانده در غار «کیارام»، واقع در بخش گالیکش، قدمت این منطقه را به دوران «پارینه سنگی» پیوند می‌دهد. کهن‌ترین آثار دوره نوسنگی ایران، از غار «کمربند» و غار «هوتو» است، که نشان از آشنایی مردمان آن منطقه به سفالگری، بافندگی، اهلی کردن حیوانات و ساخت ابزارهای سنگی صیقلی دارد و در مجاورت بهشهر کشف شده است. برخی، قدمت این آثار را بیش‌تر از قدمت شهر سوخته در سیستان می‌دانند.

نام این منطقه در زبان یونانی، به «هیرکانی» یا «هیرکانیه»، در سنگ‌نوشته‌های هخامنشی به‌صورت «ورگانه» و در نوشته‌های پهلوی نیز به‌صورت «گورکان» آمده است. واژه «ورگ» در زبان طبری به‌معنای گرگ است.

از منطقه‌ی گلستان در کتب کهن، همواره به‌عنوان منطقه‌ای خرم، با کشت و زرعی فراوان، و جنگل‌های سرسبز یاد میشود که مردمانی مهمان نواز دارد. کتب تاریخی، ایالت جرجان در جنوب دریای خزر را مشتمل بر جلگه‌ای پهناور و دره‌هایی دانسته‌اند که از دو رود گرگان و اترک سیراب می‌گردد. این منطقه، که از توابع خراسان بزرگ به‌حساب می‌آمد، در زمان لشکرکشی مغول، به تابعیت مازندران درآمد و در پی هجوم مغولان، به‌شدت آسیب دید.

این سرزمین خوش آب و هوا، آرامش‌گاه بهاره و تابستانه‌ی شاهان اشکانی بود. در همان دوره، دیواری در اطراف این منطقه کشیده شد که امروزه به «دیوار گرگان» معروف است، تا از گزند بیگانگان در امان بماند. ساخت این دیوار، در دوره ساسانیان نیز ادامه یافت و انوشیروان به بازسازی و مقاوم‌سازی آن، دستور داد. پس از آن و در دوره حکمرانی «آل زیار» بر این منطقه، به‌سبب شُهره بودن «قابوس بن وشمگیر» به دانش‌دوستی، بزرگانی چون ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا به‌سوی گرگان آمدند. بیرونی، تحقیقاتی گسترده در رابطه با گرگان انجام داد و کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» را به‌نام «قابوس» نوشت. خود قابوس نیز اثری به‌نام «قابوس‌نامه» به رشته تحریر درآورد که یکی از مهم‌ترین آثار ادبی و اخلاقی ایران به‌حساب می‌آید. بنای برج قابوس، در گنبد کاووس، به‌دستور قابوس ساخته شد که امروزه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بناهای آجری جهان شناخته شده است.

جمعیت گلستان

گلستان در 1375ش، 1،426،388 تن جمعیت داشت که در 1384ش به 1،637،064 تن و در 1390ش نیز 1،777،014 نفر رسید. 51 درصد جمعیت این استان، شهرنشین و 49 درصد روستانشین هستند.

اقوام و گویش‌های گلستان

مردم استان گلستان از اقوام مختلفی مانند ترکمن، کرد، طبری، ترک (آذربایجانی و قزلباش)، سیستانی، بلوچ، قزاق، کتولی استرآبادی، خراسانی و شاهرودی در این منطقه حضور یافته‌اند و با زبان‌ها، لهجه‌ها و گویش‌های متنوعی صحبت می‌کنند. یکی از اقوام دیگر این منطقه گالشی‌ها هستند که شاخه‌ای از قوم طبری به‌حساب می‌آیند. گالش که در زبان طبری به‌معنای «گاوبان» است در اصطلاح، قومی است که پیشه‌ی اصلی آن‌ها دامداری گاو بوده است. در متون کهن طبری، از واژه گالش به‌معنای چوپان استفاده شده است. گالشی‌ها نیز در نقاط مختلف این استان زندگی می‌کنند.

گویش گرگانی در گرگان و گویش کتولی در علی‌آباد کتول متداول است، که هر دو زیرمجموعه‌ی زبان طبری است. ترکمن‌ها نیز در این منطقه، به زبان ترکمنی صحبت می‌کنند. گویش دیگر برخی از مردم در گلستان، گویش طبری استرآبادی است. بومیان استرآباد، عموما از این نوع گویش استفاده می‌کنند.

گردشگری گلستان

آب و هوای متنوع، پوشش گیاهی مناسب، جنگل‌های زیبا و دیدنی، برخورداری از زیبایی‌ها و امکانات تفریحی و دریایی، دریاچه‌ها، آبشارها و سایر جذابیت‌های طبیعی، استان گلستان را به مقصد مناسب گردشگری در ایران با مکان‌های ويزه تبدیل کرده است. برخی از این اماکن عبارت‌اند از: شبه‌جزیره میانکاله، جنگل ناهارخوران، روستای وامنان، جنگل و آبشار زیارت، پارک جنگلی مرتفع هزارپیچ، جنگل و آبشار رنگو، پارک جنگلی تنگه چهل‌چای، روستای سایر، پارک ملی گلستان، آثار تاریخی مانند برج قابوس بن وشمگیر و مسجد جامع گرگان.

از جمله صنایع دستی و خوراکی‌های مخصوص این استان نیز می‌توان به جاجیم، ابریشم‌بافی، ماهی، خاویار، پنبه، حلوا آماج، حلوا برنجی، کسمک، نان شیرینی، نان زنجبیلی، نون عیدی، قُطبا، بابتو، قالی، قالیچه و پشتی ترکمنی، شال و گلیم بلوچی، فرش بلوچی، عرق کشمش و نان شیرمال اشاره کرد.

منابع

• «آشنایی با استان گلستان»، سایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 13 آذر 1400ش.
• استرابو، جغرافياي استرابو (سرزمين‌هاي زير فرمان هخامنشيان)، تهران، بنياد موقوفات دكتر محمود افشار يزدي، 1382ش.
• حدود العالم من المشرق الي المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوري، 1362ش.
• دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، تهران، وزارت كشور، 1384ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 13 آذر 1400ش.
• سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، (وزارت آموزش و پرورش) جغرافياي استان گلستان، تهران، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، 1383ش.
• سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، اطلس راهنماي استان‌هاي ايران، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1384ش.
• سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي كوه‌هاي كشور، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح (وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح)، 1379ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملي ايران)، نگارش دوم، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس نقشه و اطلاعات مكاني (استان گلستان)، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
• لسترنج، گاي، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، تهران، علمي و فرهنگي، 1383ش.
• مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• مركز آمار ايران، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• میردیلمی، سیدضیاء، تاریخ کتول، تهران، ناشر مؤلف، 1373ش.